γράφει η Άννα Μαρία Δρουμπούκη
Θα φανεί παράδοξο στον αναγνώστη αυτό το κείμενο και είναι εύλογη μια εξήγηση: Αφορμή για αυτό το κείμενο είναι α) η επαναβίωση του αντισημιτισμού στην Ελλάδα και διεθνώς από την 7η Οκτωβρίου 2023, β) η έκδοση ενός βιβλίου για τον σπισισμό και τις ιδεολογικές του συνάφειες με τον αντισημιτισμό, γ) η προσωπική μου πεποίθηση ότι η αρχή του σεβασμού της ετερότητας έχει στην πράξη αποδειχθεί μια κούφια επιταγή που δεν εφαρμόζεται σε καμία σύγχρονη κοινωνία και ότι είναι επείγουσα σήμερα περισσότερο από ποτέ μια φιλοσοφία η οποία, όπως πολύ ωραία το διατυπώνει ο Παναγιώτης Τσιαμούρας, θα υμνήσει κάθε ενικότητα και κάθε διαφορετικότητα,[1] ώστε κάθε έμψυχο πλάσμα, είτε ζώο, είτε άνθρωπος, ανεξαρτήτως φυλής, καταγωγής, θρησκείας, εθνικότητας να εισέλθει σε αυτή τη συμπεριληπτική συνθήκη πλήρους αδιακριτότητας. Βέβαια, αυτός είναι ενδεχομένως ένας επιφανειακός οπτιμισμός, καθώς στην πράξη η βαναυσότητα, η διαστροφή και οι διάφορες μορφές καταπίεσης προς ανθρώπινα και μη ανθρώπινα ζώα υφίστανται αέναα, οι ηθικές ποιότητες φθίνουν και είναι δεδομένο ότι ο επιθυμητός κοινωνικός μετασχηματισμός μέσω της ατομικής αλλαγής είναι στην πράξη ανεφάρμοστος.[2] Όμως ας συνεχίσουμε να αναδεικνύουμε τις παθογένειες, είναι άλλωστε καθήκον ενός ιστορικού.
Ο σύγχρονος αντισημιτισμός
Ο επιζών του Άουσβιτς Ζαν Αμερί σε σχόλιό του για την αναβίωση του αντισημιτισμού στη Δυτική Γερμανία έγραφε το 1966 πως κάτω από το λάβαρο του αντισιωνισμού σήκωνε και πάλι κεφάλι ο παλιός αντισημιτισμός– βαθιά ριζωμένος σε μια συλλογική ψυχολογία που εκπορευόταν από απωθημένα θρησκευτικά συναισθήματα και μνησικακίες. Παραθέτει μάλιστα την εμπειρία του από ένα συλλαλητήριο υπέρ των Παλαιστινίων, όπου τα πλήθη των αντιφασιστών δεν καταδίκασαν μόνο τον «σιωνισμό» αλλά και το εβραϊκό έθνος, με το σύνθημα «Θάνατος στο εβραϊκό έθνος».[3] Μετά από 57 χρόνια ποιος μπορεί να αμφισβητήσει ότι οι δυσοίωνες προβλέψεις του Αμερί δεν είναι ακόμα επίκαιρες, δεν παρατηρούνται οι ίδιες διαμαρτυρίες και σήμερα σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις με αφορμή την -απολύτως βάρβαρη και καταδικαστέα- επίθεση της Χαμάς στο Ισραήλ;
Αντισημιτική διαδήλωση στο Λονδίνο
Συνεχίζω την παρέκβαση: Είναι συγκινητική η μικρή ιστορία που εξιστορεί ο Μαρκ Μαζάουερ, αυτή της επιστροφής ενός Θεσσαλονικιού Εβραίου στην πόλη που έζησε όλα τα χρόνια της ζωής του πριν τον εκτοπισμό του στο Άουσβιτς: καπνίζει ασταμάτητα στη βεράντα του ξενοδοχείου προσπαθώντας να συγκρατήσει τα δάκρυά του, ενώ ένας χριστιανός φίλος του τον βρίσκει γύρω στα μεσάνυχτα λέγοντάς του «σε καταλαβαίνω, Ζακ, δεν ξέρεις πλέον πού να πας σε αυτή την πόλη, την οποία κάποτε γνώριζες τόσο καλά».[4]
Προφανώς ο Ζακ δεν αναγνωρίζει την πόλη στην οποία έζησε όλη του τη ζωή. Η εξάλειψη της πολυφωνικής ιουδαιοϊσπανικής κληρονομιάς της Θεσσαλονίκης είναι ένα μεγάλο κεφάλαιο της τοπικής και εθνικής ιστορίας. Στις αγορές της πόλης ακούγονταν παντού τα σεφαραδίτικα, η γλώσσα των Ισπανοεβραίων, καθώς οι περισσότεροι καταστηματάρχες, μικρέμποροι και πλανόδιοι ήταν Εβραίοι. Η εβραϊκή κοινότητα της πόλης ανέπτυξε μια πλούσια πολιτιστική δραστηριότητα, που μπορεί να ανιχνευτεί στη γεωγραφία του χώρου, καθώς η μνήμη σχηματίζεται με βάση χωρικά σημεία αναφοράς. Αυτή η διαπίστωση αναδεικνύει την Θεσσαλονίκη σε προνομιακό πεδίο διερεύνησης μιας πολυφωνικής αστικής κοινωνίας της οποίας η ιστορική εξέλιξη είναι διάστικτη από διαφοροποιήσεις, αντιφάσεις, συγκλίσεις και αποκλίσεις και μια αέναη συζήτηση για τα προβλήματα και τα κενά στη σηματοδότηση της συλλογικής μνήμης.
