της Ελένης Σβορώνου
Τη βουλγαρικής καταγωγής Αμερικανίδα κριτικό λογοτεχνίας και συγγραφέα Maria Popova την ξέρουμε από το λογοτεχνικό της blog «The Marginalian» (πρώην «Brain Pickings»). Εκεί, ανάμεσα σε βιβλία κλασικής και σύγχρονης λογοτεχνίας, φιλοσοφίας και επιστήμης, εξέχουσα θέση έχουν και τα βιβλία παιδικής λογοτεχνίας. Η Popova έχει ένα μοναδικό τρόπο να συνδυάζει βιβλία και να δημιουργεί αναγνωστικές διαδρομές γύρω από τα μεγάλα θέματα που απασχολούν τον άνθρωπο (ανάμεσα στα αγαπημένα της είναι η Μοναξιά και η Μοναχικότητα, η Απώλεια, η Αγάπη, ο Έρωτας, η Τέχνη, η Φύση, η Οικολογία, το Σύμπαν και τελικά το ίδιο το νόημα της ζωής). Με ανάλογο τρόπο προσεγγίζει και το παιδικό βιβλίο. Αναδεικνύει βιβλία που απευθύνονται στο παιδί-φιλόσοφο. Δε φοβάται να ξεδιπλώσει τις εικόνες του Θανάτου, του μαυροντυμένου δρεπανοφόρου Χάρου, όπως απεικονίζεται στο παιδικό εικονογραφημένο «Cry, Heart, but Never Break» των Glenn Ringtved και Charlotte Pardi όχι μόνο για μια απλή συμφιλίωση με το μοιραίο τέλος κάθε έμβιου όντος αλλά για έναν στοχαστικό εορτασμό της ζωής όπου η χαρά και η λύπη, η αρχή και το τέλος είναι όψεις της ίδιας ιστορίας.
Στο blog έχουν παρουσιαστεί κατ’ επανάληψη ιστορίες για την ανάγνωση, για τον τρόπο με τον οποίο τα βιβλία διαμόρφωσαν σπουδαίους ανθρώπους (αποκρυσταλλώνονται στον τόμο «A Velocity of Being: Letters to a Young Reader») ή έσωσαν ζωές και άνοιξαν φωτεινούς δρόμους σε παιδιά που μεγάλωσαν σε συνθήκες ακραίας φτώχειας και αποκλεισμού.
Με τον επιτυχημένο θεσμό «The Universe in Verse», ένας ετήσιος εορτασμός της Επιστήμης και της Φύσης μέσα από την Ποίηση, η Popova δίνει ακόμη πιο έντονο το στίγμα των αναζητήσεών της, το πάθος της για μια δημιουργική συνάντηση όλων των τομέων των ανθρώπινου επιστητού. Επιστήμη και Ποίηση ως δυο παρακλάδια της ίδιας βασιλικής οδού που μας οδηγεί στο γλυκό μυστήριο της ζωής που πάντα επιζητούμε να λύσουμε για να λάβουμε μερικές μόνο απαντήσεις που οδηγούν σε νέα ερωτήματα. Για να γιορτάζουμε αενάως αυτό το βάσανο που δίνει νόημα στη ζωή μας!
Αυτή η αναγνωστική προσέγγιση, αυτή η κοσμοαοντίληψη που υπηρετεί η Maria Popova με το πρωτότυπο έργο της αποτυπώνεται με τον καλύτερο τρόπο στο βιβλίο για παιδιά που έγραψε και κυκλοφόρησε στα ελληνικά φέτος, Το σαλιγκάρι με την καρδιά στα δεξιά: μια αληθινή ιστορία σε εικονογράφηση Ping Zhu, στα ελληνικά σε μετάφραση Μ. Μπονάνου, από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος.
