της Μαρίζας Ντεκάστρο
Πρωτοτυπία. Ποια από τα παιδικά βιβλία τη διαθέτουν; Τα ελληνικά ή τα μεταφρασμένα; Παίζεται… Θα μιλήσω περισσότερο για τα ελληνικά, αφού μπαίνουμε στην περίοδο των βραβείων (ΙΒΒΥ, ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ και τα εξαφανισμένα Κρατικά!). Δεν θα παραλείψω τα μεταφρασμένα παιδικά βιβλία, αφού και σ’ αυτά δίνονται βραβεία, από την ΙΒΒΥ στην προκειμένη περίπτωση. Γνωρίζω ότι στην ΙΒΒΥ δεν γίνεται αντιπαραβολή πρωτοτύπου και μετάφρασης, όπως λογικά θα περίμενε κανείς, με αποτέλεσμα να επιβραβεύονται άλλα στοιχεία, όπως για παράδειγμα το ενδιαφέρον θέμα ή η αισθητική, και οπωσδήποτε η επιλογή του εκδότη!
Κάνω ένα γύρο στη βιβλιοθήκη μου, βγάζω μερικά βιβλία και τα σχολιάζω ως ενδεικτικά παραδείγματα.
- Τυποτεχνία
Ωκεανός, Ουρανός, Ανατομία (εκδ. Καπόν, 2020-2022): περίφημη σειρά με βιβλία που, συμπεριλαμβανομένης της ακρίβειας των πληροφοριών, με τον τρόπο που είναι φτιαγμένα παρουσιάζουν τις τυποτεχνικές δυνατότητες της κατασκευής ενός βιβλίου. Τα ντελικάτα αναπτύγματα, οι διπλές εικόνες με τα κοπτικά, δεν μπαίνουν χάριν ομορφιάς, αλλά πολλαπλασιάζουν τα περιεχόμενα κάθε κεφαλαίου. Κυρίως όμως μαθαίνουν στα παιδιά να σέβονται τα βιβλία, δηλαδή τον μόχθο που χρειάστηκε για να γίνουν.
Πώς διαβάζεται ένα βιβλίο (Ντανιέλ Φερ & Μαουρίτσιο Κουαρέλλο, Πατάκης, 2020): μας προτείνει να το διαβάσουμε με όλους τους τρόπους- κάθετα, ανάποδα, πλάγια! Κλείνει το μάτι στους μικρούς αναγνώστες που έχουν δικαίωμα να διαβάζουν σε οποιαδήποτε στάση!
Η τέχνη της τυποτεχνίας και η πρωτοτυπία δεν περιορίζονται στα βιβλία με τις αναδιπλούμενες εικόνες, τα παραθυράκια, κλπ. (τα οποία τυπώνονται και παράγονται στο εξωτερικό, είτε για λόγους κόστους είτε επειδή είναι διεθνείς παραγωγές). Έχει απόλυτη σχέση με την αισθητική αντίληψη του εκδότη, ώστε να αναδειχθεί το περιεχόμενο που ενδέχεται να μην είναι σε πρώτη ανάγνωση πρωτότυπο.
Παραδείγματα
Με το ίδιο όνομα, Φωτεινή Στεφανίδη (Μάνος Κοντολέων, Καλειδοσκόπιο, 2023): ο συγγραφέας ξεδιπλώνει τις σκέψεις του για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον και τις σχέσεις με τις παλαιότερες γενιές, ζωντανές όσο τίποτα.
Οι εικόνες της φύσης, με τα δώρα της και την πρωτοκαθεδρία της, σταθερά παρούσες σε πρασινωπές σελίδες, τα κείμενα των μύθων, με την αλληγορική σοφία τους, επίσης σε πράσινο. Λευκές οι αφηγηματικές σελίδες του εξιστόρησης του παρόντος.
Το πλέον στοχαστικό κείμενο του Κοντολέων, απλό και ανθρώπινο, φιλοσοφεί για τα συγκεκριμένα, γι’ αυτά που σκεφτόμαστε και τα οποία τελικά ορίζουν τη συνέχεια ολόκληρης της κοινωνίας!