Στην πόλη, όπως και σε άλλες πόλεις στη διάρκεια της Κατοχής, πραγματοποιήθηκε μια αδιάντροπη ληστρική εκμετάλλευση των εβραϊκών ακινήτων από τους χριστιανούς συμπολίτες. Η «αποσυμφόρηση» του αστικού χώρου δημιούργησε ένα πρωτόγνωρο κύμα διεκδίκησης «κτιριακών λαφύρων» το οποίο εντάθηκε προς το τέλος της Κατοχής, προφανώς για να κατοχυρωθούν ιδιοκτησιακά δικαιώματα πριν την επικείμενη Απελευθέρωση. Ιδρύματα, σωματεία, συλλογικότητες και απίθανοι καιροσκόποι διεκδικούσαν την εύνοια των Γερμανών με τρόπο σκανδαλώδη. Χαρακτηριστικό είναι το αίτημα του πρόεδρου της Ενοριακής Επιτροπής του Αγίου Σάββα και προέδρου κάποιου «Αντιμασωνικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης» προς τον Ανώτερο Στρατιωτικό Διοικητή, να του παραχωρηθεί ένα τούρκικο τζαμί ισχυριζόμενος μάλιστα ότι δεν υφίσταται «κρατική ιδιοκτησία» επειδή χτίστηκε επί Τουρκοκρατίας (!) και ότι δεν είναι «ορθόν να χρησιμοποιείται ως μουσείον δια την ανάρτησην αγαλμάτων του ειδωλολατρισμού», αλλά είναι δίκαιον να χρησιμοποιηθεί ως εκκλησία «ένθα ο Δημιουργός του Κόσμου θα λατρεύεται. Εντός αυτού θα κηρύσσεται ο Λόγος του Θεού τακτικά και η διδασκαλία εναντίον των τριών εχθρών της Ανθρωπότητος: Εβραϊσμού, Τεκτονισμού και Κομμουνισμού. Είμεθα φίλοι ήδη της Γερμανίας, ως εξάγεται εκ των παρά τω Στρατιωτικώ Διοικητή ευρισκομένων εγγράφων, τα οποία ημείς, 142 αξιωματικοί, συνοδευόμενα υπό της εικόνος του κ. Χίτλερ, κατεθέσαμεν εις την υπηρεσίαν ταύτην».[5]
Οι Εβραίοι της Ελλάδας και της Ευρώπης, στο πλαίσια μιας ενορχηστρωμένης, ιδιαίτερα επιθετικής αντιεβραϊκής προπαγάνδας, δεν είχαν να αντιμετωπίσουν μόνο τον εφιάλτη της καταναγκαστικής εργασίας και των απάνθρωπων εκβιασμών. Επιτάξεις, λεηλασίες, οικονομικά προβλήματα και έλλειψη τροφίμων έπλητταν σοβαρά την κοινότητα, και ιδιαίτερα τα φτωχότερα μέλη της, συμπιέζοντας ακόμα περισσότερο τον αποκλεισμό της. Σποραδικές αναφορές στα δημοτικά αρχεία φωτίζουν κάποιες μικρές γωνίες μιας έντονης εξαθλίωσης, δίνοντας παράλληλα εξαιρετικές ευκαιρίες προβληματισμού, σχετικά με το κατά πόσο οι ελληνικές αρχές εξαντλούσαν την αυστηρότητά τους σε μια ομάδα πληθυσμού που καταρακυλούσε στο τελευταίο σκαλί της κοινωνικής κλίμακας. Μην ξεχνάμε ότι η θέση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης υπήρξε πάντοτε δύσκολη, ειδικά σε μια πόλη όπου κυριαρχούσε ο αντισημιτικός τύπος (Μακεδονία) και εθνικιστικές, πρωτοφασιστικές οργανώσεις όπως η ΕΕΕ (Εθνική Ένωση Ελλάδος), που ιδρύθηκε το 1927 από πρόσφυγες της Μικράς Ασίας. Η ΕΕΕ αντιμετώπιζε τους Εβραίους της πόλης ως εχθρικό ξένο σώμα, και κατηγορήθηκε από την αριστερή εφημερίδα Αβάντι για ακραίο αντισημιτισμό σε άρθρο της, στο οποίο αναφερόταν σκωπτικά πως τα αρχικά της οργάνωσης αντιστοιχούν στο «Έλληνες Εξοντώσατε Εβραίους».
