“Να βρεις μιαν άλλη θάλασσα μιαν άλλη απαλοσύνη” (του Παναγιώτη Ροϊλού)

του Παναγιώτη Ροϊλού (*)

Εισαγωγή στην εκδήλωση “You Should Find Another Sea, Another Gentleness”: The Nikos Gatsos Archive at Harvard: Ημερίδα για τον Νίκο Γκάτσο και έκθεση του Αρχείου του στην Houghton Library, Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, 4 Μαΐου 2019 (http://mahindrahumanities.fas.harvard.edu/content/you-should-find-another-sea-another-gentleness-nikos-gatsos-archive-harvard)

“Να βρεις μιαν άλλη θάλασσα μιαν άλλη απαλοσύνη.” Όταν, αρκετούς μήνες πριν, άρχισα να σχεδιάζω την σημερινή εκδήλωση, θεώρησα ότι η φράση αυτή από την Αμοργό, το opus magnum του Νίκου Γκάτσου, θα μπορούσε, στο συγκεκριμένο αυτό περικείμενο, να ακουσθεί και σαν αυτοαναφορικό σχόλιο ενός ποιητή για την εγγενή διασπορικότητα των στίχων του, που διασχίζουν χωρικά και χρονικά σύνορα, για να φθάσουν σε νέες θάλασσες και ολοένα καινούριους δεκτικούς ακροατές και αναγνώστες—όπως η αρχέγονη εκείνη διασπορικότητα των ομηρικών “πτερεόντων” επών ή η ταχεία πτήση των πινδαρικών ωδών.

Όπως έχω γράψει αλλού, η έννοια και λειτουργία της διασπορικότητας καθορίζεται, ισχυρίζομαι, από μία συνεχή ταλάντευση ανάμεσα σε κεντρόφυγες και κεντρομόλες κινήσεις γύρω από πραγματικά ή φαντασιακά κέντρα. Συμφυής με την έννοια και την εμπειρία της διασποράς είναι η ιδέα ενός γενεσιουργού διασκορπισμού, και επομένως απομάκρυνσης, από ένα διασπείρον (disseminating) κέντρο και της δημιουργίας καινούργιων κέντρων δια-σποράς. Η κεντρόφυγος αυτή πορεία, ωστόσο, ποτέ δεν απελευθερώνεται πλήρως από την αναφορικότητά της στην αφετηριακή πράξη δια-σποράς και το αρχέγονο, προγονικό εκείνο κέντρο το οποίο καθορίζει την κατάσταση του διασπορικού και του φαντασιακού που απορρέει απ’ αυτό.

Αν και έχει μεταναστεύσει σε “μιαν άλλη θάλασσα μιαν άλλη απαλοσύνη”, στην εξαιρετικά φιλόξενη και γενναιόδωρη Βιβλιοθήκη του σημαντικού αυτού εκπαιδευτικού ιδρύματος, οι αρχειοθετημένες μαρτυρίες του έργου και της ζωής του Νίκου Γκάτσου θα παραμείνουν ουσιαστικά και αέναα διασπορικές.