Σμύρνη Μανίτσα μου (Μάνια Παπαδημητρίου, Καλειδοσκόπιο, 2023). Δυο ημερολόγια πολέμου και έρωτα, μαρτυρίες του παππού της συγγραφέως, από τα δραματικά χρόνια της μικρασιατικής εκστρατείας και την οικογενειακή ζωή. Έγιναν βιβλίο πολλαπλών αναγνώσεων, χάρη στα προσωπικά σχόλια της συγγραφέως που διακόπτουν τη ροή του ντοκουμέντου-εικόνες και σχέδια. Τίτλοι με κόκκινο, στο πλάι του κυρίως κειμένου σηματοδοτούν τα θέματα που περιλαμβάνονται σε κάθε ενότητα και διευκολύνουν την ανάγνωση. Οι σελίδες σε σέπια δίνουν ακόμα μια άποψη της ιστορικότητας των ημερολογίων, όπως και το εξώφυλλο με το πακετάκι των σελίδων και τη φωτογραφία της Μανίτσας.
Η υλικότητα: Βιβλία ασυνήθιστου μεγέθους, σελιδοποίησης, δεσίματος, ποιότητας χαρτιού.
Για φαντάσου (Κ. Χαρίτος, Μεταίχμιο, 2022): τα ποιήματα θα έχαναν αν είχαν στριμωχτεί στις σελίδες πνιγμένα μέσα στην εικονογράφηση (της Ντανιέλας Σταματιάδη).
Ο πιο δυνατός άνθρωπος του κόσμου (Δ. Μπασλάμ, Καλειδοσκόπιο, 2021): δεν θα μπορούσε να χωρέσει την ιστορία του σε βιβλίο μικρού μεγέθους αφού στο μυαλό των παιδιών οι δυνατοί φαντάζουν πελώριοι. Μακρόστενο το βιβλίο λοιπόν.
Βιβλία -φυσαρμόνικες, ντουμπλ φας παιχνίδια: Όταν ο ήλιος πάει για ύπνο – να ένα βιβλίο που γίνεται πάπλωμα, και το Καλύτερα να έχεις ένα παπάκι, στη μια πλευρά και Καλύτερα να έχεις αγοράκι, στην άλλη (Α. Πιπίνη και Isol, 2020 και 2017, Μάρτης).
Η σειρά Εικονολογίες των εκδ. Κόκκινο: Η πυραμίδα των ζώων (Cléa Dieudonné, Κόκκινο, 2017) που ξεδιπλώνεται εις ύψος, πυραμίδα γαρ, και το Μεγάπολις (2015, της ίδιας), που την περπατάς και είναι δυστυχώς εξαντλημένη.
Βιβλία με κουβερτούρα: Στη χώρα των τεράτων και Το σαλιγκάρι με την καρδιά στα δεξιά (Μ. Σέντακ, και Μ. Πόποβα, Παπαδόπουλος, 2022) που δίνουν αξία στο βιβλίο ως αντικείμενο.
Οι ακροβάτες, του Κ. Θεοχάρη (Καλέντης 2022), βιβλίο άριστα τυπωμένο σε εξαιρετικό χαρτί και μεγάλο τετράγωνο σχήμα. Άλλωστε, εκτός από εικονογράφος, είναι και τυπογράφος και άρα ξέρει…
Ξεχωρίζω επίσης τα βιβλία του Jeffers, (Ίκαρος), των εκδ. Καλειδοσκόπιο, όπως Ο δέντρος (Α. Στρουμπούλη, 2017), Μια ιστορία για τον Διονύσιο Σολωμό (Μ. Μπαχά, 2021), των εκδ. Φουρφούρι, της Νεφέλης, της Άγρας όταν έβγαζε παιδικά. Αυτά τα ελάχιστα ανάμεσα σε πολλά και πάντοτε ενδεικτικά!
- Εικονογράφηση
Πολύ συνοπτικά και έχοντας κατά νου απόψεις και θεωρίες περί εικονογράφησης και πρόσληψης των εικόνων, επισημαίνω αυτό που θεωρώ πρωτεύον: τη διαμόρφωση της αισθητικής των αναγνωστών.
