της Πατρίσιας Μπόνου
Το Kuessipan είναι το πρώτο βιβλίο που έγραψε η Naomi Fontaine, το 2011 σε ηλικία 24 ετών. Αναφέρεται στη ζωή των Ιννού, αυτόχθονα φυλή του Καναδά, που κατοικεί στην περιοχή του Κεμπέκ.
Δεν πρόκειται για μυθιστόρημα με χαρακτήρες και πλοκή, αλλά μάλλον για μια συλλογή μικρών κειμένων, ένα είδος ποιητικής πρόζας, όπου αποτυπώνονται στιγμιότυπα από τη ζωή της κοινότητας στην οποία ανήκει και η συγγραφέας.
Η Naomi Fontaine γεννήθηκε στο Uashat, καταυλισμό Ιννού όπου κι έζησε μέχρι την ηλικία των 7 ετών. Κατόπιν μετακόμισε στο Κεμπέκ όπου σπούδασε, έγινε καθηγήτρια γαλλικών κι επέστρεψε στην κοινότητά της για να διδάξει γαλλικά στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Το «Κuessipan, είναι η σειρά σου» περιέχει και αυτοβιογραφικά και στοιχεία μυθοπλασίας.
Οι Ιννού είναι μια από τις 634 Πρώτες Εθνότητες, που μαζί με τους Ινουΐτ και τους Μετίς, αποτελούν τις αυτόχθονες φυλές του Καναδά.
Πρόκειται για νομαδικό λαό που ζει από το κυνήγι του καριμπού (τάρανδου), μετακινούμενος στη διάρκεια του χειμώνα στην ενδοχώρα, κατά ομάδες 2-3 οικογενειών, κουβαλώντας όλα τους τα υπάρχοντα. Ο σεβασμός στη φύση αποτελεί βασικό στοιχείο της κουλτούρας τους. Θεωρούν ότι ανήκουν σ’ αυτήν, δεν της επιβάλλονται και δεν την καταστρέφουν. Η ταυτότητά τους, η παιδεία τους και η θρησκεία τους βρίσκονται στη φύση και μέσα από τη νομαδική ζωή διδάσκουν στα παιδιά τους την επιβίωση, το κυνήγι αλλά και τις βασικές αξίες τους και τον σεβασμό προς τη φύση. Πηγή ζωής είναι τα στοιχεία της φύσης, το δάσος και τα ζώα, όπως ο σολομός, η πέρδικα αλλά κυρίως το καριμπού. Από αυτό τρέφονται, κατασκευάζουν σκηνές, ρουχισμό, εργαλεία και μουσικά όργανα. Θεωρούν όμως ότι πρέπει το ίδιο να συναινέσει για τη θανάτωσή του. Κι αυτό γίνεται μόνον αν το πνεύμα του βεβαιωθεί για την ισοκατανομή των αγαθών που προσφέρει. Τόσο η θανάτωση όσο και ο τεμαχισμός και η κατανομή του κρέατος αποτελούν τελετουργία, στη διάρκεια της οποίας εξασφαλίζεται η παροχή αγαθών και σε όσους δεν μπορούν να κυνηγήσουν. Τότε μόνον ησυχάζει το πνεύμα του και αποδέχεται να γίνει και καθοδηγητής των Ιννού.
Η γλώσσα τους είναι πολυσυνθετική, δηλαδή οι λέξεις τους αντιστοιχούν σε αντικείμενα, φαινόμενα ή γεγονότα και μπορεί ν΄ αποτελούν ολόκληρες φράσεις. Είναι προφορική και η πρώτη της καταγραφή γίνεται γύρω στο 1770 σε λατινικό αλφάβητο, από ιεραπόστολους που ήθελαν να διαδώσουν χριστιανικά κείμενα.
Οι Ιννού ήταν ειρηνικός λαός, που απέφευγε τις συγκρούσεις, δεν έδινε σημασία στις εξ αίματος συγγένειες (θεωρούσαν παιδιά τους, όλα τα παιδιά της κοινότητας), οι γυναίκες είχαν ελευθερία στην επιλογή συντρόφου και στη δυνατότητα διαζυγίου.
Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους κατοικούν στην περιοχή εδώ και 2000 χρόνια και η πρώτη γνωριμία με τα ξένα φύλα, τους Βίκινγκ, έγινε τον δέκατο αιώνα. Γύρω στο 1500 άρχισε ο εποικισμός από τους Ευρωπαίους (Πορτογάλους, Ολλανδούς, Βρετανούς και Γάλλους), που έφερε μαζί του κατάληψη εδαφών, επιδημίες, εκχριστιανισμό και σταδιακή αλλοίωση του τρόπου ζωής τους: το παραδοσιακό κυνήγι αντικαταστάθηκε από τις εμπορικές συναλλαγές, που περιόρισαν τις μετακινήσεις και τον έλεγχο της γης τους. Παρόλ’ αυτά ο σκληρός κι αφιλόξενος τόπος αποθάρρυνε τους κατακτητές κι επέτρεψε στους Ιννού να ζήσουν ημινομαδικά, με τα ήθη κι έθιμά τους, μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα. Το 1949, όταν ο Καναδάς έγινε συνομοσπονδία επιβλήθηκε η εγκατάστασή τους σε μόνιμες κατοικίες που ονομάστηκαν «προστατευμένες οικιστικές περιοχές» (καταυλισμοί) και η σχολική εκπαίδευση των παιδιών έγινε υποχρεωτική, προκειμένου να εισπράττουν τα κρατικά επιδόματα. Ο στόχος ήταν η αφομοίωση (όλων των μειονοτήτων) με τον περίφημο Νόμο για τους Ινδιάνους. Όλα αυτά άλλαξαν ριζικά τη ζωή τους, τους απομάκρυναν από την παραδοσιακή αναμέτρηση με τη φύση, τους καταδίκασαν σε απραξία και τους οδήγησαν μοιραία σε αλκοολισμό, χρήση ουσιών, ενδοοικογενειακή βία και ψυχολογική κατάρρευση. Τα φαινόμενα αυτά έπληξαν περισσότερο τους νέους, που πλέον μιλούσαν περισσότερο γαλλικά παρά τη γλώσσα των προγόνων τους, αλλά δυσκολεύονταν να ενταχθούν σε μια κοινωνική ομάδα (Λευκών ή Ιννού). Έτσι στη δεκαετία 1999-2009 η αύξηση των αυτοκτονιών ήταν δραματική: 178/100000/ανά έτος έναντι 14/100000/ανά έτος στον υπόλοιπο Καναδά. Βέβαια το παγκόσμιο κίνημα για την προστασία των δικαιωμάτων των μειονοτήτων υποχρέωσε την καναδική κυβέρνηση να θεσπίσει δομές αυτοδιοίκησης (ομαδικά συμβούλια καταυλισμών) και μια ευρύτερη οργάνωση με το όνομα Innu Nation, που ασχολείται με την προστασία των δικαιωμάτων αλλά και της πολιτιστικής κληρονομιάς και των παραδόσεων των Ιννού.
Καθώς η γραφή της γλώσσας άρχισε μόλις το 1770, η γέννηση της αυτόχθονης λογοτεχνίας χρονολογείται περίπου 200 χρόνια αργότερα. Το 1976 δημοσιεύεται το δίγλωσσο αυτοβιογραφικό δοκίμιο (στα γαλλικά και στα ιννού) της An Antane Kapesh «Είμαι μια καταραμένη άγρια γυναίκα». Η πρώτη λοιπόν συγγραφέας Ιννού δεν είναι πεζογράφος, αλλά δοκιμιογράφος, όπως δηλώνει και η Naomi Fontaine και με το έργο της, που είναι αναμφισβήτητα καταγγελτικό, αναδεικνύεται η υπερηφάνεια της Kapesh για τις ρίζες της, την παράδοσή της, τα έθιμά της, τη γη της, χωρίς καμιά φολκλορική διάθεση. Το εμβληματικό αυτό έργο αποτελεί τον θεμέλιο λίθο της αυτόχθονης λογοτεχνίας του Καναδά. Θα ακολουθήσει πλειάδα συγγραφέων Ιννού από τους οποίους ξεχωρίζει η ποιήτρια Joséphine Bacon, πρέσβειρα της λογοτεχνίας των Πρώτων Εθνών στο Κεμπέκ και στο εξωτερικό που προβάλλει κι αυτή θέματα ταυτότητας, νομαδισμού και υπερηφάνειας των αυτοχθόνων κι έχει τιμηθεί με αρκετά βραβεία.
