Η Νίκη στη Μαρία:
Ο Χουάν είναι ένα αγόρι που περνάει τις καλοκαιρινές διακοπές με τον παράξενο θείο Τίτο σε ένα σπίτι-βιβλιοθήκη. Καθώς διαχειρίζεται το διαζύγιο των γονιών του, τη μυρωδιά στάχτης και πουρέ, καθώς συμφιλιώνεται με τις αλλαγές στη ζωή του και τα αντιφατικά συναισθήματα που νιώθει, γίνεται αναγνώστης. Ένας αναγνώστης που λαχταράει να μοιραστεί τα βιβλία με το κορίτσι που ερωτεύεται, που μένει ξαπλωμένος στο κρεβάτι αφήνοντας ένα βιβλίο να θεραπεύσει τη μελαγχολία του… Η διαμονή στο σπίτι του θείου του όμως ταυτίζεται και με την ανάληψη μιας αποστολής· ο θείος Τίτο του αναθέτει να βρει το άγριο βιβλίο, ένα βιβλίο που ξεφεύγει, που χάνεται, που δεν θέλει να διαβαστεί. Η αναζήτηση αυτή δένει με όλα τα στοιχεία παραμυθιού που χρησιμοποιεί ο Χουάν Βιγιόρο: είναι μια αναζήτηση σημαντική όχι τόσο καθαυτή, αλλά για όλες τις δευτερογενείς συνέπειες, για αυτά που συμπαρασέρνει.
Το Άγριο Βιβλίο είναι ένα βιβλίο για την ανάγνωση και απευθύνεται σε νεαρές αναγνώστριες και νεαρούς αναγνώστες. Εγκαινιάζει τη σειρά νεανικής λογοτεχνίας των εκδόσεων Carnívora με έναν πολύ σοφό τρόπο: δείχνει μια διαδρομή. Είναι ένα βιβλίο-βιβλιοφιλικός οδηγός, αλλά και ένα βιβλίο-παραμύθι. Ένα βιβλίο-καταφύγιο, όπως οφείλει να είναι η ανάγνωση.
Μίλησα με τη μεταφράστρια του βιβλίου, Χριστίνα Φιλήμονος, κυρίως γιατί ήθελα να μάθω γιατί οι εκδόσεις διάλεξαν αυτό το βιβλίο. Μου μίλησε γιατην αίσθηση διαχρονικότητας που έχει το συγκεκριμένο βιβλίο, το οποίο μπορεί να διαβαστεί από κάποια που βρίσκεται στα πρώτα βήματα του αναγνωστικού της ταξιδιού, με τρόπο οικείο, χωρίς μεγάλα λόγια και καθοδηγητικό τόνο. Αλλά ταυτόχρονα μπορεί να διαβαστεί και από άτομα που είναι ήδη αναγνώστες, κάπως αναδρομικά. Με μια νοσταλγία. Νιώθω πως ο πιο τρυφερός τρόπος να μιλήσεις για την ανάγνωση είναι να περιγράψεις εκείνη την ιστορία που σε έκανε αναγνώστρια. Μου φαίνεται κάπως συγκινητικό γιατί όλες μας έχουμε μια τέτοια ιστορία, την οποία ίσως υποτιμάμε, γιατί δεν είναι τόσο περιπετειώδης όσο η αναζήτηση του άγριου βιβλίου, αλλά είναι σημαντική. Είναι ουσιαστική για τη συγκρότηση της (αναγνωστικής) ταυτότητάς μας. Και κατά κάποιο τρόπο είναι περιπετειώδης. Έτσι, Το Άγριο Βιβλίο είναι αυτό, ένα βιβλίο για την επίσκεψη στο λαβύρινθο του χρόνου και τις αναμνήσεις μας. Κάνει τη δουλειά που κάνουν τα βιβλία. Αντιγράφω από τη σελίδα 158:
Τα βιβλία είναι η εξωτερική μνήμη των ανθρώπων: μια αποθήκη αναμνήσεων.
Το άλλο σημείο που συζητήσαμε με τη Χριστίνα Φιλήμονος (και πραγματικά πιστεύω πως είναι συγκλονιστικό) είναι ο τρόπος που το βιβλίο κατεβάζει τη λογοτεχνία από το βάθρο της σπουδαιότητας. Τα βιβλία δεν είναι πιο σημαντικά από τον έρωτα ή τη μαγειρική. Και τα βιβλία δεν είναι περισσότερο ή λιγότερο σημαντικά επειδή τα έχει γράψει κάποιος σπουδαίος ή επειδή τα διαβάζει κάποιος «καλός μαθητής». Ο Κάφκα και Κορτάσαρ κάνουν παρέα με τις ιστορίες του ποταμιού που θυμίζει καρδιά, τα βιβλία που μοιράζονται οΧουάν και η Καταλίνα. Δεν υπάρχει καμία ιεραρχία. Μάλιστα σε στιγμές που ο θείος Τίτο πάει να εκφράσει σκέψεις περί σοφίας ή σπουδαιότητας, εξυπνάδας και αναγνωστικού μεγαλείου, ο Χουάν απαντάει πολύ αποφασιστικά κλείνοντας το μάτι σε εμάς, σαν να μας λέει να μη δίνουμε σημασία σε αυτές τις μεγαλοστομίες:
Εμένα μου φαινόταν καλύτερο να είναι κάποιος ευχαριστημένος απ’ το να είναι σοφός, αλλά δεν είπα τίποτα γιατί ο θεός φαινόταν τόσο έξαλλος, που σε λίγο θα έβγαζε καπνούς από τη μύτη (σελ. 110).
