της Μαρίζας Ντεκάστρο
Μετράμε ήδη πολλά βιβλία και σειρές βιογραφιών γραμμένες για παιδιά ώστε να έρθουν σ’ επαφή με το έργο προσωπικοτήτων και τη θέση τους στον πολιτισμό, την επιστήμη, την κοινωνία.
Το 2022 εκδόθηκε από τον Ίκαρο το βιβλίο της Ιουλίτας Ηλιοπούλου Ο Ελύτης για παιδιά. Αν ήμουνα σε κάποια από τις κριτικές επιτροπές που το βράβευσαν, θα το πρότεινα ανεπιφύλακτα όχι επειδή αφορά τον νομπελίστα ποιητή αλλά για την παιδαγωγική του.
Όταν είχε κυκλοφορήσει είχα γράψει στον Αναγνώστη: «…Η Ιουλίτα Ηλιοπούλου διαθέτει μια πηγαία παιδαγωγική αντίληψη. Και τη βρήκα στον τρόπο με τον οποίο πλησιάζει τα γραπτά του ποιητή Ελύτη μέσα από τους προσωπικούς του σταθμούς (στο ελληνοαλβανικό μέτωπο, στο Παρίσι, στις φιλίες με ομότεχνους και διανοούμενους, στο Νόμπελ…), τη μυθολογία του, το ελληνικό φως, όλα εκείνα που διαμόρφωσαν την προσωπικότητά του και έγιναν ποίηση».
Οι νεανικοί Καβάφης και Σεφέρης δεν θα μπορούσαν να λείπουν από τον Ίκαρο, από τον οποίο κυκλοφορούν τα έργα τους! Το εγχείρημα της συγγραφής των δυο νεανικών βιβλίων ανέλαβαν οι Νίκος Μαθιουδάκης και Μάνος Μπονάνος.
Τα διάβασα και σημειώνω όσα με απασχόλησαν.
Στα εξώφυλλα, οι ποιητές δίνουν το χέρι και συστήνονται. Το όνομά μου είναι… Γιώργος Σεφέρης. Σωστά. Αλλά, ο Καβάφης θα έλεγε ποτέ Το όνομά μου είναι Κ.Π. Καβάφης; Μάλλον Κωνσταντίνος θα έλεγε, ανεξάρτητα από το αν σε μελέτες και εκδόσεις έχει περάσει ως Κ.Π. Καβάφης. Πρώτη Αστοχία!
Δεύτερη αστοχία: στον τίτλο, στο όνομα του Καβάφη, παίζουν το μαύρο και το γκρίζο: Κ. Π. Καβάφης. Άνευ νοήματος το εικονογραφικό παιχνίδι, χώρια που η λογική λέει ότι το Κ(ωνσταντίνος) θα έπρεπε να τονιστεί ως βαφτιστικό και όχι το Π(έτρος), το πατρώνυμο. Άλλωστε, καθετί στο εξώφυλλο θεωρείται μέρος της εικόνας και ως τέτοιο νοηματοδοτεί με τη σειρά του το εικονογραφικό σύνολο.
Στα οπισθόφυλλα, ένα σκίτσο της αυλής του σπιτιού του Σεφέρη στην οδό Άγρας και ένα ανάλογο παρουσιάζει μια άποψη της Αλεξάνδρειας του Καβάφη και μας προϊδεάζουν για την εποχή και τα πρόσωπα. Σημειώνω εξαρχής στα υπέρ των βιβλίων την ευρηματική και μοντέρνα εικονογράφηση της Αγγελικής Μπόζου.
Περνάω στο κυρίως σώμα. Τα δυο βιβλία ανήκοντας σε μια σειρά (ετοιμάζονται ο Νίκος Καρούζος και η Κική Δημουλά) και συνεπώς αναπτύσσονται στην ίδια γραμμή.
Μέρη:
Ο άνθρωπος -Τα παιδικά χρόνια, Η ενήλικη ζωή, Μέσα από τα μάτια των άλλων (κριτικοί, ομότεχνοι), Το τέλος.
Παρατηρήσεις
Στο Σεφέρης, Η ενήλικη ζωή: ο ευρηματικός τίτλος Με ένα διπλωματικό διαβατήριο και ο χάρτης των μετακινήσεων του ποιητή ακολουθεί ένα συμβατικό χρονολόγιο της ζωής του. Γιατί ενδιαφέρει πότε συνταξιοδοτήθηκε, πότε πήγε στην Αμερική, πότε αναγορεύτηκε διδάκτορας στο Καίμπριτζ; Αντίθετα, έχει νόημα να μάθουν οι αναγνώστες τι δήλωσε όταν «έσπασε τη σιωπή του κατά της χούντας», το 1969, όπως επίσης ότι η κηδεία του, το 1971, κατέληξε σε τεράστια αντιδικτατορική διαδήλωση.