Αυτό το μικρό αριστούργημα είναι Το σαλιγκάρι με την καρδιά στα δεξιά: μια αληθινή ιστορία! Είναι ο επιστημονικός λόγος που καταφέρνει να υποβάλει στον αναγνώστη αυτό ακριβώς που πρέπει να αισθάνονται οι επιστήμονες στο εργαστήριό τους όταν κάνουν σπουδαίες ανακαλύψεις ή όταν μελετάνε τη ζωή με το μικροσκόπιο ή το τηλεσκόπιο: δέος. Δέος μπροστά σε αυτό που μπορεί να αποκαλύψει ο μικρόκοσμος και ο μακρόκοσμος. Ένα αίσθημα που ίσως μόνο με ποίηση μπορεί να αποδοθεί.
Και αυτό ακριβώς κάνει η Popova. Εκκινώντας από μία αληθινή ιστορία από τον κόσμος της επιστήμης, όπως δηλώνει και ο υπότιτλος, από την ανακάλυψη ενός σαλιγκαριού που είχε τις σπείρες τους κοχλία του αριστερόστροφους, αντί δεξιόστροφους όπως τις έχουν όλα τα σαλιγκάρια, αφηγείται το γεγονός και την επιστημονική του διάσταση με τον λιτό λόγο του παραμυθιού και τις προσεκτικά επιλεγμένες, καλοζυγισμένες λέξεις της ποίησης. Μια εύρυθμη αφήγηση που τιμά τον ρυθμό που έχουν οι σπείρες του σαλιγκαριού. Τον ρυθμό της ζωής.
Το σαλιγκάρι που είχε τις σπείρες του αριστερόστροφες, το Jeremy, ο ήρωας της ιστορίας, ήταν μια τυχαία ανακάλυψη ενός συνταξιούχου επιστήμονα. Οι κοινοί θνητοί δεν παρατηρούμε τα σαλιγκάρια στον κήπο ή στον δρόμο, πολύ λιγότερο δεν προσέχουμε τη φορά του κοχλία τους! Μια μέρα όμως, ένας συνταξιούχος επιστήμονας του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Λονδίνου, που ήξερε προφανώς και από σαλιγκάρια, βρήκε ένα παράξενο σαλιγκάρι. Ο κοχλίας του ήταν αριστερόστροφος και το ένα του πλοκαμάκι, βασικό όργανο αίσθησης του είδους, δεν ξετυλιγόταν ομαλά. Με τούτα και με κείνα ο επιστήμονας αποφάσισε να το στείλει σε έναν εν ενεργεία συνάδελφό του που μελετούσε σαλιγκάρια, τον Angus Davison.
Ο Davison, που μελετά τη ζωή και την εξέλιξή της μέσα από τα σαλιγκάρια κι έχει ως motto στο blog του τη ρήση «Η Φύση είναι συχνά πολύπλοκη» εντυπωσιάστηκε από το νεοεισερχόμενο στο εργαστήριό του αριστερόστροφο σαλιγκάρι και το ονόμασε Jeremy από τον αριστερό Jeremy Corbin, τον ηγέτη του Εργατικού Κόμματος.
Από κει και πέρα η έρευνα, και η ιστορία του βιβλίου, παίρνει απρόβλεπτες διαστάσεις. Ο Jeremy, που αποκαλείται πλέον «το Jeremy», καθώς τα σαλιγκάρια είναι ερμαφρόδιτα (διακριτική αναφορά στα σύγχρονα θέματα ταυτότητας φύλου και επιλογής του ουδέτερου γένους ως αυτοπροσδιορισμού ατόμων που δε θέλουν να ταυτιστούν με ένα από τα δυο φύλα) «πάσχει» από αναστροφή οργάνων. Όλα τα όργανα στο σώμα του είναι τοποθετημένα ανάποδα. Έτσι και η καρδιά βρίσκεται στα δεξιά. Κι επειδή τα σαλιγκάρια ζευγαρώνουν με έναν ιδιαίτερο εναγκαλισμό κατά τον οποίον τα σώματα ταιριάζουν σα κομμάτια παζλ, κουμπώνουν τα αρσενικά μέρη του ενός με τα θηλυκά του άλλου, και ανταλλάσσουν μικροσκοπικά ακόντια, τα λεγόμενα «βέλη του έρωτα», που περιέχουν γενετικό υλικό, το Jeremy θα μπορούσε να ζευγαρώσει μόνο με ένα αριστερόστροφο σαλιγκάρι. Κι έτσι βγήκε δημόσια η ανακοίνωση αναζήτησης παρτενέρ για το Τζέρεμι!