Παρόλα αυτά, αξίζει να αναφερθεί πως ο αντισημιτισμός στην Ελλάδα δεν έλαβε τα χαρακτηριστικά του επιθετικού, οργανωμένου, μαζικού κινήματος που συναντάμε σε χώρες της κεντρικής και της ανατολικής Ευρώπης, παρόλο που οι περισσότεροι ερευνητές της περιόδου διακρίνουν σαφέστατα στη στάση του ελληνικού πληθυσμού την επίδραση του αντισημιτισμού.
Ο ιστορικός Σαούλ Φρίντλεντερ αναλύει εκτεταμένα στο έργο του τις βαθιές ρίζες και την πολύχρονη ιστορία του χριστιανικού αντιεβραϊσμού, την ίδια την έννοια του «ξένου», που ο σύγχρονος αντισημιτισμός αποδίδει στους Εβραίους, και τη διαμόρφωση από τον Μεσαίωνα και μετά, μεταξύ των πιστών και στους κόλπους των χιλιαστικών κινημάτων, της εικόνας του δαιμονικού Εβραίου που διαπράττει τελετουργικούς φόνους και μηχανορραφεί κατά του χριστιανισμού. Έτσι, ο εθνικιστικός αντισημιτισμός στα τέλη του 19ου στη Γερμανική Αυτοκρατορία δίνει τη σκυτάλη στην ταχύτατη εξάπλωση του φυλετικού αντισημιτισμού, και στον «λυτρωτικό αντισημιτισμό» του γερμανικού (ή άριου) κόσμου. Είναι πολύ χρήσιμη αυτή η διαχρονική ανάλυση του πολιτισμικού πλαισίου για να κατανοηθεί το πώς φτάσαμε στην κόλαση του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και στη γενοκτονική ναζιστική πολιτική, αλλά και στο πώς σήμερα αναβιώνονται τα ίδια φαινόμενα.[6]
Ο ιστορικός Τζέφρι Χερφ πάλι, αναλύει το μεταπολεμικό φαινόμενο του αντισημιτισμού στις δύο Γερμανίες, και ειδικά στην Ανατολική και εξηγεί τους λόγους για την αποσιώπηση του εβραϊκού ζητήματος στην Ανατολική Γερμανία, όπου εστιάζονταν κυρίως στην αντιμετώπιση του ναζισμού μέσα από το μαρξιστικό σχήμα της πάλης των τάξεων. Η αντισημιτική ιδεολογία ήταν δευτερεύουσα και ελάσσονος σημασίας. Οι κομμουνιστές που πίστευαν ότι ο ναζιστικός αντισημιτισμός είχε μια ιδιαίτερη πολιτική σημασία ήταν λίγοι, και συνήθως τιμωρούνταν με φυλάκιση, όπως στην περίπτωση του Πάουλ Μέρκερ. Καταδικάστηκε ως πράκτορας των σιωνιστών επειδή συνηγορούσε υπέρ της αναγνώρισης του Ισραήλ και της πληρωμής αποζημιώσεων.[7] Μήπως και σήμερα δεν παρατηρούμε μια παρόμοια στάση της ευρωπαϊκής αριστεράς; Ειδικά στη Γερμανία, παρατηρώ με μεγάλο ενδιαφέρον τη συζήτηση για το Ισραήλ και την Παλαιστίνη, που έχει οδηγήσει σε διάσπαση το κόμμα της Αριστεράς Die Linke και έχει δημιουργήσει ένα νέο εκτρωματικό συνωμοσιολογικό κατασκεύασμα που ομοιάζει με τους άλλοτε Αδέσμευτους Έλληνες, το κόμμα της εξοβελισμένης από την Αριστερά Sahra Wagenknecht.