Στη νέα γενιά συγγραφέων ξεχωρίζει η Naomi Fontaine που θεωρείται ότι δίνει νέα πνοή στην αυτόχθονη λογοτεχνία. Μετά το Κuessipan, εκδίδεται το 2013 το Manikanetish (Μικρή Μαργαρίτα), ωδή στους μαθητές της, τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν και τη σωτήρια επίδραση της λογοτεχνίας μέσα από το ανέβασμα μιας θεατρικής παράστασης που τους προτείνει. Το επόμενο βιβλίο της εκδίδεται το 2019 κι έχει τίτλο Shuni (είναι η εκφορά του ονόματος Julie στα ιννού, όπου δεν υπάρχουν οι φθόγγοι J και L). Η συγγραφέας γράφει μια μακροσκελή επιστολή στη φίλη της Shuni, που έρχεται να εγκατασταθεί στην περιοχή της, της εξηγεί όσα απασχολούν την κοινότητα και τις πολιτισμικές διαφορές που αντί να μας απομακρύνουν θα έπρεπε να μας κάνουν όλους πιο πλούσιους και πιο δεκτικούς στη διαφορά.
Η Naomi Fontaine έχει συμμετάσχει και σε συλλογικά έργα (Granta, Tracer un chemin) κι έχει συνυπογράψει το σενάριο της κινηματογραφικής ταινίας Kuessipan, μαζί με την σκηνοθέτιδα Myriam Verreault, που βασίστηκε στο βιβλίο και παρουσιάστηκε στο Φεστιβάλ του Τορόντο το 2019.
Για ποιόν γράφει η Naomi Fontaine; «Για την κοινότητά της, διευκρινίζει η ίδια. Και θα γράφει όσο θα έχει πράγματα να πει, όσο θα έχει λόγους να υποστηρίζει την αυτόχθονη λογοτεχνία, να δίνει στους συμπατριώτες της την ευκαιρία να κοιτάζονται στον καθρέφτη».
Το έργο
Η συγγραφέας χωρίζει το έργο «Kuessipan, είναι η σειρά σου» σε τέσσερα μέρη: Νομάς (όπου δηλώνει τις προθέσεις της και το βασικό χαρακτηριστικό της παραδοσιακής ζωής των Ιννού, τον νομαδισμό), Uashat (είναι το όνομα του καταυλισμού και μέσα από τις περιγραφές των κτιρίων ξεπηδάει η ζωή των οικογενειών), Nutshimit (είναι η ενδοχώρα, η γη των προγόνων, αλλά και ο προορισμός για την αναζήτηση της γαλήνης και της ταυτότητας) και Nikuss («γιέ μου» στα ιννού, όπου καταγράφεται το βλέμμα της συγγραφέως στο αύριο και στη νέα γενιά, μέσω του γιου της). Με την επιλογή της αυτή δίνει στο έργο της μια αίσθηση μετακίνησης, σαν να μετακινείται από καταυλισμό σε καταυλισμό. Τα πρόσωπα δεν έχουν ονόματα. Είναι σκιές που επιδέχονται πολλές ταυτότητες. Η φωνή που διηγείται το κείμενο παραπέμπει σε πολύπλοκη ταυτότητα, σε ακτιβισμό αυτόχθονων και βέβαια σε φωνή γυναίκας. Είναι η σειρά σου. Είναι η σειρά όλων αυτών των προσώπων που περιγράφονται χωρίς να ονομάζονται, άρα γίνονται φιγούρες των καταυλισμών, φιγούρες των κοινοτήτων που περιορίζονται, αναζητούν την παράδοση, τον πολιτισμό τους κι επιζητούν την αυτοδιάθεσή τους.
Με την πρώτη φράση της «Επινόησα ζωές», όπως και σε όλη την πρώτη παράγραφο, δηλώνει την πρόθεσή της να πει ψέματα, για να ξαναχτίσει ένα «νέο καταυλισμό» με τα χαρακτηριστικά που επιθυμεί. Ψεύδεται η συγγραφέας; Ακόμα κι αν επινοεί, το κάνει για να υπηρετήσει την αλήθεια, ν’ αποκαταστήσει την αυθεντικότητα της ζωής και να της ξαναδώσει τη νομιμότητά της. Κι αν στην αρχή ισχυρίζεται πως δεν θέλει να ονομάσει τα δύσκολα πράγματα, σταδιακά το κάνει, και το κάνει στα γαλλικά, στη γλώσσα των αποικιοκρατών, που χρησιμοποιεί σαν εργαλείο για να δείξει αυτά που ο κατακτητής αποσιώπησε ή αγνόησε.