Είναι ένα βιβλίο, λοιπόν, για την απλότητα και την ευχαρίστηση. Και για τις αισθήσεις. Με ενθουσίασε που η Καταλίνα «έτρωγε μια καραμέλα ούζου και τα λόγια της μύριζαν υπέροχα» (σελ. 147) – υπάρχουν τόσες πολλές τέτοιου τύπου περιγραφές. Ή που ο Χουάν απολαμβάνει τοστάκια και γλυκά ανάμεσα στα βιβλία. Το διάβασμα γίνεται μία εμπειρία συναισθητικής απόλαυσης, κάτι το σωματικό. Είναι κάτι καθημερινό, κάτι αναγκαίο, που σε συναρπάζει μεν, αλλά και που απλά συμβαίνει. Όπως τα βιβλία που κουνιούνται και αλλάζουν θέση μόνα τους, παίζοντας παιχνίδια και αποδιοργανώνοντας το ταξινομητικό σύστημα της βιβλιοθήκης. Όπως η αφοπλιστική απλότητα του μαγικού ρεαλισμού. Σκέφτομαι πόσο ταιριαστή είναι για τη νεανική λογοτεχνία αυτή η καθημερινή (μη) μαγεία.
Κλείνοντας, ένα τελευταίο σχόλιο για κάτι που ακουμπάει σε αυτό που κάνουμε εμείς εδώ. Και αυτό που κάνουμε γενικά ως αναγνώστριες. Το βιβλίο αυτό είναι μια ωδή στην κοινωνική ανάγνωση, στο μοίρασμα της αναγνωστικής εμπειρίας, στη συλλογικοποίηση της. Οι σελίδες λάμπουν όταν διαβάζονται από τέσσερα μάτια. Η συνανάγνωση είναι σπουδαία και η ιστορία που μας αφηγείται ο Βιγιόρο αποδομεί τον μύθο του μοναχικού αναγνώστη προτείνοντας μια άλλη αναγνωστική πρακτική.
Ενθουσιάστηκα πολύ – φαίνεται μάλλον. Τι σκέφτεσαι εσύ; Περιμένω με ανυπομονησία τις προτάσεις των εκδόσεων Carnívora και τη συνέχιση της νεανικής σειράς. Η επιδίωξή τους είναι να βγάλουν βιβλία που να αξίζει να τα συζητάνε μεταξύ τους οι έφηβοι. Που θα τους δώσουν χώρο. Βιβλία-καταφύγια και βιβλία-καταφύγια-μοιράσματα. Πάρτε μαζί σας Το Άγριο Βιβλίο στη θάλασσα. Αλήθεια. Εντάξει, σταματάω.
Η Μαρία στη Νίκη:
Εσύ μπορεί να σταματάς, αλλά εγώ συνεχίζω. Μόνον ενθουσιασμό έχω για το βιβλίο αυτό. Με βρήκε, μάλιστα, κάπως αφύλαχτη. Θέλω να πω ότι δεν ζούμε σε εποχή αθωότητας. Ποιος πιστεύει πια σε ένα καλό βιβλίο, σε ένα καλό παραμύθι, με τον τρόπο που πίστευαν οι άνθρωποι παλιά; Αυτό δεν αφορά μονάχα τους αναγνώστες μα και τους συγγραφείς. Όλα έχουν γίνει πιο γρήγορα, πιο συνοπτικά, πιο αγχωμένα. Κι όμως, αυτός ο μεξικάνος, ο Βιγιόρο, αυτό ακριβώς καταφέρνει: φτιάχνει ένα απολαυστικό μακρύ παραμύθι με ήρωα και δάσος και πριγκίπισα και ιερό δισκοπότηρο – μόνο που όλα αυτά είναι – κωδικοποιημένα να πω; σκηνοθετημένα να πω; μεταφρασμένα να πω; – ας πω απλά: μεταφερμένα – σε ένα σύμπαν από βιβλία. Τα βιβλία είναι οι δρόμοι και τα δέντρα, το φως και το σκοτάδι, ο κίνδυνος και η σωτηρία, το δηλητήριο και το σπαθί και το τριαντάφυλλο, ο έρωτας και η περιπέτεια. Τα βιβλία είναι απλά ο κόσμος.