Όταν, πριν περίπου δύο χρόνια, η Αγαθή Δημητρούκα, η επί πολλά έτη σύντροφος του Γκάτσου, που έχει ταξιδέψει από την Ελλάδα για να είναι μαζί μας εδώ αυτό το απόγευμα, ήρθε σε επαφή μαζί μου σχετικά με το εν λόγω αρχείο, η διασπορική του μετακόμιση από την γενέθλια του γη στο Χάρβαρντ έγινε ένα ενθουσιώδες όραμα για εμένα, πόσω μάλλον που η Αγαθή με είχε διαβεβαιώσει ότι δεν υπήρχε σχετικό ενδιαφέρον από κάποιον φορέα στην Ελλάδα: πίστευα ότι το Χάρβαρντ θα ήταν η ιδανική στέγη, το καλύτερο δυνατό καινούργιο δια-σπείρον κέντρο των ντοκουμέντων των ημερών και έργων του εμβληματικού αυτού εκπροσώπου της ελληνικής πρωτοπορίας. Και αυτό, για ευνόητους λόγους: το Χάρβαρντ έχει την μεγαλύτερη παράδοση διάδοσης του νεότερου ελληνικού πολιτισμού και έρευνας και διδασκαλίας στον χώρο των νεοελληνικών σπουδών στις ΗΠΑ και είναι το πρώτο Πανεπιστήμιο  που ίδρυσε πρόγραμμα διδακτορικών σπουδών στο αντικείμενο της ιστορίας της νεοελληνικής λογοτεχνίας και πολιτισμού στην ίδια χώρα και αυτό που τα τελευταία δέκα χρόνια έχει, συγκριτικά, τον μεγαλύτερο αριθμό φοιτητών που εκπονούν το διδακτορικό τους πάνω σε διάφορα θέματα της νεοελληνικής ιστορίας και πολιτισμού, συμπεριλαμβανομένου, βεβαίως, και του ελληνικού μοντερνισμού. Ορισμένοι από τους υποψήφιους αυτούς διδάκτορες θα μιλήσουν αργότερα σήμερα για τον Γκάτσο.

Η διδασκαλία πτυχών του νεότερου ελληνικού πολιτισμού, κυρίως της γλώσσας, στο  Χάρβαρντ ανάγεται στην τρίτη δεκαετία του 19ου αιώνα. Πριν διακόσια περίπου χρόνια ο Αλέξανδρος Νέγρης, αγωνιστής στην ελληνική επανάσταση, ήρθε στην Βοστώνη και δίδαξε τα ελληνικά το ακαδημαϊκό έτος 1827-1828.  Επίσης, το 1828 δημοσίευσε μία γραμματική της ομιλούμενης ελληνικής. Το ίδιο έτος έφθασε στην Βοστώνη ο Σοφοκλής Ευαγγελινός Αποστολίδης, ο οποίος έμελλε να γίνει ένα από τους σημαντικότερους ερευνητές στον κλάδο της ελληνικής λεξικογραφίας και ιστορικής γλωσσολογίας. Ύστερα από κάποια χρόνια στο Γέηλ, άρχισε να διδάσκει στο Χάρβαρντ το 1842 και δεκαοκτώ χρόνια αργότερα προήχθη στην βαθμίδα του τακτικού καθηγητή και αναγορεύθηκε “Professor of Ancient, Byzantine, and Modern Greek”. Σύμφωνα με τον Ολλανδό ερευνητή Dirk Christiaan Hesseling, ο Σοφοκλής υπήρξε ο πρώτος νεοελληνιστής. Το 1919-1921 ο πρόωρα χαμένος Αριστείδης Φουτρίδης, καλός μεταφραστής στην αγγλική έργων της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας, κυρίως του Παλαμά, και διδάκτωρ του Χάρβαρντ, διορίσθηκε “Instructor” στο τμήμα κλασσικών σπουδών. Την περίοδο 1977-1984 ο Γιώργος Σαββίδης διορίσθηκε “long term visiting Professor” και υπηρέτησε ως ο πρώτος κάτοχος της Έδρας “Γιώργος Σεφέρης”. Τον διαδέχθηκε η Margaret Alexiou ως δεύτερη George Seferis Professor μέχρι την πρόωρη αφυπηρέτησή της το 2000, στην οποία οφείλεται η ίδρυση του διδακτορικού προγράμματος στον χώρο της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Και η ιστορία συνεχίζεται.

