Πώς δουλεύει η λογοτεχνία; (της Αλεξάνδρας Σαμοθράκη)

0
776

της Αλεξάνδρας Σαμοθράκη

Η σύντομη απάντηση είναι πως η λογοτεχνία δουλεύει ΟΠΩΣ ΓΟΥΣΤΑΡΕΙ.  ‘Ισως υπάρχει όμως και πιο εμπεριστατωμένη απάντηση και αυτή αναζητάται από τον James Wood (γεν 65) καθηγητή Θεωρίας Λογοτεχνίας του Harvard και βιτριολικό κριτικό λογοτεχνίας του New Yorker « Η Donna Tart μεστώνει όπως όλοι οι άνθρωποι αλλά η πρόζα της ξεμωρένεται» (για την πουλιτζερούχα «Καρδερίνα» που εντάξει ούτε εμένα μου άρεσε αλλά τόσο αφιόνι;). Εννοείται πως σε έναν χώρο «συμπλεγματικών συμπεριφορών», δεν ήταν λίγοι όσοι έσπευσαν να του ανταποδώσουν με τόκο τους ευφάνταστους χαρακτηρισμούς όταν μετατράπηκε και σε συγγραφέα («Upstate» 2018).

O James Wood μεγάλωσε χωρίς ιδιαίτερη ευμάρεια στο Durham, αλλά οι δάσκαλοι γονείς του έκαναν το πρωινό τους παξιμάδι για να τον σπουδάσουν στο Eton, όπου σπουδάζουν οι γόνοι των αριστοκρατών και μετέπειτα Άγγλοι πρωθυπουργοί, και αυτό που έμαθε εκεί καλύτερα απ’όλα ήταν ο σνομπισμός. Όχι μόνο ως προς τους περισσότερο και από ωράριο αστικής συγκοινωνίας καθιερωμένους συγγραφείς που επιλέγει να χρησιμοποιήσει για παραδείγματα στο «Πως Δουλεύει η Λογοτεχνία» (Flaubert, Woolf, Shakespeare, Flaubert, Proust, James, Flaubert, Flaubert και οι νεώτεροι Roth, Updike) αλλά ακόμη πιο ασυγχώρετα, ως προς τον τόνο του – η παραδοχή του πως περιορίζεται σε όσα γράφει γιατί απευθύνεται στον «μέσο αναγνώστη» με έκανε έξαλλη σχεδόν όσο και ο θρασύς τίτλος «Πως δουλεύει η λογοτεχνία».

Το βιβλίο χωρίζεται σε 123 παραγράφους που καλύπτουν τα βασικά όπως τα φαντάζεστε: ο Φλωμπέρ και η σύγχρονη διήγηση, ο Φλωμπέρ και η Άνοδος του Flâneur, Λεπτομέρειες, Χαρακτήρας, Αλήθεια, Ρεαλισμός (με μια πρέζα Φλωμπέρ) κτλ. Σίγουρα θα υπήρχε και κεφάλαιο «Το Πουλί του Φλωμπέρ» αν ο Wood δεν είχε λανθασμένα πιστέψει πως το θέμα είχε καλυφθεί ήδη από τον «Παπαγάλο του Φλωμπέρ» του Julian Barns, χωρίς φυσικά να μπορεί να αντισταθεί στην υποσημείωση ότι «Ο Φλωμπέρ μάλλον τον περισσότερο καιρό κοιμόταν και αυνανιζόταν, επειδή παραλλήλιζε το πώς του έβγαιναν οι προτάσεις του με «εκσπερμάτιση».

Ο Terry Eagleton έχει πει πως «λίγοι μπορούν να αναλύσουν ένα μυθιστόρημα όπως ο Wood», ευστόχως χρησιμοποιώντας τον αγγλικό όρο “dissect” για το ρήμα που σημαίνει και «κάνω ανατομή», οπότε, Terry, θα δανειστώ λίγο το νυστέρι, αφού ομοιοκαταληκτείτε κιόλας.

Ανατομή κάνουμε μόνο στα νεκρά πράγματα. Αν σας δείξω τα εντόσθια και τον εγκέφαλο ενός βάτραχου και σας εξηγήσω πώς λειτουργούν, αυτό δεν είναι βάτραχος. Ο βάτραχος πάνω απ’όλα χοροπηδάει. Αν μπορώ να σας εξηγήσω πώς δουλεύει, δεν είναι λογοτεχνία. Η λογοτεχνία πάνω απ’όλα σπαρταράει.

Πολύ θα μας άρεσε να υπήρχε τεχνική,συνταγή, μηχανιστική λογική. Τότε σίγουρα θα είχαμε γεμίσει Woolfes και Joyces (όχι ότι κατά τη γνώμη μερικών μερικών για τον εαυτό τους δεν έχουμε γεμίσει ήδη). Το βιβλίο ξεκινάει με τη φράση του Henry James: «Υπάρχει μόνο μια συνταγή – να αγαπάς πολύ το μαγείρεμα». Το πρόβλημα είναι πως το βάρος δίνεται στην συνταγή αντί για την αγάπη. Από την άλλη, δεν είμαι και ειδικός, δε μπορώ ούτε την σοκολατίνα του Παρλιάρου να πετύχω και ακολουθώ βήμα βήμα την συνταγή.