Θα εξακολουθεί ο αναγνώστης να απορεί για τις συνεχείς παρεκβάσεις. Θα φτάσουμε σε ένα συμπέρασμα. Κι άλλα στοιχεία: Η συμβολική πλατεία Ελευθερίας Θεσσαλονίκης, που έχει μετατραπεί σε πάρκινγκ, μόλις το 2006 αποκτά μνημείο Ολοκαυτώματος σε μια πλατεία που ακόμα είναι πάρκινγκ. Το μνημείο βεβηλώνεται διαρκώς, κάτι που είναι πλέον γνωστό. Στα Ιωάννινα το μνημείο του Ολοκαυτώματος καταστρέφεται κατά καιρούς. Το νεκροταφείο Ιωαννίνων έχει γίνει μόνιμος στόχος τα τελευταία χρόνια, εν μέσω της γενικής αδιαφορίας της τοπικής κοινωνίας. Από το 2002 και μέχρι σήμερα καταστρέφονται διαρκώς τάφοι στο εβραϊκό νεκροταφείο της πόλης, ξεθάβονται οστά, μεταξύ των οποίων και της μητέρας του άλλοτε προέδρου της κοινότητας και καθηγητή Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο των Ιωαννίνων, αείμνηστου Μωυσή Ελισάφ. Το μέγεθος της διαστροφής των καταστροφέων τονίζει το επιμέρους στοιχείο ότι μέσα στους τάφους τοποθέτησαν ακόμα και λείψανα σκοτωμένων ζώων. Η Ισραηλιτική Κοινότητα Ιωαννίνων έχει ειδοποιήσει πολλές φορές την αστυνομία, χωρίς όμως να ληφθεί κανένα μέτρο. Στην Καβάλα το 2015 είχαν αναβληθεί τα εγκαίνια του μνημείου Ολοκαυτώματος διότι η Δήμαρχος εξέφρασε την αντίρρησή της ως προς τη χάραξη του «Άστρου του Δαυίδ» στο μνημείο και ζήτησε να εμφανίζεται μόνο το κείμενο αφιέρωση. Δεν έχει νόημα η παράθεση περαιτέρω τέτοιων αναφορών, τις βρίσκει κανείς στο διαδίκτυο με μια απλή αναζήτηση.
Γιατί η φιλοσοφία μας δίνει το κλειδί της ερμηνείας του αντισημιτισμού και του σπισισμού
Στο Κακόπιστο Ζώο, ο John Sanbonmatsu, καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πολυτεχνικό Ινστιτούτο του Worcester της Μασαχουσέτης, διατυπώνει μια καινοτόμα θεωρία. Στο επίκεντρο της ανάλυσής του τοποθετεί το βιβλίο του φιλοσόφου Ζαν-Πολ Σαρτρ, Στοχασμοί για το εβραϊκό ζήτημα, ένα μάλλον ξεχασμένο βιβλίο του 1946, που προσπαθεί να εξηγήσει γιατί μια τόσο παράλογη ιδεολογία όπως ο αντισημιτισμός συνέχιζε να ακμάζει στη Γαλλία και αλλού ακόμα και μετά τη ναζιστική επιχείριση εξόντωσης του ευρωπαϊκού εβραϊσμού.[8] Ο Σαρτρ διακρίνει τα οικεία συναισθήματα του θυμού και του μίσους από το πάθος του αντισημίτη. Ενώ τα πρώτα προκαλούνται από τη συμπεριφορά ή τη στάση ενός άλλου και έχουν ένα ενδεδειγμένο αίτιο, ο αντισημίτης έχει μια σειρά από διαθέσεις που καθιστούν τον Εβραίο αντικείμενο μίσους και περιφρόνησης, ώστε ο αντισημίτης έχει επιλέξει να ζήσει στο επίπεδο του πάθους. Με τον όρο «πάθος», ο Σαρτρ δεν εννοεί τόσο μια συναισθηματική κατάσταση όσο μια σταθερή προοπτική που χαρακτηρίζεται από σταθερές διαθέσεις, συνήθειες σκέψης και ομιλίας, και τρόπους συμπεριφοράς. Πολλοί άνθρωποι επιλέγουν ένα πάθος ως έναν τρόπο ζωής – μια ζωή τιμής, εξουσίας, χρημάτων ή στυλ. Ωστόσο, το πάθος του αντισημίτη είναι ιδιαίτερου είδους: αυτό που επιλέγεται είναι ένα πάθος μίσους – ένα μίσος που δεν αναζωπυρώνεται απλώς τώρα και τότε, αλλά είναι μόνιμο, ένα μίσος που βιώνεται και αντανακλάται στην ομιλία, στην ανασκόπηση και στην αντίδραση στους άλλους, στον Άλλο στην προκειμένη, τον Εβραίο.
Ο εγχώριος υποστηρικτής του Τρίτου Ράϊχ, Κωνσταντίνος Πλεύρης, του οποίου τα βιβλία δυστυχώς πωλούνται από το κεντρικό βιβλιοπωλείο της Πολιτείας, συνεχίζει να εκδίδει βιβλία με αντισημιτικό περιεχόμενο, όπως αυτό του 2018 και έχει πλέον κανονικοποιηθεί στον μέινστριμ ελληνικό τύπο ο οποίος μάλιστα συνεχώς προβάλλει τη νέα του σχέση στις lifestyle στήλες.
Σύμφωνα με τον Sanbonmatsu, η υπαρξιστική κριτική που ασκεί ο Σαρτρ στον αντισημιτισμό ως μια μορφή «κακής πίστης» μπορεί να μας παράσχει τη βασική ιδέα για τη βαθύτερη κατανόηση της φύσης του σπισισμού ως τρόπου ζωής.
