του Σταύρου Ζαφειρίου (*)
Ήδη διαβάζοντας τις πρώτες σελίδες αυτού του βιβλίου βρέθηκα στο οικείο περιβάλλον μιας εποχής στην οποία ανάγονται και δικά μου βιώματα, μιας εποχής που μπορούσε ακόμη να παρασύρει τους ανθρώπους της από την ουτοπία του φωτός μέχρι την ουτοπία του σκότους, από τη διάθεση για ζωή μέχρι την αυτοκαταστροφή, από το ρεμπέτικο και το αντάρτικο τραγούδι στις ταβέρνες μέχρι το ροκ εν ρολλ στα μπαράκια, από τον επαναστατικό ενθουσιασμό μέχρι τις απογοητεύσεις, τις αναθεωρήσεις, τους συμβιβασμούς.
Η Έλενα Χουζούρη, διόλου τυχαία, τοποθετεί χρονικά την ιστορία της στα τέλη της δεκαετίας του 1980. Ήταν τότε που άλλαζαν οι ισορροπίες του κόσμου, ήταν οι μέρες των βελούδινων επαναστάσεων και των ιστορικών μεταβάσεων, τότε που έπεσε το τείχος του Βερολίνου. Ήταν τότε που άρχισε η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και μαζί της η αποδυνάμωση του αντίπαλου δέους, που οδήγησε στη βιαστική και ανόητη διακήρυξη του «τέλους της ιστορίας». Και εδώ, στην Ελλάδα, ήταν τότε που κορυφωνόταν η δράση των διαφόρων ένοπλων «επαναστατικών» ομάδων, αλλά και τότε που στην πολιτική ζωή της χώρας ήταν πρωτοσέλιδα τα σκάνδαλα, τα ειδικά δικαστήρια, το «βρώμικο» όπως χαρακτηρίστηκε ’89.
Δεν είναι τυχαία και η επιλογή των τριών κύριων χαρακτήρων του βιβλίου που ορίζονται, θα μπορούσαμε να πούμε, ως εμβληματικά. Ένας δημοσιογράφος ‒λειτούργημα τότε ακόμη η δημοσιογραφία‒, ο Δημήτρης Κ., διαγραμμένο μέλος του Κ.Κ.Ε., ο Τάσος, παιδικός φίλος του Δημήτρη Κ., συνεπές και δραστήριο στέλεχος του Κόμματος, και ο Μανόλης ή «Άτακτος», ένας αντιεξουσιαστής, νεότερος ηλικιακά από τους άλλους δύο, αδερφός του Τάσου και συνομιλητής, κατά κάποιον τρόπο, του Δημήτρη Κ., μια και είναι ο μόνος άνθρωπος τον οποίο εμπιστεύεται και εκείνος που δείχνει να τον κατανοεί.
Εμβληματικά λειτουργεί και ο δίσκος βινυλίου των Pink Floyd «The dark side of the moon», που μεταφρασμένος δίνει και τον τίτλου του βιβλίου. Ένας δίσκος long play του 1973, έντεχνης ή αλλιώς progressive ροκ μουσικής, ο οποίος κλέβεται, επιστρέφεται, χαρίζεται στον κλέφτη και ξαναφτάνει, ως κληροδότημα διαθήκης πλέον, στα χέρια του αρχικού ιδιοκτήτη του, του Δημήτρη Κ., αφού έχει επιτελέσει τον μυητικό, αλλά και αποκαλυπτικό ρόλο του στη σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού.
Η ιστορία ξεκινάει από το σημείο της κορύφωσής της, την είδηση της εν ψυχρώ δολοφονίας του αναρχικού Άτακτου σε μπλόκο της αστυνομίας, και εξελίσσεται μέσω της μνήμης του δημοσιογράφου, με γρήγορα και αλεπάλληλα φλας-μπακ, με αφηγηματικό ύφος που σημεία-σημεία προσιδιάζει στα κλασικά μυθιστορήματα νουάρ, φτάνοντας μέχρι τα νεανικά, και πιο πίσω, μέχρι τα παιδικά χρόνια και των τριών της πρωταγωνιστών.
