Του Φίλιππου Φιλίππου.
Στην παγκόσμια λογοτεχνία υπάρχουν αρκετά μυθιστορήματα που μιλάνε απαξιωτικά για τους πολέμους, τις μάχες και τις συμφορές που επιφέρουν· πρόκειται για έργα που έχουν χαρακτηριστεί αντιπολεμικά, επειδή καταγγέλλουν τον πόλεμο και τα δεινά του. Δύο από τα πιο σημαντικά είναι το Ουδέν νεότερο από το δυτικό μέτωπο του Γερμανού Έριχ Μαρία Ρέμαρκ και το Η ζωή εν τάφω του δικού μας Στράτη Μυριβήλη. Και τα δύο αναφέρονται στον παραλογισμό και τη ματαιότητα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ασφαλώς, υπάρχουν κι άλλα με το ίδιο θέμα, που ασχολούνται με την ίδια ανθρωποσφαγή. Αργότερα εμφανίστηκαν παρόμοια έργα σχετικά με τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και στη συνέχεια με τον πόλεμο στο Βιετνάμ, κυρίως αμερικανικά, που δεν ήταν μεν παγκόσμιος, αλλά είχε αναστατώσει όλον τον πλανήτη. Έρχεται τώρα ένα αντιπολεμικό μυθιστόρημα από την Αυστραλία, Το μονοπάτι για τα βάθη του Βορρά. Γραμμένο από τον Ρίτσαρντ Φλάναγκαν (Τασμανία, 1961) αναφέρεται στη ζωή μιας ομάδας αυστραλών αιχμαλώτων σ’ ένα ιαπωνικό στρατόπεδο. Κεντρικός ήρωας είναι ο χειρουργός Ντορίγκο Έβανς, ο οποίος έχει βιώσει τη σκληρή ζωή του κρατούμενου σε μια αφιλόξενη περιοχή στα σύνορα της Ταϊλάνδης με τη Βιρμανία. Σε καθημερινή βάση προσπαθεί να προστατεύσει τους άντρες του, οι οποίοι υφίστανται τους ξυλοδαρμούς, την πείνα ακόμα και την επιδημία χολέρας. Ο πόλεμος λοιπόν. Εδώ δεν υπάρχουν Γερμανοί ή Ιταλοί, υπάρχουν μόνο Γιαπωνέζοι, άντρες που νομίζουν πως είναι άξιοι να κατακτήσουν τον κόσμο ή καλύτερα την Ασία, αφού μέχρι το τέλος του πολέμου είχαν υπό την κατοχή τους τις γειτονικές χώρες (Κορέα, Ινδονησία, Βιρμανία), και στόχευαν στην κατάκτηση και της Ινδίας. Εξάλλου, μιλάμε για την Γιαπωνέζικη Αυτοκρατορία, χώρα με ένδοξο παρελθόν και ασυναγώνιστο πολιτισμό. Σ’ ένα πόλεμο πρωταγωνιστούν οι άντρες, το ίδιο συμβαίνει και στα σχετικά μυθιστορήματα. Οι γυναίκες απουσιάζουν από τα μέτωπα των μαχών, βρίσκονται στα μετόπισθεν, ασχολούμενες με ειρηνικά έργα, ωστόσο, είναι εγκατεστημένες εν παντί τόπο και χρόνο στο μυαλό των στρατιωτών. Επομένως, δεν νοείται πολεμικό ή αντιπολεμικό λογοτέχνημα που να μην έχει και γυναίκες ηρωίδες, οι οποίες αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της διανοητικής ζωής των ηρώων τους.
Έτσι κι εδώ. Μολονότι ο συγγραφέας αφιερώνει το μεγαλύτερο κομμάτι του βιβλίου του στη ζωή των αιχμαλώτων στο στρατόπεδο (μιλάει ακόμα και για τους Γιαπωνέζους στρατοκράτες, όπως τον αξιωματικό Νακαμούρα), ο ήρωάς του, ο Ντορίγκο Έβανς, ηλικιωμένος πια, θυμάται γυναίκες, πολλές γυναίκες, από τις οποίες ορισμένες είναι σύζυγοι συνεργατών του. Από αυτές ξεχωρίζουν δύο: η σύζυγός του η Έλλα και η ερωμένη του η Έιμι. Τη σύζυγό του την παντρεύτηκε από συνοικέσιο, άρα ας μην περιμένουμε να τρέφει γι’ αυτήν σφοδρά ερωτικά συναισθήματα. Αυτά τα κρατάει για την ερωμένη του, η οποία τυγχάνει σύζυγος του θείου του, του Κιθ.
