της Δέσποινας Παπαστάθη
Ο Εθελοντής του Jack Fairweather (Gutenberg, μετάφραση: Θεοδώρα Δαρβίρη, Αθήνα 2020) είναι η ιστορία του Βίτολντ Πιλέτσκι, γαιοκτήμονα και ανθυπολοχαγού του σώματος εφέδρων του Πολωνικού Ιππικού και μέλους της Αντίστασης κατά των Γερμανών, ο οποίος προσφέρθηκε να πάει ως αιχμάλωτος στο Άουσβιτς με σκοπό «να συγκεντρώσει μυστικές πληροφορίες και, στο μέτρο του δυνατού, να συγκροτήσει έναν αντιστασιακό πυρήνα και να οργανώσει απόδραση».[1] Αν και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης δεν ήταν επινόηση των ναζί, «το Άουσβιτς διέφερε γιατί ήταν το πρώτο γερμανικό στρατόπεδο που στόχευε σε μια ομάδα με κριτήριο την εθνότητά της […]», αλλά και στο «να συνθλίψει την αντίσταση ανθρώπων όπως του Βίτολντ».[2]
Η ιστορία του Πιλέτσκι δεν είναι, όπως διαβάζουμε στην ενότητα «Σημείωση στο Κείμενο»,[3] προϊόν μυθοπλασίας, καθώς «κάθε παραπομπή, κάθε λεπτομέρεια προέρχεται από πηγή, μαρτυρία, απομνημονεύματα ή συνέντευξη». Ο συγγραφέας άντλησε πληροφορίες από δύο χιλιάδες και πλέον πηγές, γραμμένες στην πολωνική και τη γερμανική γλώσσα και ερεύνησε σημαντικά αρχεία όπως αυτά της Βρετανικής Βιβλιοθήκης, του Πολωνικού Ινστιτούτου, της Πολωνικής Εταιρείας Μελέτης του Αντιστασιακού Κινήματος, των Εθνικών Αρχείων στο Κιου, της Βιβλιοθήκης της Βιέννης, του Αμερικανικού Μουσείου Μνήμης του Ολοκαυτώματος, των Κεντρικών Σιωνιστικών Αρχείων και πολλών άλλων. Ο Fairweather ξέθαψε επιστολές και απομνημονεύματα στενών φίλων και συνεργατών του Πιλέτσκι, καθώς και τα οικογενειακά έγγραφα, ημερολόγια, αναφορές και απομνημονεύματά του ίδιου με τίτλο «Πως βρέθηκα στο Άουσβιτς». Κανόνας στο γράψιμό του συγγραφέα ήταν αυτός του Πιλέτσκι: «Τίποτα να μην είναι “παρατραβηγμένο” και το πιο αθώο ψέμα θα βεβήλωνε τη μνήμη των καλών ανθρώπων που έχασαν τη ζωή τους εκεί».[4]
Το βιβλίο χωρίζεται σε τέσσερα μέρη και αποτελείται συνολικά από εικοσιένα κεφάλαια, ο τίτλος των οποίων σηματοδοτεί τα στάδια της καθόδου του ήρωα στον Άδη, αλλά και όλων των θυμάτων που βρήκαν τραγικό τέλος στο κολαστήριο του Άουσβιτς. Συμπληρώνεται από περιγραφή των χαρακτήρων που συναντούμε σε αυτό, αναλυτικές σημειώσεις για το κάθε κεφάλαιο, βιβλιογραφία και ευρετήριο ονομάτων. Το κουβάρι της αφήγησης ξεκινά να ξετυλίγεται από την Κρούπα στην Ανατολική Πολωνία, στις 26 Αυγούστου 1939 και φτάνει στο κελί της φυλακής στη Βαρσοβία που κρατούνταν ο ήρωας έως τις 25 Μαΐου 1945, ημέρα εκτέλεσής του μετά από μια παρωδία δίκη σοβιετικού τύπου.