Παραδείγματα
Ένα παιδί από βιβλία, (Oliver Jeffers, Ίκαρος, 2017)- γράμματα και γραμματοσειρές μετασχηματίζονται σε ομιλούσες εικόνες.
Σύναξη μαγισσών (Benjamin Lacombe & Sebastien Perez, Οξύ, 2023)- με τη μαρμπρέ φοδρα θυμίζει εμφανώς βιβλίο περασμένων αιώνων, πολυχρησιμοποιημένο και λεκιασμένο από τις μάγισσες που το συμβουλεύονταν. Είναι μία εξαιρετική δημιουργία, χάρη στον εικονογράφο Benjamin Lacombe (πρώτο όνομα στο εξώφυλλο) όπου το σύγχρονο κείμενο συνδυάζεται πάνω σε παλαιικό χαρτί ‘παπύρου’ με ένθετα στοιχεία εποχής -νομίσματα, φωτογραφίες χειρόγραφα, αποκόμματα εφημερίδων, κ.ά. Και επειδή οι μάγισσες ήταν καλώς ή κακώς σκοτεινές γυναίκες, το ίδιο σκοτεινά είναι τα πορτρέτα που ανοίγουν την ιστορία καθεμιάς.
Το βαλς των Χριστουγέννων (Μπόρις Βιάν & Ναταλί Σου, Ποταμός, 2019)- η τζαζ και η εποχή της.
Χρονολόγιο (Peter Goes & Sylvia Vanden Heede)- η φαντασία στην υπηρεσία της Ιστορίας. Χάρτες (Αλεξάνδρα Μιζελίνσκα & Ντάνιελ Μιζελίνσκι, Πατάκης 2019 και 2020)- η εικονογράφηση ως παιδαγωγική προσέγγιση.
Όταν μεγαλώσω (Ροδούλα Παππά & Φίκος, Νεφέλη, 2018)- η ευμεγέθης τέχνη των επιτοίχιων γκράφιτι μέσα στις σελίδες.
Τα παραπάνω βιβλία είναι παραδείγματα που φτιάχτηκαν χωρίς τσιγκουνιές. Μελετήθηκαν και απόκτησαν τη φυσιογνωμία τους χάρη στη δουλειά μεγάλων ή μικρότερων ξένων εκδοτικών επιχειρήσεων και των συνεργατών τους, αλλά και από Έλληνες εκδότες-χειροτέχνες. Ωστόσο, κάθε φορά που ανοίγω τη συζήτηση διάφοροι συνομιλητές, από τους ‘μεγάλους’ ή από τους ‘μικρομέγαλους’, σπεύδουν να δηλώσουν ότι δεν αντέχουν να εκδίδουν πολλά βιβλία ακριβής παραγωγής. Εκδίδουν δεκάδες μέτρια ώστε να μπορέσουν να εκδώσουν ‘τα βιβλία της καρδιάς τους’. Έχοντας μπροστά μου σχεδόν ολόκληρη την παραγωγή δεν διστάζω να πω ότι η ποιότητα (περιεχόμενο, εικονογράφηση, εξώφυλλα, κ.ά.), αν όχι της πλειονότητας των ελληνικών παιδικών βιβλίων, είναι απλά μέτρια.
Το μυστήριο λοιπόν που έχουμε να λύσουμε είναι αφενός πώς αντέχουν οι ‘μικροί’ και αφετέρου τον δυσανάλογο αριθμό παιδικών βιβλίων που εκδίδονται!
Και φτάνουμε στην Ανακύκλωση, τη δεύτερη λέξη του τίτλου, δηλαδή θεματολογία και περιεχόμενα.
Έτσι
- ανακυκλώνονται διάφορα είδη βιβλίων, και για διαφορετικές ηλικίες, από σύντομες ιστορίες ως εικονογραφημένα και μυθιστορήματα, με θέματα της ‘μόδας’-βλ. μαγεία, δεινόσαυροι, ταξίδια στο χρόνο, μάγισσες, φανταστικά περιβάλλοντα, οικολογία, φύση και πολλά ακόμα.