Το αντίστοιχο για τον Καβάφη, Θα πάγω σ’ άλλη γη, εικονογραφείται και πάλι εξαιρετικά με τα μνημεία που σηματοδοτούν τις πόλεις όπου έζησε ο ποιητής. Ωστόσο, ανεξήγητα δεν ακολουθεί το χρονολόγιο της ζωής του καθώς παρεμβάλλεται το κέφ. για την πόλη του την Αλεξάνδρεια.
Ο κόσμος– το λογοτεχνικό περιβάλλον, η αποδοχή, η κριτική.
Παρατηρήσεις
Διαβάζουμε στον Καβάφη για τον Συμβολισμό, τον Παρνασσισμό, τον Ρεαλισμό, σύντομα κείμενα γραμμένα ως λήμματα εγκυκλοπαίδειας και όποιος κατάλαβε κατάλαβε. Παραθέτω: «Παρνασσισμός, λογοτεχνικό ρεύμα που γεννήθηκε ως αντίδραση στον ρομαντισμό και την εγκατάλειψη της φροντίδας για τη μορφή. Αναζητά την τελειότητα της μορφής δίνοντας μεγάλη σημασία στην ομοιοκαταληξία, τον ρυθμό και την ακρίβεια. Τα έντονα συναισθήματα και πάθη δίνουν τη θέση τους σε μια ηθελημένη απάθεια».
Αντίστοιχοι ορισμοί στο βιβλίο για τον Σεφέρη: Νεωτερική γραφή, Μοντερνισμός, Υπερρεαλισμός, Γενιά του’30.
Το έργο.
Παρατηρήσεις
Στον Καβάφη, ανάλογα προβληματικές, όπως διατυπώνονται, είναι οι αναφορές περί των αισθησιακών ομοερωτικών ποιημάτων του (Έρως ο Καβαφικός). Προσοχή, δεν λέω να θαφτεί αυτή η πλευρά του ποιητή και του έργου του, αλλά να γραφτεί με άλλο τρόπο. Επιπλέον, η λέξη «ομοερωτικός» εννοεί πολλά περισσότερα και διαφορετικά από το γενικό αγάπη προς τον όμοιου φύλου άνθρωπο. (Σύντομη παρένθεση: στο δισέλιδο όπου αναφέρονται τα περί ερώτων, η εικονογράφηση είναι αμήχανη και δεν συνάδει με τα κείμενα. Έτσι, στην αριστερή σελίδα βλέπουμε μια γυναικεία μορφή και στη δεξιά ένα αγκαλιασμένο ζευγάρι -άντρας-γυναίκα).
Το λεξιλόγιο των ποιητών: στο κεφ. Πες μου τις λέξεις σου (Καβάφης) και Σκαρφαλώνοντας λέξεις όπως μια ανεμόσκαλα (Σεφέρης), καταμετρώνται πόσες και ποιες λέξεις χρησιμοποιούν οι ποιητές. Ενδιαφέρει επειδή φανερώνει κατά κάποιο τρόπο την ιδιοσυγκρασία τους.
Ωστόσο ο σχολιασμός εκ μέρους των συγγραφέων απευθύνεται μάλλον σε φιλολόγους.
Παραθέτω:
«Στο έργο του (Καβάφης) το επίθετο , αν και κάποιες φορές κάπως αόριστο, έχει τον πρώτο λόγο, ενώ το ουσιαστικό, πιο συγκεκριμένο ακολουθεί σε σημαντικότητα. Με άλλα λόγια, στη σχέση επιθέτου-ουσιαστικού, ο ποιητής συγκινείται περισσότερο από την ιδιότητα παρά από το υποκείμενο που την έχει. Η καβαφική ποίηση όμως γράφεται με το ρήμα».
«Η σεφερική λέξη μεταμορφώνεται σε ιδέα, μυθοποιείται και απομυθοποιείται αρμονικά, δίνοντας τη θέση της στον καθαρό μύθο, στην καθαρή ποίηση, στην αυτούσια εικόνα».
Ανάλογο παράδειγμα δυσκολίας κατανόησης από νεαρούς αναγνώστες το κεφ. Σ’ αυτό το εργαστήρι παράγεται η ειρωνεία (Καβάφης) και Τα σεφερικά προσωπεία (Σεφέρης).