Ο ίδιος ο Wood σημειώνει πως «η ζωή είναι γεμάτη από αταξινόμητες και άμορφες λεπτομέρειες και πολύ σπάνια μας κατευθύνει προς αυτές, ενώ η λογοτεχνία μας διδάσκει να τις παρατηρούμε». Και αλλού πάλι υποσημειώση που προσπαθεί να εξηγήσει γιατί διαβάζουμε λογοτεχνία «Τι εξελικτική αξία έχει το διάβασμα; Προφανώς καμία – είτε έχει τη δαρβινιστική χρησιμότητα πως διαβάζουμε για να μάθουμε για τον συνάνθρωπό ή την «κυκλική» διαβάζουμε γιατί αυτό πατάει “play” σε μερικά από τα κουμπιά της ηδονής μας» (μετάφραση δική μου – κ. Σπαθαράκη σόρυ, αλλά έχω το αγγλικό αντίτυπο).

Τα δικά μου κουμπιά πατήθηκαν καλύτερα στις παραγράφους που αφορούσαν τις παρομοιώσεις και τις μεταφορές. Αν και θεωρώ παρακινδυνευμένο μηχανιστικά τον κανόνα «αποξένωση» και «οικειότητα» των φορμαλιστών που αναφέρει ο Wood – δηλαδή σε μια εύστοχη μεταφορά κάτι μας ξενίζει και αυτό ακριβώς είναι που μας φέρνει στο μυαλό το άλλο, και όσο πιο ξένα τα δυο μέρη τόσο το καλύτερο, π.χ ο χαρακτηρισμός ενός ψαρά πως «το ψάρι κρέμεται από το δίχτυ όπως τα δικαιώματα της φτωχολογιάς από το νόμο» («Περικλής» του Σαίξπηρ – υπάρχει καλύτερη μετάφραση από τη δικιά μου, αυτή του Δ. Καψάλη). Ας το δοκιμάσω για να δείτε πως δεν δουλεύει: «Το βιβλίο του James Wood ρέει σαν ένα αναζωογονητικό πόνημα ταλέντου». Χρησιμοποιώ δυο αντιδιαμετρικές έννοιες «το βιβλίο του Wood» και «αναζωογονητικό ταλέντο», αλλά και πάλι δεν καταλαβαίνετε τι εννοώ. Τα πονήματα δεν ρέουν και, αν ρέουν, δεν ξέρω αν είναι κομπλιμάν – πάντα έχοντας κατά νου και πως σκότωνε την ώρα του ο Φλωμπέρ.

‘Η ας δοκιμάσουμε κάτι του Wood. Το προαναφερθέν σχόλιο του για το «ξεμωραμένο» βιβλίο της Tart. Ίσως δεν δουλεύει επειδή οι έννοιες δεν είναι και τόσο αντίθετες. Μας αρέσουν τα βιβλία. Μας αρέσουν και τα μωρά. Συχνά πιστεύω πως το λογοτεχνικό ταλέντο είναι σαν μωρό – δεν φτάνει να το ταϊζεις τα καλύτερα, να το φροντίζεις και να το αγαπάς για να μεγαλώσει. Πρέπει και να μην το επιβαρύνεις. Πώς θα τρέξει, πώς θα παίξει, πώς θα γελάσει ένα πλάσμα φορτωμένο με τόσες αυθεντίες; Από τον Barthes μέχρι τον Wood, τα λόγια τους θα έπρεπε να είναι φαγητό, όχι άχθος, όχι checklist, όχι συνταγή. Οι αναγνώσεις πρέπει να χωνεύονται και να βοηθάνε να μεγαλώσει αυτό το άτακτο παιδί, που όπως όλα τα παιδιά είναι και λίγο διαολάκι, και λίγο δε σας ακούει, και λίγο σας απογοητεύει.

Ο David Foster Wallace έλεγε πως το όργανο της λογοτεχνίας δεν είναι το μυαλό αλλά το στομάχι. Αυτό το άτακτο παιδί όσο πιο πολύ σας κλωτσάει στην κοιλιά, τόσο πιο ζωντανό είναι. Μόνο ένας ψυχάκιας θα ανέτεμνε ένα ζωντανό παιδί. Το ίδιο θα σας πει στο τέλος και ο Wood – πως ο αληθινός συγγραφέας είναι ο ελεύθερος υπηρέτης της ζωής. Μόνο, όμως, αν μπορέσετε να διαβάσετε το βιβλίο του, όχι ως τυφλοσούρτη, αλλά ως φαγητό.

 

Τζέημς Γουντ, Πώς δουλεύει η λογοτεχνία;, μτφρ. Κώστας Σπαθαράκης, Αντίποδες

 

Προηγούμενο άρθροΑπό τον Βάρναλη στην πολιτική ποίηση, μέσα από τρένα και σταθμούς (του Σπύρου Κακουριώτη)
Επόμενο άρθροΓια Πάντα, ποτέ Ξανά, Εδώ και Τώρα  (της Λίλας Κονομάρα)

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