Εκτός από την πολύ μακρά του ερευνητική και διδακτική παράδοση στις νεοελληνικές σπουδές, το Χάρβαρντ είναι μοναδικό και ως προς την τεράστια συλλογή του βιβλίων και περιοδικών για την νεότερη ελληνική ιστορία, λογοτεχνία, γλώσσα και πολιτισμό: με περισσότερους από τριακόσιες χιλιάδες τόμους—συμπεριλαμβανομένων σπάνιων εκδόσεων και σημαντικών αρχείων, που στεγάζονται, όπως και το αρχείο του Γκάτσου, στην περίφημη Houghton Library του Πανεπιστημίου—είναι η μεγαλύτερη και πληρέστερη συλλογή βιβλίων για την μεταβυζαντινή Ελλάδα εκτός Ελλάδος.

Ο Νίκος Γκάτσος γεννήθηκε στην Αρκαδία, στο χωριό Ασέα, το 1911 (λίγες εβδομάδες μετά τον στενό του φίλο Οδυσσέα Ελύτη) και πέθανε στην Αθήνα το 1992. Η Αμοργός του κυκλοφόρησε κατά την διάρκεια μίας από τις πιο ταραγμένες και τραυματικές περιόδους της νεότερης ελληνικής ιστορίας, την κατοχή της χώρας από τους Γερμανούς και τους συμμάχους τους, Ιταλούς και Βούλγαρους, και σύντομα αναγνωρίσθηκε από σημαντικούς εκπροσώπους της ελληνικής πρωτοπορίας ως εμβληματικής αξίας έργο. Εκτός από ελάχιστα άλλα ποιήματα, το μεγαλύτερο μέρος της λογοτεχνικής παραγωγής του Γκάτσου αποτελείται από στίχους για τραγούδια που μελοποιήθηκαν από τους σημαντικότερους συνθέτες της Ελλάδας του 20ου αιώνα, κυρίως τον Μάνο Χατζηδάκι, τον Μίκη Θεοδωράκη και τον Σταύρο Ξαρχάκο. Η συμβολή του Γκάτσου στον μουσικό πολιτισμό της Ελλάδας του 20ου αιώνα είναι τεράστια. Μετά απ’ αυτόν, η ελληνική στιχουργική δεν είναι πια η ίδια. Και παρά το γεγονός ότι η παραγωγή του της λεγόμενης και θεωρούμενης ως “κατεξοχήν ποίησης” είναι πολύ μικρή, αναγνωριζόταν σχεδόν από όλους τους εκπροσώπους της σύγχρονής του μοντερνιστικής και πρωτοποριακής ποίησης στην Ελλάδα ως “δάσκαλος” σε θέματα ποιητικής.

Όπως τόνιζα στην επιστολή μου προς την Βιβλιοθήκη του Χάρβαρντ πριν από δύο περίπου χρόνια—με την οποία για πρώτη φορά έθεσα το αρχείο του Γκάτσου και την σπουδαιότητά του υπ’ οψιν της Rhea Lessage, Librarian for Hellenic Studies and Coordinator for the Classics at Harvard College Library και μέσω αυτής στην Leslie Morris, Gore Vidal Curator of Modern Books and Manuscripts, Houghton Library, ζητώντας τους και παρακινώντας τους, με την ιδιότητά μου ως George Seferis Professor of Modern Greek Studies and Professor of Comparative Literature, να προσπαθήσουν να αποκτήσουμε τον θησαυρό αυτό του ελληνικού μοντερνισμού—θα ήταν πολύ σημαντικό για τους ερευνητές (όχι μόνο στο Χάρβαρντ, αλλά γενικότερα στις ΗΠΑ και πιο πέρα) στους κλάδους των νεοελληνικών σπουδών, της  συγκριτικής λογοτεχνίας, της πολιτισμικής ιστορίας, της μουσικολογίας και των σπουδών μετάφρασης να στεγασθεί το συγκεκριμένο αρχείο στην Houghton Library, η οποία θα το καταστήσει διαθέσιμο σε κάθε ενδιαφερόμενο μελετητή.