Η συγγραφέας παντρεύει στο κείμενο τη γαλλική με τη γλώσσα των Ιννού. Ενσωματώνει λέξεις κι εκφράσεις ζωγραφίζοντας το περίγραμμα του καταυλισμού μέσα στην κοινωνία του Κεμπέκ. Η παράθεση των λέξεων με τη γαλλική τους μετάφραση μοιάζει με διάλογο, που στον συγκεκριμένο τόπο σημαίνει πολλά: αναγνώριση αποικιοκρατίας, διεκδίκηση δικαιώματος ύπαρξης και διδασκαλίας της γλώσσας, παραδοχή της διττής κουλτούρας.
Στο κεφάλαιο Uashat ο αναγνώστης περιδιαβαίνει τον καταυλισμό κι αντιλαμβάνεται τις δυσλειτουργίες των οικογενειών που προέκυψαν από την αφομοιωτική πολιτική του κράτους. Οι περιγραφές των σπιτιών, των κτιρίων και των δρόμων του καταυλισμού, υπογραμμίζουν τη μοναξιά και την εγκατάλειψη που βιώνουν οι κάτοικοι. Παρόλ’ αυτά η Naomi Fontaine υποστηρίζει τη γαλλική γλώσσα, που προσφέρει δυνατότητα επικοινωνίας με τον ευρύτερο κόσμο αλλά και ελευθερία, γιατί όπως λέει και η ίδια «όταν ξέρεις να γράφεις, να διαβάζεις και να μιλάς σωστά, κανένας δεν μπορεί να σου πει τι πρέπει να σκέφτεσαι». Εξάλλου, όπως δηλώνει, αρνείται να παίξει τον ρόλο της Ινδιάνας, είναι πολίτης του Καναδά και το διεκδικεί.
Η καταγραφή της σιωπής («θα ήθελα να γράψω τη σιωπή») είναι μια προσπάθεια προστασίας του λαού, διατήρησης της υπερηφάνειας («το κάρβουνο που καίει ακόμα στις καρδιές των πρώτων κατοίκων»), κατανόησης και τελικά επικοινωνίας. Θέλοντας να γράψει τη σιωπή ψάχνει τον τρόπο να εκφράσει και να γιατρέψει τα τραύματα που έκρυψε η σιωπή. Τονίζει την απώλεια μεταβίβασης αξιών, που βέβαια, αν παρέμενε ακέραια θα αποτελούσε κι αυτή πρόβλημα για τις νεότερες γενιές αυτοχθόνων που ζουν στον σύγχρονο κόσμο.
Δεν εστιάζει στα θύματα, προτείνει οδούς ή μάλλον κινήσεις διαφυγής. Οι Ιννού μπορούν να φύγουν, όπως κάποτε κι οι νομάδες κι ίσως να γιατρευτούν στην μεγάλη πόλη όπου υπάρχει δυνατότητα ιατρικής νοσηλείας, αλλά και στην αρχέγονη γη του Nutshimit. Η νομαδική ζωή πολεμήθηκε κι εξουδετερώθηκε με τον εγκλεισμό στους καταυλισμούς που αποτελούν φράγμα («η πόλη σταματά εκεί που αρχίζει ο καταυλισμός»). Η επιστροφή στη νομαδική ζωή έχει θεραπευτικό χαρακτήρα: συμφιλιώνει παρελθόν, παρόν και μέλλον.
Σε κάποια αποσπάσματα περιγράφονται ξεκάθαρα παροντικές καταστάσεις, σε κάποια άλλα όμως (όπως με το κοριτσάκι που ξεδιψάει πίνοντας νερό από το ποτάμι) δεν υπάρχει καθαρή χρονική αναφορά. Κι επειδή η σύγχρονη ζωή βασίζεται κι αυτή στην παράδοση που δεν αποτελεί απλά λείψανο του παρελθόντος (η σαραντάχρονη που ξεκινά για το αγώγι) υπάρχει μια συνεχής ροή των αποσπασμάτων μέσα στο χρόνο.