Εδώ άλλη μια παρέκβαση: σε ένα άλλο βιβλίο των εξαιρετικών εκδόσεων Κυαναυγή, το Τι Είναι Σπισισμός του Oscar Horta, ο σπισισμός ορίζεται ως η αδικαιολόγητη άνιση θεώρηση ή μεταχείριση όσων δεν κατατάσσονται σε ένα ή περισσότερα συγκεκριμένα είδη, ειδικότερα στο ανθρώπινο είδος.[9] Σύμφωνα με τον Horta, ο ανθρωποκεντρισμός δεν είναι δικαιολογήσιμος και, ως εκ τούτου, πρόκειται για μια μορφή σπισισμού (σ. 42). Τον όρο “speciesism” τον εισήγαγε ο ψυχολόγος Richard Ryder, ο οποίος έγινε γνωστός τη δεκαετία του 1970 ως μέλος του γνωστού Oxford Group, μιας ομάδας διανοούμενων στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης που ξεκίνησε να εκφράζεται κατά της χρήσης ζώων σε πειράματα, ενώ καταφέρονταν ενάντια στη βιομηχανική κτηνοτροφία.
Η βιομηχανία του κρέατος είναι ένας πολλαπλά παθογενής εγκληματικός μηχανισμός αλλοτρίωσης.[10] Σύμφωνα με πρόχειρους υπολογισμούς, όπως τους παραθέτει ο Ηρακλής Καραμπάτος, τα θανατωμένα ζώα στον πλανήτη μας υπερβαίνουν κατά πολύ τα 3 τρισεκατομμύρια, μόνο τα τελευταία πενήντα χρόνια (σ. 59). Παρόλα αυτά, αρνούμαστε να συνειδητοποιήσουμε το στυγνό έγκλημα που διαπράττουμε, δεν έχουμε δικαίωμα να δηλώνουμε πλέον άγνοια, η εποχή που ο Paul McCartney δήλωνε ότι αν τα σφαγεία είχαν γυάλινους τοίχους, όλοι θα γίνονταν χορτοφάγοι, έχει περάσει ανεπιστρεπτί, πλέον όλη η ανθρωπότητα γνωρίζει τι συμβαίνει στους χώρους της μαζικής βιομηχανίας κρέατος και παραγωγής γάλακτος και τυροκομικών, υπάρχουν καμπάνιες, οργανώσεις, ταινίες, διάσημοι σταρ που μιλούν για τη βαναυσότητα που επιδεικνύουμε απέναντι στα ζώα, ωστόσο η πλειονότητα της ανθρωπότητας συμβάλλει στη διατροφική πολιτική των πολυεθνικών.
Όπως σημειώνει σπαραχτικά ο Ιταλός φιλόσοφος Πιέρο Μαρτινέτι το 1940: «Σήμερα εμείς υποφέρουμε, γιατί αισθανόμαστε ότι προσεβλήθησαν οι ηθικές μας απαιτήσεις· αλλά μπορεί αυτό να συγκριθεί με τα μαρτύρια που υφίστανται εδώ και μυριάδες αιώνες τόσα αθώα φτωχά πλάσματα του ζωικού κόσμου; Ο κόσμος είναι τωόντι ένα διαβολικό δημιούργημα. Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν το συνειδητοποιούν, γιατί και οι ίδιοι, με την κουφότητά τους και με τον εγωισμό τους, συμμετέχουν σε αυτή τη φύση. Μια από τις πιο στυγερές εικόνες είναι η μεταχείριση που ο άνθρωπος επιφυλάσσει στα ζώα: σκεφτείτε για παράδειγμα την κτηνωδία του κυνηγιού! Κι όμως ποιος στενοχωριέται; Είδατε ποτέ κάποια κυρία να ανησυχεί για την προέλευση της γούνας της ή έναν άνθρωπο να αρνείται για λόγους αρχής να τρέφεται με δολοφονημένα ζώα; […] Όλοι αυτοί είναι πάρα πολύ απασχολημένοι με την ικανοποίηση των συμφερόντων τους και με τις απολαύσεις τους. […] Το ουσιαστικό είναι να παραμένουμε ανυποχώρητα πιστοί στην αρχή που κατοικεί εντός μας, να διοχετεύουμε το έλεός μας προς εκείνες τις φτωχές αθώες υπάρξεις οι οποίες υποφέρουν και να αδιαφορούμε για όλα τα υπόλοιπα».[11]