Ο κόσμος ανταποκρίνεται. Η αναζήτηση συντρόφου για το Τζέρεμι συγκινεί. Μα είναι δυνατό να βρεθεί άλλο ένα τόσο σπάνιο σαλιγκάρι, γεννημένο με τα σπλάχνα του τοποθετημένα τα αριστερά δεξιά και τα δεξιά αριστερά, σαν την αντανάκλαση του «φυσιολογικού» εαυτού τους στον καθρέφτη; (Φαινόμενο που ονομάζεται «αντιστροφή οργάνων», situs inversus). Κι όμως βρίσκονται δυο υποψήφιοι σύντροφοι! Αλλά ο έρωτας δεν υπακούει σε κανόνες. Κι έτσι τα πράγματα θα πάρουν μια αναπάντεχη τροπή.
Το Τζέρεμι έγινε ένα σημείο αναφοράς στους επιστημονικούς κύκλους, μία περίπτωση μελέτης για τους γενετιστές που ανέμεναν με αγωνία να μελετήσουν τους απογόνους του Τζέρεμι και τις διαδρομές του γενετικού υλικού δυο γονιών με αναστροφή οργάνων. Ποιος θα μπορούσε να το κάνει μια ιστορία –ποίημα για την ποικιλία και την πολυπλοκότητα της ζωής στη Γη, για τον θρίαμβο της διαφορετικότητας, τη μοναχικότητα και τη μοναξιά, την αγάπη, τον έρωτα και τη μαγεία της επιστημονικής έρευνας; Η Maria Popova μοιάζει να έγραψε το δικό της “Universe in Verse” που απευθύνεται, όπως όλα τα καλά βιβλία, σε όλες τις ηλικίες.
Η εμφάνιση της ζωής στη Γη, ο κώδικας της ζωής, το DNA, η αναπαραγωγή, ο ρόλος των δυο φύλων στην αναπαραγωγή, η κληρονομικότητα, οι τυχαίες μεταλλάξεις του γενετικού υλικού, τα «λάθη» που μπορεί να αποδειχθούν σωτήρια για την επιβίωση ενός είδους, το εν υπνώσει γενετικό υλικό στο σώμα ενός ατόμου, τα «υπολειπόμενα γονίδια» που μπορεί να εκφραστούν σε μελλοντικές γενιές, όλα αυτά εξηγούνται στο βιβλίο. Κι αυτό είναι το θαυμαστό. Πώς όλη αυτή η σύνθετη επιστημονική πληροφορία αποδίδεται με ακρίβεια, απλότητα και ποιητικό βάθος.
Η μεταφορά, για παράδειγμα, που χρησιμοποιεί η συγγραφέας για να αποδώσει την κληρονομικότητα είναι εξαίσια. Το σώμα ως κήπος και τα γονίδια των γονιών σπόροι που φυτεύονται στον κήπο. Κάποιοι θα ανθίσουν στο δικό σου σώμα. Άλλοι όμως θα παραμείνουν σε λήθαργο και θα ανθίσουν σε επόμενες γενιές κήπων. Στα παιδιά σου ή στα παιδιά των παιδιών σου:
«Τα γονίδια είναι ο τρόπος που η ζωή συνομιλεί με το μέλλον.».
Με αυτή την πρόταση ο αναγνώστης διασχίζει τα σύνορα της ζωής του κι ενώνεται με κάτι μεγαλύτερο που αφορά όχι μόνο τη συνέχιση της γενιάς του αλλά και όλη τη ζωή στη Γη.