Η κληρονομιά.
Παρατηρήσεις
Κεφ. Συνομιλώντας με τον Καβάφη: αναφέρονται ονόματα λογοτεχνών, κριτικών, Ελλήνων και ξένων, κάπως γνωστών στους νεαρούς αναγνώστες αλλά και εξαιρετικά πολλά άγνωστων. Κάποιοι μπορεί να θεωρήσουν ότι δίνουν κύρος στο κείμενο. Όχι εγώ! Δηλώνω άγνοια για τους Τζέιμς Μέριλ, Φαρούκ Σούσα, Λορέντζο Χελγκέρα, όπως επίσης, στον Σεφέρη (κεφ. Μεταφράσεις, αντιγραφές, μεταγραφές), για τους Ουίλιαμ Μπάτλερ, Ντέιβιντ Χέρμπερτ Λόρενς- θα τους ψάξω.
Αναμφίβολα, συνδέονται με το λογοτεχνικό περιβάλλον και τα ρεύματα της εποχής που έγραψαν οι ποιητές, αλλά και πάλι επιβάλλεται έρευνα και μελέτη εκ μέρους των αναγνωστών ώστε να γίνει κατανοητή η σχέση μεταξύ τους και να βρεθούν οι ποιητικές συγγένειες και οι επιρροές, φέρ’ ειπείν του Καβάφη στα έργα των Μπρεχτ, Μυρτιώτισσας, Παπατσώνη, Εμπειρίκου, Καρέλλη, Αναγνωστάκη, Τζόυς, Γέιτς, κ.ά.
Επίσης, όπως συνηθίζεται στις βιογραφίες, παρατίθενται στις σελίδες λόγια, επιστολές, κριτικές, κλπ. καθώς και αποσπάσματα από έργα των δημιουργών (εδώ στα κεφ. Έπεα πτερόεντα). Μήπως θα ήταν χρειαζόταν να σημειωθεί ότι ειδικά ο Σεφέρης έγραψε ποιήματα για παιδιά (Ποιήματα και ζωγραφιές σε μικρά παιδιά, Ερμής, 1992) και να παρατεθεί κάποιο στο συγκεκριμένο κεφάλαιο; Οι συγγραφείς μελέτησαν ενδελεχώς τα περί Σεφέρη (βλ. Ενδεικτική Βιβλιογραφία), το συγκεκριμένο όμως δεν αναφέρεται.
Εν κατακλείδι
Τα ζητήματα που θέτουν τα δυο έργα δεν αφορούν τόσο την πληρότητα των πληροφοριών όσο το βάρος εκείνων που κρίθηκαν απαραίτητες, το ύφος και πώς διατυπώνονται και, εντέλει, το κατά πόσο θα γίνουν κατανοητές από το αναγνωστικό κοινό στο οποίο απευθύνονται οι συγγραφείς.
Η ένδειξη «από 9 ετών» στα οπισθόφυλλα αφήνει κάποια νεφελώδη περιθώρια, υπονοώντας ότι με αυτό το «από» κάθε αναγνώστης θα διαβάσει ανάλογα με την ωριμότητά του. Πράγματι, ένας ευσυνείδητος ενήλικος μπορεί να αλιεύσει όσα θεωρεί ότι ενδεχομένως ενδιαφέρουν το κοινό του. Αλλά και πάλι πιστεύω πως δεν αναιρείται η συνολική προβληματική παιδαγωγική των συγκεκριμένων βιβλίων!
Η παιδαγωγική αντίληψη που διαπνέει τα τομίδια για τους ποιητές Καβάφη και Σεφέρη θυμίζει «πανεπιστημιακή» εργασία, με αποτέλεσμα τα κείμενα να ακροβατούν και να παλαντζάρουν ανάμεσα σε κοινά που απέχουν ως προς την ηλικία, τα ενδιαφέροντα και τις φιλολογικές γνώσεις, εξ ου και ο τίτλος του άρθρου.
Παραμένει το γεγονός ότι έχει αξία η έκδοση νεανικών/ παιδικών βιβλίων για ποιητές και ποίηση. Υπάρχουν όμως 100 τρόποι για να γραφτούν!
INFO
Νίκος Μαθιουδάκης & Μάνος Μπονάνος
Το όνομά μου είναι… Κ.Π. Καβάφης
Το όνομά μου είναι… Γιώργος Σεφέρης
Εικ. Αγγελική Μπόζου
Εκδ. Ίκαρος, 2023.