Ο Κώστας Αλεξίου υπενθυμίζει κάτι που στο ριζοσπαστικό χώρο της Αριστεράς έχει λησμονηθεί, ότι «το κίνημα των δικαιωμάτων των ζώων προέκυψε ως αναπόφευκτη εξέλιξη των άλλων κινημάτων κοινωνικής δικαιοσύνης, επεκτείνοντας τον κύκλο της ηθικής θεώρησης και της ίσης αντιμετώπισης, και εντάσσοντας σε αυτόν και μη ανθρώπους. Δεν είναι τυχαίο ότι φέρει και αυτό τις αξίες, τα χαρακτηριστικά και σε μεγάλο βαθμό και την ίδια ρητορική των άλλων απελευθερωτικών κινημάτων: επιδιώκει ελευθερία, δικαιώματα, χειραφέτηση».[12] Και εδώ επιστρέφω στην αρχή του κειμένου μου. Σύμφωνα με τον Παναγιώτη Τσιαμούρα, το πρόβλημα με τον άνθρωπο έγκειται στην άρνησή του να αναγνωρίσει τον Άλλον ως ενικότητα, ως αυτόνομο «υποκείμενο» και αυτή η στάση έχει κοστίσει ως σήμερα τη ζωή όχι μόνο σε δισεκατομμύρια αθώα ζώα, αλλά και σε έναν άπειρο αριθμό γυναικών, δούλων, αυτόχθονων πληθυσμών, οδηγώντας σε αιώνες κακοποίησης και απανθρωπιάς.[13] Ποιος μπορεί να αρνηθεί ότι αυτοί οι αιώνες κακοποίησης και απανθρωποποίησης δεν οδήγησαν καί στο Ολοκαύτωμα των Εβραίων;
Η άρνηση του «Εβραίου» και του «αιώνιου ζώου»
Εδώ είναι το κλειδί που μας παρέχει ο Sanbonmatsu. Όπως σημειώνει, στον αντισημιτισμό η άρνηση του «Εβραίου» είναι αυτή που λειτουργεί ως βάση για τη θετική αυτοαξιολόγηση του αντισημίτη, ενώ στον σπισισμό αυτό το κάνει το μίσος και η άρνηση του «ζώου» (12). Όπως ο αντισημιτισμός, έτσι και ο σπισισμός είναι ζήτημα υπαρξιακό. Σύμφωνα με τον Σαρτρ, ο αντισημίτης εξαπατά τον εαυτό του προκειμένου να αποφύγει την ευθύνη των ίδιων του των πράξεων. Η «κακή πίστη» μπορεί να πάρει τη μορφή μιας ισχυρής κοινωνικής δομής, ενός απόλυτου τρόπου ύπαρξης στον κόσμο μέσα σε ένα ευρύτερο σύστημα κοινωνικού μίσους και βίας. Για τον Σαρτρ αυτό το σύστημα είναι ο αντισημιτισμός (16). Αλλά εδώ υπογραμμίζει ο Sanbonmatsu, με τους ίδιους τρόπους λειτουργεί και ο σπισισμός, ως μια δομή μέσω της οποίας το άτομο «ανακαλύπτει» τον εαυτό του- αποφεύγοντας τον εαυτό του και τις ευθύνες των πράξεών του.
Η κακή πίστη είναι απαραίτητη για την απόκρυψη ή αποφυγή της αλήθειας. Και ποια είναι αυτή η αλήθεια; Ότι τα τελευταία χρόνια και για πρώτη φορά στην ιστορία, το κρέας και συνολικότερα τα ζωϊκά προϊόντα έχουν χάσει το αυταπόδεικτο κύρος τους ως απαραίτητα και φυσικά αγαθά. Αυτό, φυσικά, για πολλαπλούς λόγους, διότι στο πλαίσιο της επανεξέτασης της ηθικής βάσης της κτηνοτροφίας πλέον είναι κοινή γνώση ότι τα ζώα είναι συναισθανόμενα όντα και δεν έχουμε κανένα δικαίωμα να κατακρεουργούμε και να καταναλώνουμε υπάρξεις με συνείδηση, συναισθήματα και νοημοσύνη και να τα υποβάλλουμε σε απίστευτη οδύνη για να γευτούμε τη σάρκα τους, γιατί η ζωϊκή παραγωγή εξαντλεί τους πόρους της γης, γιατί εξαφανίζονται σιτηρά και ολόκληρα δάση για τη συντήρηση των σφαγείων, γιατί ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας κατατάσσει το επεξεργασμένο κρέας στα καρκινογόνα και το κόκκινο κρέας στα «πιθανώς καρκινογόνα», και για πλήθος άλλων λόγων.
Όπως λοιπόν οι αντισημίτες στην πραγματικότητα αντιλαμβάνονται τον παραλογισμό των πεποιθήσεών τους και ότι τα επιχειρήματά τους δεν έχουν καμία ηθική σοβαρότητα, το ίδιοι και οι σπισιστές προστατεύουν τους εαυτούς τους από τις άβολες αλήθειες της ανθρώπινης βίας και παράνοιας (σ. 29). Όπως για τους αντισημίτες τα συμπεράσματά τους προϋπάρχουν οποιασδήποτε εμπειρίας, έτσι και ο σπισισμός βασίζεται μόνο στο πρόσχημα του εμπειρισμού (σ. 31). Όπως οι αντισημίτες, έτσι και οι σπισιστές είναι απυρόβλητοι απέναντι στο διάλογο και στην εμπειρία (σ. 32).