Κι εδώ ο αναγνώστης παρατηρεί το εξής: ενώ διαβάζει με σχετική αδιαφορία και πλήξη τις σκληρές περιγραφές της ζωής των αιχμαλώτων στο στρατόπεδο, συγκινείται με τις τρυφερές σκηνές που θυμάται ο Έβανς, τις σκηνές, όταν αυτός και η Έιμι ανταλλάσσουν χάδια και όμορφα λόγια. Είναι αρκετές οι φράσεις του βιβλίου που μπορούν να καρφωθούν στο μυαλό μας. Ο Φλάναγκαν έχει φροντίσει να τις κάνει αιχμηρές ή ποιητικές ή θυμοσοφικές, πάντως αξιομνημόνευτες. Ιδού μία από τις πρώτες: «Ο ευτυχισμένος άνθρωπος δεν έχει παρελθόν· ο δυστυχισμένος δεν έχει τίποτε άλλο». Ιδού μία από τις τελευταίες που ο μεταφραστής σημειώνει πως πρόκειται για ρήση του Αριστοτέλη: «Ο έρωτας είναι δυο κορμιά σε μια ψυχή».
Το μυθιστόρημα είναι και ελληνικού ενδιαφέροντος. Ο συγγραφέας έχει διαβάσει βιβλία για την Ελλάδα, την ιστορία, τη φιλοσοφία της, έχει μελετήσει την Ιλιάδα και την Οδύσσεια και μάλιστα θεωρεί τον Ντορίγκο Έβανς ως ένα σύγχρονο Οδυσσέα. Επιπλέον, ένας ήρωάς του είναι έλληνας μετανάστης από τους Λειψούς.
Ας ξαναγυρίσουμε στο Η ζωή εν τάφω του Μυριβήλη, βιβλίο που έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες. Άραγε ο Φλάναγκαν το έχει διαβάσει; Μάλλον, ναι. Διαφορετικά δεν εξηγείται το πως και στα δύο μυθιστορήματα συναντάμε μια σκηνή με ένα λουλούδι, κάτι που φανερώνει την ποιητική διάθεση των συγγραφέων, αλλά και την ευαισθησία των ηρώων τους. Ο Μυριβήλης γράφει (στη σελίδα 186 της έκδοσης που έχουμε): «Ήταν ένα λουλούδι εκεί! Συλλογίσου. Ένα λουλούδι είχε φυτρώσει εκεί μέσα στους σαπρακιασμένους γεώσακους. Και μου ξεφανερώθηκε έτσι ξαφνικά τούτη τη νύχτα πούναι γιομάτη θάματα». Ο Φλάναγκαν γράφει (στη σελίδα 480, την τελευταία): «στην άκρη του λασπωμένου μονοπατιού είχε φυτρώσει ένα βαθυκόκκινο λουλούδι. Έσκυψε κι έφεξε με το φανάρι του το μικρό θαύμα».
Δεν μπορούμε να μην ευχαριστήσουμε τον ποιητή Γιώργο Μπλάνα για την θαυμάσια μετάφρασή του (το πρώτο μότο του βιβλίου είναι ο στίχος του Γερμανοεβραίου ποιητή Πάουλ Τσέλαν «Μητέρα, γράφουν ποιήματα»), καθώς και τις κατατοπιστικές σημειώσεις του. Θυμίζουμε πως δύο ακόμα βιβλία του Φλάναγκαν έχουν εκδοθεί από την Άγρα, το Εγχειρίδιο των ιχθύων και το Η άγνωστη τρομοκράτισσα.
INFO: Ρίτσαρντ Φλάναγκαν
Το μονοπάτι για τα βάθη του Βορρά
Μετάφραση Γιώργος Μπλάνας,
Εκδόσεις Ψυχογιός, 2015, σελ. 480, τιμή 17,70 ευρώ
Το βιβλίο, παρά τις όποιες ελάχιστες αδυναμίες του, είναι εξαιρετικό τόσο για το περιεχόμενο (θέμα, ήρωες, σχέσεις, πόλεμος, Γιαπωνέζοι και Ιαπωνικό πνεύμα, μοναδικές περιγραφές ζωής αιχμαλώτων- κάθε άλλο παρά αδιάφορες και πληκτικές- έρωτας και εν γένει η ζωή σε όλες της τις εκφάνσεις), όσο και για τη γραφή του, το λόγο και την τεχνική. Η μετάφραση του ποιητή και μεταφραστή Γιώργου Μπλάνα πολύ καλή. Από τα καλύτερα βιβλία που κυκλοφορούν.