Η γη, το έδαφος, αποτελεί σημαντικό κομμάτι της ζωής του Ιννού (ο Anikashan που αρνείται τη μετακίνηση του καταυλισμού). Τα φυτά, τα ζώα έχουν σημασία και σχέση με τη συνέχεια της ζωής. Η γη προσφέρει τα αγαθά της για την επιβίωση και πρέπει να τη σεβόμαστε. Ένα σαφές μήνυμα, που με την σημερινή ορολογία θα χαρακτηρίζαμε ως οικολογικό. Σύμπνοια με τη φύση, σεβασμός των στοιχείων της, μέρος των οποίων αποτελεί και ο άνθρωπος. Η παραδοσιακή ζωή σέβεται τους κανόνες της φύσης και χρησιμοποιεί με σοφία και οικονομία τα αγαθά που παρέχει, αποδίδοντας μείζονα σημασία στη γαλήνη και το αίσθημα ελευθερίας που προσφέρει.
Πολύ λίγα πρόσωπα του έργου έχουν κύριο όνομα. Παρόλ’ αυτά περιγράφονται πολλά: «αυτός που ήταν όμορφος,… αυτή που προσεύχεται,… αυτός που είδε τα παιδιά του να γεννιούνται,… κι αυτοί που εμείς γίναμε». Αυτή η μέθοδος δίνει βάρος και πολυπλοκότητα στα πρόσωπα. Ανήκουν στη κοινότητα, παρά τα τραύματα και τα προβλήματα. Είναι τα πρόσωπα μιας ολόκληρης κοινότητας, είναι η συλλογική ταυτότητα.
Το έργο προβάλλεται και στο μέλλον. Η συγγραφέας δεν έχει καμιά αμφιβολία: περιλαμβάνει και τον εαυτό της και τον γιο της σ’ αυτή την εικόνα. Η σιωπή που έμοιαζε στην αρχή καταπιεστική, είναι πια δύναμη γι’ αυτήν και τον λαό της.
Ενδιαφέρον σημείο είναι η επιθυμία εγκυμοσύνης των νέων γυναικών: τα παιδιά είναι απαραίτητα για την επιβίωση του έθνους («το παιδί… ένας τρόπος να υπάρχεις,… μια λύσσα να ζήσεις ή να πάψεις να πεθαίνεις»). Τα παιδιά απαντούν στην πολιτική αφομοίωσης και στα πρώτα σχολεία που τα απομάκρυναν από τους γονείς και την οικογένεια. Η νέα γενιά θα απαιτήσει να μεγαλώσει τα παιδιά της σύμφωνα με τις αξίες και τις παραδόσεις της. Είναι η σειρά της.
Όλο το κείμενο διαπνέεται από μια θετική σκέψη. Ακόμα και τα αποσπάσματα που αφορούν εξάρτηση από ουσίες προσφέρουν την έξοδο της ελπίδας: να φύγεις από τον καταυλισμό για να θεραπευτείς είναι ελπίδα κι όχι αποτυχία. Παίρνεις τη ζωή σου στα χέρια σου. Είναι η σειρά σου.
Η Naomi Fontaine ασχολείται και με τους άνδρες. Δεν έχουν πρότυπα, δυσκολεύονται να βρουν τη θέση τους στην κοινωνία και την αποστολή τους (εφόσον δεν κυνηγούν και μένουν καθηλωμένοι). Αυτός είναι ο λόγος που προβάλλουν το σώμα τους, αναζητούν τα όριά τους, τρέχουν με τ’ αυτοκίνητα, είναι χρήστες ουσιών, παρεκτρέπονται. Και σε ηλικία μόλις 20 ετών, κατεστραμμένοι, μπαίνουν στο νοσοκομείο για να σωθούν. Παρόλ’ αυτά υπάρχει ελπίδα, υπάρχει η θεραπεία κι η επιστροφή στη φύση.
Με τον τρόπο γραφής της η Naomi Fontaine δίνει μεγάλη σημασία στο τοπίο. Ένα τοπίο που ατενίζει τον άνθρωπο και μέσα στο οποίο αυτός χάνεται, ένα τοπίο που γίνεται το αντικείμενο του πόθου του. Αποφεύγει τους συναισθηματισμούς με τις δυνατές περιγραφές, την αναφορά στον πόνο, αλλά και στην ομορφιά και τη νοσταλγία. Τα πρόσωπα διψούν για ελευθερία κι αναζητούν δρόμους ανάμεσα στο δίπολο φύση/πόλη. Ο σιδηρόδρομος είναι το μέσο που οδηγεί στη έξοδο, στο Nutshimit.