Σε αυτό το σημείο να προσθέσω κάτι από τη δική μου εμπειρία με το ζήτημα του αντισημιτισμού. Αυτό που χαρακτηρίζει τον αντισημίτη είναι ότι το μίσος επιλέγεται ως ένας τρόπος ζωής. Πολύ πιθανόν αυτή η επιλογή να μη συμβαίνει ξαφνικά, μπορεί να χρειαστεί χρόνος για να αναπτυχθεί, να παγιωθεί στη ψυχή του δράστη. Καμιά φορά, πράγματι, η επιλογή αυτή ενδέχεται να μην καρποφορήσει – πιθανόν άλλες, πιο σημαντικές εμπειρίες ή κίνητρα να αμβλύνουν το μίσος πριν προλάβει να εδραιωθεί· Το βλέπουμε σε περιπτώσεις προσώπων της πολιτικής σκηνής σήμερα. Στη Γερμανία ο υπουργός Οικονομικών της Βαυαρίας Hubert Aiwanger έγραφε και μοίραζε αντισημιτικά φυλλάδια βίαιου ύφους και προτροπών όταν ήταν μαθητής. Αυτό έγινε γνωστό πρόσφατα αλλά κανείς δεν τον πείραξε και συνεχίζει τη θητεία του, δηλώνει μετανιωμένος, ίσως και σοκαρισμένος, μάλιστα μέσω του κόμματός του, των Χριστιανοδημοκρατών (CDU), εκφράζει την απόλυτη αλληλεγγύη του στους Εβραίους της χώρας που βάλλονται από ολοένα αυξανόμενες αντισημιτικές επιθέσεις. Οξύμωρο; Δεν νομίζω. Το παρατηρούμε και στη χώρα μας, με ανάλογες περιπτώσεις πολιτικών που μεταμέλησαν, σήμερα δηλώνουν αλληλέγγυοι με το Ισραήλ και επισκέπτονται το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος στην Αθήνα για να επισφραγίσουν τη συνειδησιακή τους μεταβολή.
Συμπερασματικά, ο αντισημίτης φοβάται τη συνείδησή του και την ικανότητά του για ελευθερία και, για τον λόγο αυτό, κατασκευάζει για τον εαυτό του την αδιαπέραστη σκληρότητα ενός λίθου. Αγκαλιάζοντας το μίσος ως πάθος, μπορεί να απαλλαγεί από την ευθύνη να σκέφτεται, να αμφισβητεί. Όπως ακριβώς και ο σπισιστής. Όπως παρατηρεί ο Σαρτρ, αυτό που κάνει τον «Εβραίο» να είναι Εβραίος στα μάτια ενός αντισημίτη είναι η παρουσία εντός του της «εβραϊκότητας» ως μία μεταφυσική ιδιότητα που υπερβαίνει κάθε Εβραίο ξεχωριστά, ένα αμετάβλητο άθροισμα βιολογικών και πολιτισμικών χαρακτηριστικών. Το ίδιο, επισημαίνει ο Sanbonmatsu συμβαίνει με τον σπισιστή, το «αιώνιο ζώο» το χαρακτηρίζει το ίδιο άθροισμα που αποκτά μεταφυσικές ανερμήνευτες ιδιότητες. Το ζώο λοιπόν, ως μη κατανοητό για τον σπισιστή είδος, που το απορρίπτει ως ισάξιό του στην ιεραρχία, που το μετατρέπει σε ον ανάξιο ζωής, και ο σπισιστής ως σαδιστικός και αλόγιστος θύτης καθώς και ηθικός αυτουργός σε έναν εξολοθρευτικό τρόπο ζωής. Ο ίδιος τρόπος ζωής δηλαδή που χαρακτηρίζει τον αντισημίτη.
Κλείνοντας, μια προσωπική νότα. Δεν πιστεύω ότι θα σταματήσει ποτέ ο άνθρωπος να θεωρεί τον εαυτό του το κατεξοχήν προνομιούχο ον. Ανώτερο από τους συνοδοιπόρους του που υποφέρουν στη σιωπή, όπως τόσα όμορφα γράφει ο Μαρτινέτι. Στην ιεραρχική κλίμακα να τοποθετεί τον εαυτό του στην κορυφή. Ο ένοχος απολογισμός του είδους μας ίσως κάποτε αντιμετωπιστεί με επικριτική ματιά από τις μελλοντικές γενιές. Ίσως όλη αυτή η «καταστροφή χωρίς ανάλογο στην ιστορία του είδους μας, αυτός ο πυρετός αίματος που έχει τον ορθό λόγο στο πλευρό του», όπως γράφει ο Ζοζέφ Αντράς στο συγκλονιστικό Έτσι τους κάνουμε Πόλεμο,[14] να καταδικαστεί ως ένα βάρβαρο απομεινάρι μιας εποχής που σε λίγες δεκαετίες θα φαντάζει ακατανόητη και ανάλγητη. Ίσως βέβαια και όχι. Και το μόνο για το οποίο έχουμε μια κάποια δυνατότητα, είναι να επιλέγουμε ποιοι είμαστε και να ζούμε στη βάση μιας ηθικής της συμπόνιας χωρίς να γκρεμίζουμε τις γέφυρες επικοινωνίας και συνάντησης με τα άλλα όντα, όπως προτείνει η οντολογία της ζωότητας.[15]
Τα βιβλία των εκδόσεων Κυαναυγή που ανήκουν στη σειρά [Περί ζώων], η οποία απαρτίζεται από δοκίμια που καταπιάνονται με θεματικές που αφορούν τα δικαιώματα και την απελευθέρωση των ζώων. Απώτερος σκοπός του εγχειρήματος είναι η δημιουργία ενός ποιοτικού συνόλου ριζοσπαστικής θεωρίας, που να αναδεικνύει τη σημαντικότητα των εν λόγω ζητημάτων.