- ανακυκλώνονται βιβλία γνώσεων για κλασικά θέματα. Προσπαθώντας να έχουν άλλο στιλ, επιλέγουν να πούνε τα ίδια και γνωστά με άλλα ομοειδή, και με τα σχολικά βιβλία, χρησιμοποιώντας διάλογο μεταξύ παιδιού και ενηλίκου ή στήνουν στις σελίδες παιγνιώδεις εξερευνήσεις – βλ. τα περί αρχαίας Ελλάδας.
- ανακυκλώνονται τα ιστορικά-επετειακά- βλ. βιβλία για το 1821 με βιογραφίες, αφήγηση της περιόδου, κ.ά. Για το 1922, διάβασα τουλάχιστον καμιά δεκαπενταριά σύντομες ιστορίες για τη Σμύρνη και την καταστροφή.
- ανακυκλώνονται τα κάπως ‘φιλοσοφικά’ ποιητικίζοντα, με κείμενα που νομίζουν οι συγγραφείς ότι λένε κάτι στα παιδιά- ψάξτε εκείνα με τους ονειρικούς τίτλους τους γεμάτους νόημα.
- ανακυκλώνονται, με εμπνεύσεις επί το ελληνικότερον, εξαιρετικά βιβλία γνωστών ξένων συγγραφέων και Ελλήνων- βλ. ιστορίες για χρώματα, κραγιόνια, ντετέκτιβ, μικρές φεμινίστριες, Σπασίκλες και Φύτουλες…
- και, αχ, ανακυκλώνονται τα ίδια και τα ίδια ‘ψυχολογικά’ – η φιλία, η αγάπη, η διαφορετικότητα, η μοναξιά, η βαρεμάρα, ουκ έστιν αριθμός αυτών που εκδίδονται. Τα διαβάζω, ψάχνω το ιδιαίτερο και αναρωτιέμαι: γιατί εκδόθηκαν; Άλλοι, πιο επιθετικοί, μιλούν για πεταμένο χαρτί!
Η ποιότητα, η πρωτοτυπία και η ανακύκλωση, μοιραία συνδέονται και η μοναδική λύση είναι αυστηρές επιλογές, δηλαδή λιγότερα βιβλία και όχι βιβλία δύο ταχυτήτων που, τελικά, δεν σέβονται τους αναγνώστες.
Καταλαβαίνω τους εκδότες που θέλουν να είναι παρόντες στην αγορά κάνοντας εκπτώσεις στην ποιότητα, που υποκύπτουν σε πιέσεις από τους συγγραφείς και επενδύουν σε κάποιους που τους φαίνονται ελπιδοφόροι.
Κυρίως όμως καταλαβαίνω την αγωνία των δημιουργών, των νέων ως επί το πλείστον, να εκφραστούν. Αναμφίβολα, ένα συνηθισμένο, απλοϊκό και τελικά αδιάφορο έργο δεν τους δικαιώνει!
Είναι δουλειά του εκδότη να τους προστατέψει και να τους κατευθύνει. Αντ’ αυτού, για λόγους για τους οποίους υπαινίχτηκα πιο πάνω, αφήνονται να πλέουν και να παραπαίουν στο τεράστιο πέλαγος των βιβλίων.
Είναι επίσης ευθύνη της κριτικής να μη διστάζει, να μιλάει καθαρά και να αντικρούει με επιχειρήματα τις αναρτήσεις περί αριστουργημάτων που διαβάζουμε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Τελευταία και πιο σοβαρή είναι η ευθύνη τους ως συγγραφείς! Η οποία συνοψίζεται στα εξής: να δίνουν χρόνο στις ιδέες για να ωριμάσουν, να ενημερωνόνται όσο γίνεται για τη διεθνή παραγωγή, όχι για να πρωτοπορήσουν στη γειτονιά μας αλλά για να κατανοήσουν τρόπους και τάσεις. Να παίζουν με τα κείμενά τους, να φροντίζουν τη λεκτική οικονομία και να σβήνουν πολλά- οι λίγες λέξεις απαιτούν ιδρώτα και όχι φλυαρία.
Και να μην βιάζονται!
Δυστυχώς όλα καταγράφονται και κανένας από εμάς (βάζω και τον εαυτό μου) δεν χαίρεται όταν σχολιάζεται ως μέτριος ή αδιάφορος!
