Πράσινοι Ροβινσώνες ή ποιοι οι (πρώτοι) φίλοι; (της Κατερίνας Καρατάσου)

0
668

της Κατερίνας Καρατάσου (*)

Λατρεύω τις ιστορίες με ναυαγούς και γενικά τις ιστορίες επιβίωσης: Ένα ή περισσότερα πρόσωπα, αποκλεισμένα, μακριά από την οργανωμένη ζωή, σε κάποιο έρημο νησί ή σε ζούγκλα, στην Ανταρκτική ή σε ένα δύσβατο βουνό, στον Αμαζόνιο ή σε κάποιον χαμένο κόσμο κ.λπ., χωρίς δυνατότητα διαφυγής και επιστροφής στον πολιτισμό. Ροβινσωνιάδες, όπως λέγονται προς τιμήν του αρχετυπικού ναυαγού του Ντάνιελ Ντεφόου, έχουν συχνά κάτι από το είδος της ουτοπίας από τη σκοπιά της επανίδρυσης του πολιτισμού την οποία απεικονίζουν (I. Elfaaize, La robinsonnade et la vision utopique du monde, 2014). Δεν είναι τυχαίο ότι όπως οι ροβινσωνιάδες, έτσι και οι ουτοπίες υλοποιούν τον χρονότοπο του αποκλεισμού συχνά στο σκηνικό ενός νησιού. Οι ήρωες ξαναρχίζουν τον πολιτισμό σαν από το μηδέν και σύντομα αναγκάζονται να τοποθετηθούν έμπρακτα στο ζήτημα του ποιοι και πώς παίρνουν αποφάσεις και πώς αυτές οι αποφάσεις επηρεάζουν τους ίδιους, τον περίγυρό τους και τη φύση. («Αυτή τη φορά θα πάνε όλα καλά», μοιάζει να λέει το είδος και να επαναλαμβάνουμε σαν μάντρα κι εμείς οι αναγνώστριες που ψάχνουμε παρηγοριά.)

Το νέο βιβλίο της Jeanne Willis σε εικονογράφηση του Ιρλανδού Paddy Donnelly, Χομ. Πρώτος φίλος, ο τελευταίος του είδους του, συστήνεται ακριβώς ως μια παλιά, καλή ροβινσωνιάδα, με την καταιγίδα, το ναυάγιο, τον ναυαγό που παλεύει με τα κύματα, το ερημονήσι και τον ιθαγενή της:

Μια νύχτα με καταιγίδα, ένα πλοίο ναυαγεί. Ένα μικρό αγόρι κολυμπάει μέχρι την ακτή ενός έρημου νησιού. Δεν υπάρχει κανείς… εκτός από τον Χομ. (οπισθόφυλλο)

Στο εξώφυλλο, το νησί με τη φύση του να σπαρταράει χρώμα και ζωή και δυο παιδιά αγκαλιασμένα να ατενίζουν τον ορίζοντα. Δύο φιγούρες κοκκινομάλλικων αγοριών. Το ένα όμως έχει πράσινα αυτιά και άκρα! Πρώτοι φίλοι, όπως λέγαμε όταν ήμασταν μικροί, ο ένας θα είναι ο Χομ. Χομ; Το όνομά του θυμίζει τη λέξη που δηλώνει το εξελικτικό οικογενειακό μας δέντρο -hominid- αλλά ο συνειρμός είναι προσωρινός, ξέροντας τη συνέχεια και λαμβάνοντας υπόψη την εμφάνισή του (έχει φύλλα για αυτιά και είναι καταπράσινος, εκτός από τα μαλλιά του που είναι κόκκινα). Ο κατεξοχήν συσχετισμός που διαπερνά την ανάγνωσή μου είναι με τη λέξη που δηλώνει στα αγγλικά την οικογενειακή θαλπωρή- home. (..ET phone home)

Ποιος από τους δύο όμως είναι ο ήρωας του τίτλου; Ασφαλώς, εκείνος που χτυπάει περισσότερο στο μάτι με τα εξωτερικά του χαρακτηριστικά, όπως με το όνομά του. Ο Χομ είναι ο τελευταίος του είδους του και πράσινος στο χρώμα, μαθαίνουμε στην πορεία. Μοιάζουν, λοιπόν, τα δύο παιδιά, γιατί εκτός από κοκκινομάλλικα είναι εξίσου αποκομμένα, μόνα τους· δυο μικροί ναυαγοί, χωρίς οικογένεια.

Μετά την άγρια φουρτούνα, ο Χομ, που το νησί είναι το σπίτι του, και ο ναυαγός βρίσκουν ο ένας τον άλλο. Αφού οι δυο τους ξεπεράσουν τον τρόμο που τους προκαλούν οι εξωτερικές τους διαφορές δένονται και γίνονται φίλοι-σύντροφοι. Ο Χομ διδάσκει στον ναυαγό πώς να επιβιώνει. Ο ναυαγός τού δείχνει πώς ανάβουν φωτιά και τις ρόδες από το αυτοκινητάκι του που ξεβράστηκε στο νησί. Φτιάχνουν κι ένα μεγάλο ξύλινο αυτοκινητάκι και του δίνουν και καταλαβαίνει. Συγκρίνουν τις διαφορές στην εμφάνισή τους, παίζουν, τρέχουν, “κυνηγούν” (καρύδες…) και ζωγραφίζουν στη σπηλιά του Χομ.

Κι εδώ η εικόνα μέσα στην εικόνα (οι ζωγραφιές του ναυαγού και των συγγενών του Χομ στα τοιχώματα της σπηλιάς) αναπτύσσει μια άλλη γραμμή της ιστορίας. Από την πλούσια σε λεπτομέρειες τοιχογραφία μαθαίνουμε τη, φανταστική από την άποψη της ιστορικής πραγματικότητας αλλά διεκδικώντας να αλληγορεί αλήθειες, ιστορία της οικογένειάς του. Ο Χομ φαίνεται ότι ζούσε με την οικογένειά του στο νησί, μαζί με άλλα πλάσματα, από προϊστορικά μέχρι πουλιά Ντόντο. Και κάτω δεξιά εμφανίζεται το δικό μας είδος, οπλισμένο, να εξολοθρεύει ό,τι ζει και κινείται μαζί με τους συγγενείς του Χομ.

Ο μικρός ναυαγός ζωγραφίζει τη δική του οικογένεια δίπλα σε κείνη του Χομ. Κάποια στιγμή τους γράφει ένα σημείωμα ότι είναι ασφαλής, το βάζει σε ένα μπουκάλι και το ρίχνει στη θάλασσα. Όταν όμως αντικρίζει ένα πλοίο που έρχεται να τον αναζητήσει αντιμετωπίζει ένα μεγάλο δίλημμα:

Η καρδιά μου βυθίστηκε. Ήταν η ευκαιρία μου να γυρίσω σπίτι αλλά… δεν θα μπορούσα να πάρω τον Χομ μαζί μου. Και δεν άντεχα να τον αφήσω μόνο του. Αν οι ναύτες κατέβαιναν στην ακτή και τον έβλεπαν, η ζωή του θα άλλαζε για πάντα.

Η απόφαση είναι υπέρ της φιλίας, της διατήρησης της ζωής και του σεβασμού στην αξιοπρέπειά της. Οι δυο τους κρύβονται από τους ναύτες.

Έφηβος πια ο κοκκινομάλλης ήρωας καταγράφει τη συγκινητική και στοχαστική ιστορία τους, τη βάζει σε ένα μπουκάλι και τη στέλνει να μας βρει, ακολουθώντας τη μακρά παράδοση χειρογράφων που περιέχουν αφηγήσεις ναυαγών. Εμπιστεύεται το μυστικό σε έναν ιδεώδη αποδέκτη με τόνο που θυμίζει παράκληση και προσευχή:

Μέχρι σήμερα κανείς δεν ξέρει πως είμαι εδώ. Μόνο εσύ. Αλλά, σε παρακαλώ, μην πεις σε κανέναν πού είμαι ή με ποιον είμαι. Ο Χομ είναι ο μοναδικός του είδους του και πρέπει να τον προστατεύσω. Ήμουν ο άνθρωπος που τον είδε και του υποσχέθηκα πως θα είμαι ο τελευταίος. Βοήθησέ με να κρατήσω την υπόσχεσή μου, μέχρι να γυρίσω σπίτι. Τότε μπορείς να πεις σε όλον τον κόσμο για τον Χομ. Και όταν σε ρωτάνε τι είδους πλάσμα ήταν, μπορείς με το χέρι στην καρδιά να λες… πως ήταν ένα πλάσμα ήρεμο, ελεύθερο κι ευτυχισμένο.