Το αρχείο είναι εξαιρετικά πλούσιο: εκτός από χειρόγραφα του Γκάτσου (κυρίως της Αμοργού) ή δακτυλόγραφα στίχων και μεταφράσεών του με αρκετές χειρόγραφές του διορθώσεις και επαναγραφές, συμπεριλαμβάνει, μεταξύ άλλων, επιστολές σημαντικών δημιουργών και καλλιτεχνών προς τον Γκάτσο (π.χ. του Ελύτη [18 επιστολές], του Σεφέρη, του Λορεντζάτου, του Μάνου Χατζηδάκι, της Νάνας Μούσχουρη, του  Arthur Miller, του Gore Vidal), δύο εκδοχές του σεναρίου της εμβληματικής ταινίας America America, με σημειώσεις του Elias Kazan, διάφορα επίσημα έγγραφα, την προσωπική του βιβλιοθήκη και άλλα πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία.

Η αγορά του αρχείου δεν θα ήταν δυνατή χωρίς τις αξιέπαινες προσπάθειες κυρίως της Rhea Lessage αλλά και της Leslie Morris: και οι δύο μοιράσθηκαν με ενθουσιασμό το όραμά μου και το πραγμάτωσαν με παραδειγματικό επαγγελματισμό, αφοσίωση και ταχύτητα. Θα ήθελα να εκφράσω και εδώ την βαθειά ευγνωμοσύνη όχι μόνο την δική μου αλλά και των συναδέλφων και των φοιτητών μου στις δύο αυτές ακάματες συνεργάτιδες και τις ομάδες τους για την ευτυχή έκβαση του φιλόδοξου αυτού εγχειρήματος. Εξυπακούεται ότι η απόκτηση του εν λόγω αρχείου από την Βιβλιοθήκη μας είναι πια γεγονός χάρη στις γενναιόδωρες χορηγίες εμπνευσμένων μελών της ευρύτερης κοινότητας της Βοστώνης, που είτε στο παρελθόν είτε πιο πρόσφατα έχουν υποστηρίξει τις νεοελληνικές σπουδές και τις σχετικές πρωτοβουλίες στο Πανεπιστήμιό μας και την Βιβλιοθήκη του.

Ιδιαιτέρως ευγνώμων είμαι στον πολύ αγαπητό μου φίλο και εκλεκτό συνάδελφο Homi Bhabha, Anne F. Rothenberg Professor of the Humanities, Διευθυντή του Mahindra Humanities Center εδώ στο Χάρβαρντ και Σύμβουλο επί θεμάτων Ανθρωπιστικών Επιστημών στον Πρόεδρο και τον Αντιπρόεδρο του Πανεπιστημίου, για την εναρκτήρια του ομιλία στην σημερινή εκδήλωση. Η τιμητική συμβολή του Homi—διεθνώς γνωστού μεταξύ άλλων ως πρωτοπόρου στον χώρο των μετα-αποικιοκρατικών σπουδών— στην επίσημη αυτή επισφράγιση της απόκτησης του αρχείου του Γκάτσου από την Βιβλιοθήκη μας είναι ενδεικτική της εξαιρετικά γενναιόδωρης αφοσίωσής του σε θέματα πολιτισμού πέρα από γεωγραφικά και χρονικά σύνορα και του απαράμιλλου κοσμοπολίτικου ανθρωπισμού του.

Ευχαριστώ επίσης την Houghton Library, ειδικά την  Leslie Morris, και τον Γενικό Πρόξενο της Ελλάδας στην Βοστώνη Στράτο Ευθυμίου, για την συμβολή τους στην οργάνωσης της εκδήλωσης αυτής. Θερμές ευχαριστίες οφείλονται και στους φοιτητές μου που συμβάλλουν στην ημερίδα αυτή και τους συνεργάτες μου στο Mahindra Humanities Center.

(*)Ο Παναγιώτης Ροϊλός είναι Καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στην Έδρα Γιώργου Σεφέρη και Καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ.