του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου
Το έτος που φεύγει υπήρξε εμβληματικό για την ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας αφού τιμήθηκαν τα εκατό χρόνια από τον θάνατο ενός συγγραφέα ο οποίος έχει ξεπεράσει προ πολλού τα τοπικά σύνορα. Ο λόγος είναι για τον Φραντς Κάφκα, που γεννήθηκε το 1883 στην Πράγα και πέθανε το 1924 στο Klosterneuburg της Αυστρίας σε ηλικία 41 ετών. Η μελέτη του Λυκούργου Κουρκούβελα Φραντς Κάφκα. Πολιτική και κουλτούρα στη μεταπολεμική εποχή, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από το Πεδίο, αποτελεί με τη συστηματικότητα και την ιστορική και τη γεωγραφική εμβέλεια του πεδίου της τον σφαιρικότερο αποχαιρετισμό στον Κάφκα του 2024, καθώς και μια σοβαρή προεγγραφή για τις μελλοντικές ερμηνευτικές προσεγγίσεις του έργου του.
Ο τρόπος με τον οποίο κατανοούμε τον Κάφκα στις ημέρες μας έχει βάλει στο παιχνίδι τους πάντες με δεδομένο πως ουδείς σχεδόν διανοείται πλέον να προσδώσει στα πεζά του κλειστό και αυστηρά πολιτικό χαρακτήρα. Πιστοί, μεταφυσικοί και θεολογούντες, εκπρόσωποι των νεότερων ψυχαναλυτικών, φεμινιστικών και κοινωνιολογικών θεωριών, μηδενιστές και υπαρξιακοί, κειμενοκεντρικοί και αντιανθρωποκεντρικοί, αποδομιστές και αντιμεταφυσικοί ή υποστηρικτές των αλληγορικών και των συμβολικών αναγνώσεων μπορεί να έχουν διασταυρώσει τα ξίφη τους για την κληρονομιά του Κάφκα, πλην αν μεταφερθούμε στις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες και στην περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, μια τέτοια ευρύτητα και ποικιλία συγκρούσεων μοιάζει αδιανόητη.
Με βάση το προηγούμενο πλαίσιο, ο Κουρκούβελας υπενθυμίζει πως η μεταφυσική και θρησκευτική θεώρηση του Μαξ Μπροντ, μοναδικού τότε διερμηνευτή των καφκικών νοημάτων, κυριάρχησαν στον μεσοπόλεμο για τις διαδεχθεί μετά τον θάνατο του Στάλιν και την επικράτηση του Χρουστσόφ, στα μέσα της δεκαετίας του 1950, το αντιθετικό δίδυμο του μοντερνισμού και του σοσιαλιστικού ή του κριτικού ρεαλισμού. Στη Δύση του μοντερνισμού, ο Κάφκα ανακηρύχθηκε σε κεφάλαιο της αυτονομίας της τέχνης και της πολιτικής ελευθερίας. Στην Ανατολή του σοσιαλιστικού και του κριτικού ρεαλισμού, ο Κάφκα έγινε ο κήρυκας της παρακμής του καπιταλισμού – κάποτε και του σοσιαλιστικού κράτους. Η Χάνα Άρεντ, από τη μεριά των δυτικών, ανέδειξε τον Κάφκα ως σφοδρό κριτικό του σταλινισμού και του ολοκληρωτισμού ενώ άλλοι ερμηνευτές, μεταξύ των οποίων ο Λάιονελ Τρίλινγκ και ο Ουόλτερ Γιενς, υπέδειξαν τον Κάφκα ως πηγή αφύπνισης και των καθεστώτων τα οποία όμνυαν στις αξιες του φιλελευθερισμού. Ο Γκέοργκ Λούκατς, από την πλευρά των ανατολικών, ασφαλώς με περισσότερη λεπτότητα από όσο η παράδοση του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, έκανε λόγο για το πνεύμα αποξένωσης που κατοικούσε στα γραπτά του Κάφκα, οδηγώντας στο παρακμιακό κλίμα των καλλιτεχνικών πρωτοποριών και του μοντερνισμού. Άλλοι ανατολικοί πάλι συντάσσονταν με την ιδέα πως η κριτική του κατεδάφιζε τόσο το φιλελεύθερο όσο και το σοσιαλιστικό κράτος. Μετά την Άνοιξη της Πράγας, η ανατολική ανοχή για τον Κάφκα θα περιπέσει σε σιωπή, μαζί με την αρνητική υποδοχή του από τον κριτικό ρεαλισμό, και θα χρειαστεί να φτάσει η μετακομμουνιστική εποχή για να μπει οριστικά τέλος σε οιαδήποτε ανάλογη συζήτηση.
Και στη μεταπολεμική Ελλάδα; Τι ακριβώς συνέβη στα καθ’ ημάς με τον Κάφκα; Στο πλέον ενδιαφέρον κομμάτι της έρευνάς του, ο Κουρκούβελας αποδεικνύει πως τόσο ο λεγόμενος αστικός Τύπος όσο και τα λογοτεχνικά περιοδικά έμειναν κάπως μακριά από τους ιδεολογικούς καβγάδες στην Ευρώπη, σε αντίστροφη τροχιά από την επιρροή του Ψυχρού Πολέμου στην ελληνική δημόσια σφαίρα. Η ώρα του Κάφκα σήμανε για την Ελλάδα κατά τη δεκαετία του 1960, όταν οι περισσότεροι ερμηνευτές, μεταξύ των οποίων ο Άγγελος Τερζάκης, ο Μάριος Πλωρίτης, ο Αιμίλιος Χουρμούζιος, ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος και ο Σπύρος Πλασκοβίτης, τον συνέδεσαν με την κρίση της νεωτερικότητας, ανάγοντάς τον σε σύμβολο αυτοσυνειδησίας της ανθρωπότητας, όπως το λέει ο μελετητής. Να συμπληρώσω πως ως προς τα πρωτότυπα λογοτεχνικά έργα της περιόδου, ο Κάφκα έριξε έντονα τη σκιά του στο μυθιστόρημα του Πλασκοβίτη Το φράγμα (1960), όπου και ένας κοινωνικοπολιτικός περίγυρος άδηλων πλην ζοφερών σχέσεων εξουσίας, στη συλλογή διηγημάτων του Αλέξανδρου Σχινά Αναφορά περιπτώσεων (1966), όπου οι καφκικοί ήρωες θα συνθλιβούν από μια παντοδύναμη διοικητική αρχή, απομένοντας χωρίς την παραμικρή βούληση, και στη νουβέλα Αμπατζόγλου Η γέννηση του Σούπερμαν (1972), όπου αναδύεται ένα πλέγμα πολλαπλών επιρροών με κυρίαρχη εκείνη του Κάφκα.
Ο Κουρκούβελας μεταφέρει με τη μελέτη του τον Κάφκα στο κέντρο των ιδεολογικών και πολιτικών συγκρούσεων της μεταπολεμικής Ευρώπης, ανατρέχοντας στην ιστορία της κριτικής και των ιδεών σε ανατολικό και δυτικό μπλοκ. Διερευνά εκ παραλλήλου την απήχηση εν Ελλάδι του Κάφκα στο αντίστοιχο χρονικό τόξο, επιχειρώντας ανασκαφές σε ένα ελάχιστα διερευνημένο έδαφος ενώ ελέγχει με θαυμαστή πληρότητα και τις θεωρητικές πηγές που αναλαμβάνουν να παίξουν πρωταγωνιστικό ρόλο για το θέμα του. Η δουλειά του αξίζει σίγουρα κάθε έπαινο.