Τα δύο αδέρφια, ο Τάσος και ο Άτακτος, εκ διαμέτρου αντίθετοι χαρακτήρες και ιδεολογικοί εχθροί, κουβαλούν, ο καθένας με τον τρόπο του, την κληρονομιά ενός πατέρα, καπετάνιου του ΕΛΑΣ στο πλευρό του Άρη, με χρόνια κατόπιν στις εξορίες, ο οποίος και πέθανε νέος. Και ο μεν Τάσος ακολούθησε την πατρική οδό προς το Κόμμα. Ο νεότερος όμως, ο Άτακτος, βρήκε άλλο δρόμο προς την επανάσταση, δρόμο που τον έφερε σε σύγκρουση με τον αδερφό του και που τον οδήγησε, εντέλει, σε έναν «ηρωικό» θάνατο: «Βαράτε κουφάλες, εμένα δεν θα με πιάσετε», ήταν τα τελευταία του λόγια. «Τι δουλειά είχα εγώ μ’ ένα κλεφτρόνι, μ’ ένα αντικοινωνικό στοιχείο, με έναν αναρχικό που πετούσε μολότοφ στους μπάτσους και νόμιζε πως έκανε επανάσταση; Η επανάσταση ήταν δική μου υπόθεση, μόνο εγώ είχα το δικαίωμα να τη διεκδικώ», ακούμε τον Τάσο σε ένα κρεσέντο αυτοκριτικής και κλονισμού των βεβαιοτήτων του κατηγορητηρίου του, αφού έχει μάθει για τον θάνατο και τον τρόπο θανάτου του αδερφού του.
Και ο Δημήτρης Κ.; Ο δημοσιογράφος; Συγχυσμένος ιδεολογικά και πολιτικά άστεγος μετά την αποπομπή του από το Κόμμα, ασταθής ψυχολογικά, μεταξύ αλκοόλ και νηφαλιότητας, με νοσταλγία για το παρελθόν του, τα εξεγερμένα χρόνια της νιότης του στην περίοδο της επτάχρονης δικτατορίας, είναι αυτός που για κάποιες στιγμές έλκεται από τη σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού, από τον κόσμο του Άτακτου, είναι όμως και αυτός που στο τέλος του βιβλίου «ἀνοίγει διάπλατα την μπαλκονόπορτα, για να δει την καινούρια μέρα να θρυμματίζει το μαύρο της νύχτας», αποφασίζοντας να καταγράψει όλα όσα εμείς ήδη διαβάσαμε.
Γύρω από τα τρία κεντρικά αυτά πρόσωπα κινούνται και οι δευτερεύοντες χαρακτήρες που τα συνδέουν: γονείς, σύζυγοι, συντρόφισσες και σύντροφοι ή και άλλοι, με τη δική του επιδέξια αφηγηματική προσφορά ο καθένας, όπως η μητέρα των δύο αδερφών με τον φορτισμένο, εξαιρετικό μονόλογό της ή ο αστυνόμος με τη χαρακτηριστικά παραπλανητική ανακριτική τακτική του.
Πέρα, ωστόσο, από αυτή την περιγραφή και την εμφανώς πολιτική διάσταση του βιβλίου, το κυρίαρχο γεγονός του οποίου, όπως αναγράφεται στις σημειώσεις της συγγραφέως, αφορμάται από την πραγματική, εν ψυχρώ εκτέλεση από την αστυνομία του αναρχικού Μιχάλη Πρέκα τον Οκτώβριο του 1987, μια άλλη διάσταση δίνουν τα ηθικής φύσεως ερωτήματα: «Γιατί είναι νόμιμη η κρατική βία και παράνομη η μη κρατική; Έχει ηθική η βία ή είναι καταδικαστέα από όπου κι αν προέρχεται; Γιατί δεν ήταν τρομοκράτες όσοι έβαζαν βόμβες στη διάρκεια της δικτατορίας και είναι οι σημερινοί; Ποια είναι τα όρια ανάμεσα στους μεν και στους δε και πώς καθορίζονται;»
Ερωτήματα, ωστόσο, που παρά το ηθικό βάρος τους, ξεφεύγουν από την όποια μεταφυσική προσέγγισή τους και άπτονται μάλλον της ανθρώπινης φύσης, στο πλαίσιο που αυτή ενεργεί υπό τις εκάστοτε ιστορικές, πολιτικές, κοινωνικές συγκυρίες και με τις έννοιες του καλού και του κακού να ορίζονται από αυτές.
Απαντά σε αυτά τα ερωτήματα η συγγραφέας; Πιστεύω πως την απάντησή της την ανιχνεύουμε στον πραγματικό πυρήνα αυτού του μυθιστορήματος. Ἐκεῖ, στη σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού, όπου δεν τοποθετείται μόνον η αφοριστική φράση του Αλτουσέρ (την αντλώ από το βιβλίο): «Η ιστορία είναι μια διαδικασία χωρίς υποκείμενο και στην πολιτική το ανθρώπινο ον δεν έχει καμιά σημασία, είτε είναι δήμιος είτε θύμα», αλλά και οι εσωτερικές συγκρούσεις των ανθρώπινων χαρακτήρων, οι ενοχές και οι παραδοχές τους, η καταδίκη ή η δικαίωση των επιλογών τους. Το «I ’ll see you on the dark side of the moon» απευθύνεται σε όλους, επειδή όλοι έχουν τη σκοτεινή τους πλευρά, επειδή όλοι είναι φορές, κατά τη συνθήκη, που δεν είναι αυτοί αλλά ένας άλλος, ο οποίος λανθάνει στον νου ή στα βαθιὰ νερά του ασυνείδητού του. Και αυτή την πλευρά διερευνά η συγγραφέας, προκειμένου να μας τη δείξει. Και μας τη δείχνει.
Τελειώνοντας, και κοιτάζοντας συνολικά το βιβλίο, θα έλεγα ότι πέρα από την πλοκή και τη βαθύτερη ανάγνωσή της, πέρα δηλαδή από το επινοημένο και την ερμηνεία του, είναι διακριτό το ότι η συγγραφέας Έλενα Χουζούρη, επαγγελματίας δημοσιογράφος επίσης κατά το βιογραφικό της, καταθέτει ένα μέρος της δικής της δημοσιογραφικής εμπειρίας και της δικής της θητείας στον χώρο της πολιτικής τριβής, και ως εκ τούτου και τα δικά της ιδεολογικά και ηθικά διλήμματα. Και καταθέτει ακόμη τη δική της νοσταλγία, όχι μόνον για την έξαψη των δημοσιογραφικών γραφείων και της διαλεκτικής, αλλά και για την έξαψη μιας ολόκληρης εποχής, μιας γενιάς, άνθρωποι της οποίας ταλανίστηκαν, και ταλανίζονται ακόμη, μες στα δικά τους κι εκείνοι διλήμματα, τις δικές τους διαψεύσεις, τις ματαιώσεις, τις παραιτήσεις και τους κατευνασμούς, αφήνοντας πίσω τους τον «πολιτικό τους ρομαντισμό».
Οι εμφανώς, εκ του τίτλου τους, αυτοαναφορικοί στίχοι του ποιητή Γιώργου Μαρκόπουλου, που μπαίνουν ως προμετωπίδα του βιβλίου, αν και ερωτηματικοί, είναι η απολογία αυτής της γενιάς.
Οι παλαιοί μου εαυτοί
Πού πήγαν όλοι, πού χάθηκαν;
Αυτός που κάποτε ήθελε ν’ αλλάξει τον κόσμο,
το παιδί που μικρός ήσυχος δεν καθόταν,
ο άλλος μετά, του έρωτα ο έφηβος ο πληγωμένος,
ο ατίθασος του στρατού ο σκληρός ο ατρόμητος,
των δρόμων ο φλογερός συνοδοιπόρος ακόμη,
πού πήγαν, πού χάθηκαν;
(*) Ο Σταύρος Ζαφειρίου είναι ποιητής
Έλενας Χουζούρη, Στη σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού (μια παλιά ιστορία),Πατάκης, 2021