Το Κuessipan είναι φιλόδοξο έργο. Η επανόρθωση είναι ένα τεράστιο έργο και η Naomi Fontaine επιλέγει να γράψει ένα μικρό βιβλίο. Επιλέγει να γράψει στη γλώσσα των αποικιοκρατών, μιλά για ιστορίες και πρόσωπα χωρίς να τα ονομάζει, συμφιλιώνει τις γενιές, παρελθόν, παρόν και μέλλον, μπερδεύοντας τους αφηγηματικούς χρόνους, επιλέγει μινιμαλιστική φόρμα και ποιητική γραφή. Πηγαίνει κόντρα στο ρεύμα, κόντρα στον φορμαλισμό, στα στερεότυπα, γι’ αυτό και τα καταφέρνει. Είναι η σειρά της.
Την απασχολεί πολύ αυτή η διχοτομική οπτική (σύγχρονος δυτικός τρόπος ζωής έναντι παράδοσης αυτόχθονων πολιτισμών) και της δίνει μια διαλεκτική προοπτική τονίζοντας την σύγχρονη δυναμική των Ιννού του Κεμπέκ. Δηλώνει την πολυπολιτισμική της ταυτότητα και προβάλλει την πολύπλοκη και συχνά αντιφατική διαδικασία οικοδόμησης μιας προσωπικότητας. «Προέρχομαι από το εκεί κι όσο απομακρύνομαι από αυτό, τόσο με κυριεύει. Μπορεί το αλλού να με διαμόρφωσε, αλλά το εκεί μού θυμίζει ποια είμαι». Παρόλ’ αυτά η στάση της είναι σταθερά προσανατολισμένη στο μέλλον, με το τελευταίο κεφάλαιο (Nikuss) να δίνει την προοπτική και το βλέμμα της νέας γενιάς: αρνούμαι τη θυματοποίηση, δεν ξεχνώ την καταπίεση των Ιννού, ξεπερνώ το τραύμα, ξαναχτίζω τον εαυτό μου. Είναι η σειρά μου.
Πηγές
- Canadian Encyclopedia, 2021 (thecanadianencyclopedia.ca)
- Colin Samson, James Wilson, Jonathan Mazower (2001) Canada’s Tibet: The killing of the Innu, Survival for tribal people
- Innu Nation website (innu.ca)
- Newfoundland and Labrador Heritage Web Site (heritage.nf.ca)
- Caron JF (2012) La plume autochtone / émergence d’une littérature. Lettres québécoises (147) 12-15 (https://id.erudit.org/iderudit/67348ac)
- Hanen Allouch (2016) Le roman de la réserve autochtone dans Kuessipan de Naomi Fontaine (https://la-plume-francophone.com)
- Jean-Paul Lacasse (2017) L’ ordre juridique innu, Université d’ Ottawa, Faculté de Droit, DRC 4596 (droitcivil.uottawa.ca)
- Nametau Innu, Memory and knowledge of nitassinan (nametauinnu.ca)
- Denys Delâge (2019), Les Innus un peuple à travers l’histoire (première partie), Les Cahiers des Dix (73) 1-45 https://doi.org/10.7202/1067993ar
- Groupe de recherche Documentation et description de l’ Innu, Université du Québec à Montréal (ddi.uqam.ca)
info:
Το βιβλίο «Kuessipan, είναι η σειρά σου» της Naomi Fontaine εκδόθηκε τον Ιούλιο του 2022, από τις εκδόσεις ΠΛΗΘΟΣ. Στις 19/10/2022 έγινε παρουσίαση του έργου, στο βιβλιοπωλείο Κομπραί (Διδότου 34, Αθήνα), από τον Κώστα Γαλανόπουλο, Δρα Πολιτικής Φιλοσοφίας και την Πατρίσια Μπόνου, μεταφράστρια του βιβλίου, που υπογράφει και το παραπάνω κείμενο της παρουσίασης.
Naomi Fontaine,Kuessipan, είναι η σειρά σου,Μετάφραση Πατρίσια Μπόνου, Εκδόσεις ΠΛΗΘΟΣ, 2022