Και ποιο σχήμα μπορεί να αναδείξει καλύτερα αυτή την προέκταση στο μέλλον, αυτή την αέναη σύνδεση του παρελθόντος με το παρόν και το μέλλον παρά ο ατέρμονας κοχλίας του σαλιγκαριού; Η εικονογράφος δοξάζει το σαλιγκάρι, μας μεταφέρει στον μικρόκοσμό του κι από κει μας εκτοξεύει στον μακρόκοσμο του γαλαξία μας. Μια και η ιστορία ξεκινά από την απαρχή της ζωής στη Γη και τελειώνει με την ατέρμονη διαδοχή της μέσα από τους απογόνους του Τζέρεμι.
Ένα τελευταίο σχόλιο για το πιο δύσκολο ίσως στοίχημα που είχε να κερδίσει η συγγραφέας σε αυτή την αφήγηση: η αναφορά στην εμφάνιση της ζωής στη Γη. Το ερώτημα πώς δημιουργήθηκε η ζωή είναι ένα ερώτημα χημείας: «κάτω από ποιες συνθήκες συναντήθηκαν και αντέδρασαν χημικά μόρια τα οποία είναι απαραίτητα για τη δημιουργία ζωντανών οργανισμών», όπως το διατυπώνει η Ι. Σουφλέρη στο εισαγωγικό της κείμενο για το Νόμπελ Ιατρικής-Φυσιολογίας στο Bήμα Science. Και συνεχίζει η συντάκτρια πως με βάση την πολυετή έρευνα που διεξάγεται στο Πανεπιστήμιο Purdue:
«…θα μπορούσε κανείς να διηγηθεί την έναρξη της ζωής ως εξής: όλα άρχισαν όταν τα αμινοξέα με τα οποία έραιναν τη Γη οι μετεωρίτες συναντήθηκαν σε σταγονίδια νερού στις όχθες ενός ρυακιού. Εκεί, χωρίς την ανάγκη καταλυτών, μπόρεσαν να σχηματίσουν τα πρώτα πρωτεϊνικά μόρια… Αναμφίβολα μια μαγική στιγμή που μέσα από μια πορεία δισεκατομμυρίων ετών δημιούργησε ασύλληπτης πολυπλοκότητας μορφές ζωής». (Ι. Σουφλέρη, «Σταγόνες ζωής», Bήμα Science, 9-10-2022).
Και η Popova στο ξεκίνημα της ιστορίας της:
«Πολύ παλιά, πριν ακόμη γεννηθούν τα μισά από τα αστέρια που λάμπουν στον ουρανό και πριν τα βουνά αρχίσουν να ψηλώνουν για να τα πιάσουν, τη Γη κάλυπτε ένας απέραντος ωκεανός. Μια μέρα κάτι περίεργο συνέβη στον απέραντο ωκεανό –μία αλλαγή τόσο ανεξήγητη και μεγαλοπρεπής, που της έδωσαν ένα πολύ ξεχωριστό όνομα: μετάλλαξη.
Από αυτή τη μετάλλαξη γεννήθηκε η ζωή και δημιουργήθηκαν τα πρώτα ζωντανά πλάσματα –μικρότερα από έναν κόκκο άμμου, μικρότερα κι από την άκρη της βλεφαρίδας ενός ποντικού».
Η υπόθεση ότι η ζωή γεννήθηκε σε υδατικές συνθήκες μικρής κλίμακας, σε ένα ρυάκι, π.χ., και όχι σε αυξημένο όγκο νερού, στη θάλασσα, είναι πρόσφατη. Η Popova αποδίδει την κοινή ως τώρα αποδοχή της γέννησης της ζωής στη θάλασσα. Αλλά η Popova καταφέρνει να υποβάλει τον θαυμασμό για τη γέννηση της ζωής εισάγοντας έναν επιστημονικό όρο. Και αμέσως μετά η μικροσκοπική κλίμακα μέσα από εικόνες οικείες στα παιδιά: ένας κόκκος άμμου, η βλεφαρίδα ενός ποντικού! Πίσω από το κείμενο απλώνεται ο έναστρος ουρανός της Ping Zhu.
Ένα βιβλίο που διαβάζεται ξανά και ξανά, όπως τα ποιήματα.
Maria Popova-Claudia Bedrick (eds), A Velocity of Being. Letters to a Young Reader. New York: Enchanted Lion Books, 2018.