Ο Jack Fairweather στον Εθελοντή εξερευνά τα όρια της ανθρωπότητας μέσα από ιστορικά γεγονότα αλλά και τη σκιαγράφηση της προσωπικότητας του Βίτολντ Πιλέτσκι, αποδίδοντας γλαφυρά τα τραγικά διλήμματα με τα οποία βρέθηκε αντιμέτωπος, τα συναισθήματα, τις ελπίδες και τις διαψεύσεις τους, τα λόγια και τις πράξεις του. Στις 19 Σεπτεμβρίου 1940 ο Πιλέτσκι, έχοντας υιοθετήσει το ψευδώνυμο Τόμας Σεραφίνσκι, συλλαμβάνεται από τους Γερμανούς και δύο μέρες μετά οδηγείται στο Άουσβιτς. Ο γολγοθάς των βασανιστηρίων θα διαρκέσει έως τις 29 Απριλίου 1943, ημέρα απόδρασης του Βίτολντ μαζί με δύο συγκρατούμενούς του. Οι λιτές και απόλυτα ρεαλιστικές περιγραφές των φρικαλεοτήτων των Ναζί εις βάρος των κρατουμένων του στρατοπέδου και ειδικά εις βάρος των Εβραίων ξαναζωντανεύουν τον εφιάλτη ενός εγκλήματος «με υπαρξιακούς όρους, ως ανθρωπιστική κρίση»,[5] όπου οι ειδεχθείς πράξεις δεν ήταν απλώς μια παρέκκλιση, αλλά, όπως έλεγε ο Πιλέτσκι, «έχουμε γίνει ζώα… αλλά όχι, υπάρχει ένα διαβολικό επίπεδο που είναι πολύ χειρότερο από των ζώων».[6] Οι κτηνωδίες των Ναζί δίνονται μέσα από τη ματιά του ήρωα ως αυτόπτη μάρτυρα:
«Ο Βίτολντ δεν μπορούσε να δει τις σκονισμένες σειρές των ανθρώπων που βάδιζαν στο δάσος, ούτε τα στοιβαγμένα πτώματα. Είχε, όμως, έναν πρόχειρο τρόπο για να παρακολουθεί την τραγική εξέλιξη. Κάθε μέρα, σταματούσε στο βυρσοδεψείο όπου εργαζόταν ένα φορτηγό γεμάτο δερμάτινα αντικείμενα που ανήκαν στους νεκρούς: τιράντες, ζώνες, τσάντες, παπούτσια και βαλίτσες με καρτελάκια, που έπρεπε να χωριστούν και είτε να καούν είτε να συλλεχθούν για διανομή σε γερμανικές οικογένειες. Αμέτρητα ζευγάρια παπούτσια σχημάτιζαν ατέλειωτες γραμμές στο προαύλιο, θαρρείς και τα φορούσαν φαντάσματα: καλογυαλισμένα μποτάκια brogues και χιλιοφορεμένα μοκασίνια, κομψά τακούνια και καλοκαιρινά αθλητικά, μικρούτσικα μποτάκια και, πότε-πότε, μεγάλα σιδερένια βρεφικά καροτσάκια».[7]
Ενδιαφέρουσα πτυχή της αφήγησης των γεγονότων είναι η διεξοδική παρουσίαση της αντίδρασης των Βρετανών, των Αμερικάνων και των συμμάχων τους απέναντι στην είδηση των εγκλημάτων πολέμου που διαπράττονταν στο Άουσβιτς και τα οποία γίνονταν γνωστά μέσα από τις ποικίλες αναφορές που κρυφά κατόρθωνε ο Πιλέτσκι και οι σύντροφοί του να στέλνουν στις αρχές της Πολωνικής Αντίστασης. Ο Πιλέτσκι και η αντιστασιακή ομάδα του Άουσβιτς επεδίωκαν την ευαισθητοποίηση και αφύπνιση των ξένων δυνάμεων για τη γενοκτονία των Εβραίων. Η αντίδραση, ωστόσο, άργησε σημαντικά, ενώ, αν και ο Ρούζβελτ και ο Τσώρτσιλ έστειλαν στις 21 Ιουλίου 1942 μηνύματα που αντιμετωπίστηκαν ως δηλώσεις στήριξης, «στην πραγματικότητα, όμως, παρέβλεπαν το γεγονός ότι η γερμανική ιδεολογία αναφορικά με τους Εβραίους είχε αποκτήσει γενοκτονικό χαρακτήρα και, αντιθέτως, εξομοίωσαν τη στόχευση των Εβραίων με τις γερμανικές διώξεις κατά όλων των Ευρωπαίων». [8]
Η κόλαση του Άουσβιτς στιγμάτισε οριστικά την καρδιά και τον νου του ήρωα, ο οποίος ακόμα και καιρό μετά την απόδρασή του «δυσκολευόταν πια να επικοινωνεί με κανονικούς ανθρώπους. Οι ιδέες τους του φαίνονταν τόσο ασήμαντες. “ Δεν μπορώ πλέον να συνδεθώ με φίλους ή άλλους ανθρώπους”, έγραψε αργότερα. “Δεν ήθελα να είμαι διαφορετικός, ωστόσο, μετά την κόλαση που έζησα, ήμουν”».[9] Και αυτό γιατί το κακό που συντελέστηκε στο στρατόπεδο ήταν ασύλληπτο, ώστε ακόμα και ο ίδιος που είχε υποφέρει ως κρατούμενος ανάμεσα σε κείνους τους τοίχους να μην μπορεί να το συνειδητοποιήσει. Η ηρωική στάση του Πιλέτσκι απέναντι στο ατιμωτικό τέλος που του επεφύλαξε η πατρίδα του, την οποία υπηρέτησε με αυτοθυσία, δικαιώνει τους αγώνες του και τον μετά από πολλές δεκαετίες χαρακτηρισμό του ως εθνικός ήρωας της Πολωνίας.