Έτσι, έχουμε δύο-σε-ένα: το βιβλίο ως απόλαυση και το βιβλίο ως ομολογία πίστης. Φυσικά, ο άνθρωπος (ο Βιγιόρο) πατάει γερά πάνω στις παραδόσεις της λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας. Καλπάζει πάνω στο οικείο χαλί του μαγικού ρεαλισμού και αποτίει φόρο τιμής στη βιβλιοθήκη του Μπόρχες. Εσύ κράτησες την καραμέλα με γεύση ούζου, αλλά εμένα μου έμειναν δυο ακόμη χαρακτηριστικά: ότι ο νεαρός πρωταγωνιστής είναι λιγάκι κοιλαράς και ότι η αγαπημένη του έχει αυτό το στραβό δόντι. Δευτερευόντως, συμπαθώ πολύ τα λούτρινα της μικρής αδερφής και τον ήχο από το φουμάρισμα του τσιγάρου στα τηλεφωνήματα με τη μαμά.
Επειδή τα είπες όλα, πάνω-κάτω, επιτρέπω εδώ στον εαυτό μου τη χαρά των επιμέρους επισημάνσεων. Παρακαλούσα να μην τελειώσει το βιβλίο. Με έβαλε σε εκείνη την παλιά ατμόσφαιρα ευτυχίας και θα πω και μια άλλη λέξη: και ασφάλειας. Εγώ τουλάχιστον όταν ήμουν παιδί αναζητούσα και έβρισκα ασφάλεια στα βιβλία –δεν ήμουν η μόνη, φαντάζομαι. Ένα είδος ταξιδιωτικής ασφάλειας: να βρίσκεσαι για καιρό σε έναν ευχάριστο και ενδιαφέροντα μετεωρισμό. Όχι όμως εντελώς παθητικά, γιατί κάτι κάνεις, και αυτό το κάτι λέγεται «διαβάζω». Δες τώρα πόσο ιδιοφυώς συνδέει ο Βιγιόρο αυτή την ενεργητική διάσταση του αναγνώστη (που και οι σύγχρονες θεωρίες για τη λογοτεχνία την παραδέχονται και την αναδεικνύουν) με την πλοκή. Τα παιδιά τροποποιούν τα βιβλία διαβάζοντάς τα! Μεγάλες αλήθειες και πολλές δυναμικές αναγνώσεις κρύβονται μέσα εδώ. Αναρωτιέμαι, αν στο σχολείο έμπαινε ένα τέτοιο βιβλίο, δεν θα τίναζε στον αέρα εκείνο το φρικτό «τι θέλει να πει ο ποιητής»; Δεν θα απελευθέρωνε την ανάγνωση;
Θέλω να πω όμως μια κουβέντα για τον θείο Τίτο (για τα φαγητά τα είπες ήδη πολύ ωραία). Ο θείος Τίτο είναι ο τυπικός συλλέκτης ή, από μια άλλη οπτική, το ακριβώς αντίθετο του δημιουργικού αναγνώστη. Αν ο δημιουργικός αναγνώστης (ο Χουάν, η Καταλίνα) είναι το άλλο μισό του (κάθε) συγγραφέα, ο θείος Τίτο μου θυμίζει περισσότερο έναν καλό αλλά και λίγο εκνευριστικό δάσκαλο. Ξέρει πολλά, είναι απαραίτητος για να δείξει πολλά, να ανοίξει δρόμους, είναι φύλακας και θεματοφύλακας αλλά, ουφ, είναι τόσο δειλός και συντηρητικός και πρέπει οπωσδήποτε να τον ξεπεράσουν οι ήρωες αν θέλουν κάτι να κάνουν.
Ενώ δηλαδή αυτή η παλιά κληρονομημένη βιβλιοθήκη είναι, φυσικά, ένα παλάτι και μια σπηλιά του θησαυρού και ένας βυθός, στο βιβλίο φτερουγίζει και συσπάται από την αρχή μέχρι το τέλος το πνεύμα της τόλμης και της ελευθερίας (το «άγριο» είναι το ελεύθερο, όχι το εχθρικό και επικίνδυνο). Ο μικρός κοιλαράς και η μικρή στραβοδόντα έχουν κότσια. Η ανάγνωση είναι (και) μια υπόθεση θάρρους. Ας αναρωτηθούμε γιατί.
Πολλά ευχαριστώ που το έφερες αυτό το βιβλίο στη ζωή μου. Και για την αντικριστή και την συντροφική ανάγνωση είναι, φυσικά, όπως τα λες. Και, ναι, είναι το τέλειο βιβλίο για το καλοκαίρι. Αλλά και για κάθε εποχή.
Χουάν Βιγιόρο, Το Άγριο Βιβλίο, Μετάφραση: Χριστίνα Φιλήμονος, Εκδόσεις Carnívora, 2024