Πότε θα γυρίσει λοιπόν σπίτι; Μήπως είναι ήδη εκεί, κοντά στον Χομ; Η ιδεώδης ανάγνωση έχει μυαλό για να κατανοήσει το νόημα της αφήγησης αλλά ταυτόχρονα ξέρει πού βρίσκεται η καρδιά της, υπόσχεται και τηρεί τις υποσχέσεις της. Ενσαρκώνεται, όπως βλέπουμε στο τέλος της ιστορίας, στη μορφή ενός μικρού κοριτσιού που παίζει στην ακροθαλασσιά.

Το βιβλίο και ο ναυαγός στοιχηματίζουν στα παιδιά, όχι λόγω μιας εξιδανικευμένης σύλληψης της παιδικότητας (πώς θα μπορούσε άλλωστε να το αντέξει το μετά-τον-Άρχοντα-των-μυγών-είδος;), αλλά, νομίζω, με ένα ύστατο άλμα πίστης στη δύναμη των ιστοριών. Με την ελπίδα ότι αυτά τα παιδιά θα διαβάζουν και τη δική τους εκδοχή ιστορίας επιβίωσης, που εμβαθύνει στην κλασική ροβινσωνιάδα και αποκαλύπτει τη συχνή αντιουτοπική της έκβαση και την αποικιοκρατική αλαζονεία που τις έθρεψε, αφού (απρόθετα βέβαια) με την επαναφορά μιας διαγωγής που χρωματίζεται από τη βία προς τον Άλλο και το φυσικό περιβάλλον, υπονομεύουν την ιδέα της ουτοπίας. Δεν μπορώ σε αυτό το σημείο να μην θυμηθώ τον Παρασκευά και τον Ροβινσώνα Κρούσο, αλλά και τα ατέλειωτα κυνήγια αναψυχής των Ελβετών Ροβινσώνων. Κι ωστόσο, τι μυθιστορήματα, που τα ίδια παιδιά μεγαλώνοντας θα διαβάσουν και θα απολαύσουν με μυαλό και καρδιά!

Η πράσινη ροβινσωνιάδα των Willis και Donnelly, που ωραία μετέφρασε η Μαριλένα Πανουργιά και μας χάρισε ο Ίκαρος, με τις πινελιές ουτοπίας, την αλληγορική φαντασία της, τη φόρμα της ανοικτής επιστολής και με τη δύναμη του εικονοβιβλίου αποτελεί μια αξιοσημείωτη προσθήκη στην ισχνή ελληνική εργογραφία ροβινσωνιάδων για μικρούς αναγνώστες και αναγνώστριες, προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας.

ΥΓ. Την προτείνω σε πακέτο κειμένων προπαιδείας στο είδος, μαζί με την μαεστρική διασκευή της ροβινσωνιάδας του Ιούλιου Βερν Η σχολή των Ροβινσώνων με τίτλο Η σχολή των Ροβινσώνων ή πώς να τα έχεις όλα, που μας έχει δώσει ο Αντώνης Παπαθεοδούλου (Παπαδόπουλος, 2019), την παλαιότερη σουρεαλιστική εκδοχή του είδους Ο ναυαγός Κοκκινοτρίχης του Ευγένιου Τριβιζά (Κέδρος, 2008) και την εξίσου πράσινη (ή και περισσότερο από τον Χομ) ροβινσωνιάδα «Η Μιράντα ναυαγός» από τη εξαιρετική (πλην, φευ, εξαντλημένη) συλλογή Θα μου πεις ένα παραμύθι; Παραμύθια που διαβάζονται σε 2 λεπτά (Κέδρος, 2002).

 

(*) Η Κατερίνα Καρατάσου είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Frederick

 

 

Willis, Jeanne (2021). Χομ. Πρώτος φίλος, ο τελευταίος του είδους του. Εικον. Padyy Donnelly. μτφρ. Μαρία Πανουργιά. Αθήνα, Ίκαρος

Βρες το εδώ

Προηγούμενο άρθροΛογοτεχνία των μεταπολιτεύσεων (του Αλέξη Πανσέληνου)
Επόμενο άρθροΤο δύσκολο ίχνος τοῦ Τίποτε (του Σταύρου Ζαφειρίου)

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