Ο Jack Fairweather οργανώνει το βιβλίο του με ακρίβεια, λογική αλλά και ενσυναίσθηση. Οι χωροχρονικοί δείκτες στους τίτλους κάθε κεφαλαίου ακολουθούν τη δομή ημερολογιακής καταγραφής, την οποία, ωστόσο, υπερβαίνει η πληθώρα των πληροφοριών και των στοιχείων γύρω από ιστορικά γεγονότα που αφειδώς παρέχονται στον αναγνώστη. Ο Εθελοντής δίνει την εντύπωση ενός δεξιοτεχνικά γραμμένου θρίλερ που διατηρεί αδιάκοπα ζωντανό το ενδιαφέρον του αναγνώστη και παράλληλα, μιας εμπεριστατωμένης βιογραφίας του άγνωστου στο ευρύ κοινό ήρωα του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου Βίτολντ Πιλέτσκι. Ο Fairweather με τον Εθελοντή κάνει παγκόσμια γνωστή τη θεμελιώδη για την κατανόηση της λειτουργίας του Άουσβιτς ιστορία του Πιλέτσκι, ο οποίος πέθανε γνωρίζοντας πως είχε αποτύχει να μεταφέρει το μήνυμά του, ενώ ταυτόχρονα μας αναγκάζει «να έρθουμε αντιμέτωποι και με τον τρόπο που εμείς, σήμερα, αντιδρούμε στο κακό», [10] μιας και αυτό που ο Βίτολντ Πιλέτσκι επιθυμούσε πάνω από όλα ήταν οι αναγνώστες των κειμένων του να κοιτάξουν μέσα τους και να δουν τι μπορούν να προσφέρουν σε όσους υποφέρουν:
«Έχω ακούσει πολλές εξομολογήσεις φίλων μου πριν πεθάνουν», έγραψε εκείνη την περίοδο. «Όλοι αντέδρασαν με τον ίδιο απρόσμενο τρόπο: μετάνιωσαν που δεν είχαν προσφέρει αρκετά στους συνανθρώπους τους, που δεν είχαν ανοίξει την καρδιά τους, που δεν είχαν πει την αλήθεια… Το μόνο που απέμεινε από αυτούς στη Γη, το μόνο που είχε θετική και διαχρονική αξία, ήταν πως θα μπορούσαν να έχουν δώσει κάτι από τον εαυτό τους στους άλλους».[11]
Jack Fairweather, Ο Εθελοντής, μτφρ. Θεοδώρα Δαρβίρη,Gutenberg, Αθήνα 2020
Βρες το εδώ
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Jack Fairweather, Ο Εθελοντής. Η αληθινή ιστορία του ήρωα της αντίστασης που διείσδυσε στο Άουσβιτς, μτφρ.: Θεοδώρα Δαρβίρη, Gutenberg, Αθήνα 2020, σ. 65.
[2] Jack Fairweather, στο ίδιο, σ. 64-65.
[3] Στο ίδιο, σ. 17.
[4] Στο ίδιο, σ. 18.
[5] Στο ίδιο, σ. 256.
[6] Στο ίδιο, σ. 256.
[7] Στο ίδιο, σ. 273-274.
[8] Στο ίδιο, σ. 233.
[9] Στο ίδιο, σ. 358-359.
[10] Στο ίδιο, σ. 409.
[11] Στο ίδιο, σ. 398-399.