[1] Παναγιώτης Τσιαμούρας, Για μια φιλοσοφία της ζωότητας. Από το ανοιχτό στην απελευθέρωση των ζώων, Κυαναυγή, Αθήνα, 2021, σ. 48.
[2] Κώστας Αλεξίου, «Τι κάνουμε όταν δούμε το Earthlings;», στο Ηρακλής Καραμπάτος, Η οπτικοποίηση του πόνου. Το μαρτύριο των ζώων ως διάσταση του ορατού, πρόλογος Τζάνις Ραφαηλίδου, επίμετρο Κώστας Αλεξίου, Κυαναυγή, Αθήνα 2022, σ. 75.
[3] Jean Amery, Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση, μετάφραση Γιάννης Καλιφατίδης, Άγρα, Αθήνα 2009, σ. 15 (πρώτη έκδοση 1966).
[4] Μαρκ Μαζάουερ, Θεσσαλονίκη. Πόλη των φαντασμάτων, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006.
[5] Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, 1944, Φάκελος 3, υποφ. 7, Υπόμνημα της Επιτροπής του Ιερού Ναού «Αγίου Σάββα», 8.8.1944.
[6] Saul Friedlander, Η Ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι, Πόλις, Αθήνα 2013.
[7] Βλ. σχετικά Jeffrey Herf, Divided Memory: The Nazi Past in the Two Germanys, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1997, σ. 14-16, και για τον Πάουλ Μέρκερ, στο ίδιο, σ. 43-68.
[8] John Sanbonmatsu, Το ψ Ζώο. Ο σπισισμός ως υπαρξιακό εγχείρημα, μετάφραση Γιώργος Καφφέζας, επιμέλεια Κώστας Αλεξίου, Κυαναυγή, Αθήνα 2023, σ. 11. Το κείμενο του Sanbonmatsu δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στο βιβλίο Critical Animal Studies: Thinking the Unthinkable, σε επιμέλεια John Sorenson, Canadian Scholars Press, 2014, με τον τίτλο “The Animal of Bad Faith: Speciesism as an Existential Project”.
[9] Oscar Horta, Τί Είναι Σπισισμός;, μετάφραση Γιώργος Καφφέζας, επιμέλεια Κώστας Αλεξίου, Κυαναυγή, Αθήνα 2019, σ. 10.
[10] Ηρακλής Καραμπάτος, Η οπτικοποίηση του πόνου. Το μαρτύριο των ζώων ως διάσταση του ορατού, πρόλογος Τζάνις Ραφαηλίδου, επίμετρο Κώστας Αλεξίου, Κυαναυγή, Αθήνα 2022, σ. 29.
[11] Πιέρο Μαρτινέτι, Η ψυχή των ζώων, εισαγωγή-μετάφραση-επίμετρο Παναγιώτης Τσιαμούρας, Κυαναυγή, Αθήνα 2019, σ. 28.
[12] Κώστας Αλεξίου, «Λευτεριά στα Ζώα. Σκέψεις για την αναδιάρθρωση της ριζοσπαστικής ατζέντας», στο Κώστας Γαλανόπουλος, Δημήτρης Παπανικολόπουλος (επιμ.), Τι να κάνουμε- Σκέψεις για την επανεκκίνηση της ριζοσπαστικής πολιτικής, Θεμέλιο, Αθήνα 2022.
[13] Παναγιώτης Τσιαμούρας, Για μια φιλοσοφία της ζωότητας. Από το ανοιχτό στην απελευθέρωση των ζώων, Κυαναυγή, Αθήνα 2021, σ. 40-41.
[14] Ζοζέφ Αντράς, Έτσι τους κάνουμε πόλεμο, μετάφραση Γιώργος Καράμπελας, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα 2021, σ. 80.
[15] Παναγιώτης Τσιαμούρας, Για μια φιλοσοφία της ζωότητας. Από το ανοιχτό στην απελευθέρωση των ζώων, Κυαναυγή, Αθήνα, 2021, σ. 102.
[John Sanbonmatsu, Το Κακόπιστο Ζώο. Ο σπισισμός ως υπαρξιακό εγχείρημα, μετάφραση Γιώργος Καφφέζας, επιμέλεια Κώστας Αλεξίου, Κυαναυγή, Αθήνα 2023]
