Ποιος είναι «Ο Βασιλιάς της τζαζ»;

Του Σάκη Παπαδημητρίου. 

 

        O Donald Barthelme (1931–1989), αμερικανός συγγραφέας γνωστός για το παιχνιδιάρικο, χιουμοριστικό ύφος του στα διηγήματα και τα δοκίμιά του. Θεωρείται ο πιο χαρακτηριστικός του μεταμοντερνισμού. Φαίνεται πως αυτό δεν ήταν αρκετό ώστε να αποφύγει τα αρνητικά σχόλια, επειδή η γραφή του παραβιάζει τους παραδοσιακούς κανόνες και το περιεχόμενο των κειμένων του είναι σχεδόν πάντοτε περιπαικτικό και σατιρικό, ίσως και κάπως σουρεαλιστικό.

Γεννήθηκε στη Φιλαδέλφεια το 1931 και μετά από δύο χρόνια οι γονείς του μετακόμισαν στο Τέξας, όπου ο πατέρας του εργάστηκε ως καθηγητής αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο του Χιούστον. Στο ίδιο Πανεπιστήμιο ο Donald Barthelmeσπούδασε δημοσιογραφία και αργότερα φιλοσοφία, μέχρι το 1957.Δεν έγινε όμως κάτοχος πτυχίου. Τριγυρνούσε στα «τζάζ κλάμπ των μαύρων»,όπως έλεγαν τότε, ακούγοντας πρωτοπόρους της εποχής, όπως ο Lionel Hampton και της περιοχής όπως ο πιανίστας Peck Kelley.Οι εμπειρίες του αυτές, οι ατέλειωτες ώρες στα τζαζ κλαμπ, επηρέασαν το γράψιμό του. Μπορεί η έννοια του απρόοπτου, του μη αναμενόμενου και τελικά του αυτοσχεδιασμού.

Το 1961,διευθυντής του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης του Χιούστον. Δίδαξε σε πολλά πανεπιστήμια (στη Βοστόνη, στο Μπάφαλο, στη Νέα Υόρκη και κυρίως στο Χιούστον) creative writing. Πρωτοδημοσίευσε κείμενά του το 1963 στο New Yorker και στη συνέχεια εκδόθηκαν πολλά βιβλία του. Δώδεκα συλλογές διηγημάτων ή μικρών πεζών, τέσσερα μυθιστορήματα και ορισμένα δοκίμια.

Ας έρθουμε στα δικά μας. Διάβασα μια πρώτη(;) παρουσίαση του Donald Barthelme στο περιοδικό «Διάλογος», τεύχος χειμώνας 1971, με μία μελέτη για το έργο του και δημοσίευση του πεζού «Το μπαλόνι» από το βιβλίο τουUnspeakable Practices, Unnatural Acts (1968). Για το «ΤΖΑΖ», τεύχος αριθμ. 9, Απρίλιος 1980, επέλεξα το κείμενο «Η εξήγηση» (The Explanation” από τη συλλογή City Life και το μετέφρασε ο Άρις Γεωργίου. Στο σύντομο σημείωμα είχα γράψει μεταξύ άλλων ότι «ο Donald Barthelme έχει άμεση σχέση με το γράψιμο και τον κόσμο του Κάφκα και του Μπόρχες, ιδίως στο συνδυασμό λογικού και παράλογου αλλά και στα θέματά του που δεν προέρχονται μόνο από ιστορίες και σχέσεις αλλά έχουν τη μορφή δοκιμίων, συνεντεύξεων, σεναρίων, δημοσιογραφικού ρεπορτάζ. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του είναι η σάτυρα, η ειρωνία και το χιούμορ που διαπερνούν τα περισσότερα γραφτά του. Επίσης και το «ψυχρό» αποσπασματικό του γράψιμο το οποίο ξεφεύγει από την αφηγηματική συνοχή. Ο Barthelme λέει ότι «η αποσπασματική μορφή είναι η μόνη που εμπιστεύεται». Από τις εκδόσεις «γράμματα» κυκλοφόρησαν το 1981 δύο βιβλία του μεταφρασμένα από την Ρένα Χατχούτ: «Η ζωή της πόλης» και «Ο νεκρός πατέρας» – City Life (1970) και The Dead Father (1975). O Donald Barthelmeπαντρεύτηκε τέσσερις φορές, απέκτησε δύο θυγατέρες και το 1989 πέθανε από καρκίνο του λάρυγγα. Σε συνέντευξή του το 1972 αποκαλύπτει τους συγγραφείς που τον επηρέασαν και τονίζει ότι πρώτος στη σειρά έρχεται ο Samuel Beckett.Aναφέρει επίσης τον Kafka,τον Rimbaud,τον Thomas Pynchon κ.α.

Στη συνέχεια μερικά αποσπάσματα από σκέψεις του Donald Barthelme όπως δημοσιεύτηκαν στους New York Times το 1981.

 

«Τον παλιό καιρό οι άνθρωποι προσπαθούσαν να εξηγήσουν τα πάντα. Προσπαθούσαν να εκφράσουν την άποψή τους για ολόκληρο τον κόσμο με ένα και μόνο έργο. Ο Δάντης είναι ένα καλό παράδειγμα. Σήμερα έχουμε πάρα πολλά να εξηγήσουμε. Η προσπάθεια θα ήταν μάταιη. Γι’ αυτό πρέπει να κάνουμε κάτι άλλο. Για μένα είναι προτιμότερο να επιχειρήσεις να καταπιαστείς με τα μέρη παρά με το σύνολο».

 

«Άλλοι άνθρωποι παίρνουν τις αποφάσεις για μας, για πράγματα που αφορούν τη ζωή και το θάνατό μας – γι’ αυτά διαβάζουμε στις εφημερίδες. Δεν μας συμβουλεύονται…Το μεγαλύτερο μέρος της πραγματικότητας μάς επιβάλλεται. Πιστεύω ότι τα τρία τέταρτα της προσωπικής μας ζωής είναι δεδομένα».

 

«Μια τέχνη σας αγκαλιάζει και σας γεμίζει φιλιά. Μια άλλη τέχνη σας γαβγίζει και σας δείχνει τα δόντια της. Εγώ δε βρίσκω το δρόμο μου ούτε με τη μία ούτε με την άλλη περίπτωση. Προτιμώ κάποια απόσταση ανάμεσα στο γραπτό και τον αναγνώστη. Υπάρχει μια μορφή ευπρέπειας που χαρακτηρίζει ότι ό,τι έχω γράψει».

 

Γράφω πράγματι περίεργα πράγματα, αλλά δεν κάνω αντικομφορμισμό μόνο και μόνο για  αντικομφορμισμό…Το θέμα είναι να μπορείς να υποστηρίξεις μια ιδέα περί ωραίου και σωστού, να έχεις ένα μικρό χώρο και να λες: νομίζω ότι έτσι πρέπει να γίνουν τα πράγματα. Για μένα αυτό είναι μεγάλη χαρά και προνόμιο».

 

Από τη συλλογή διηγημάτων Great Days (1979) επέλεξα το πεζό που ακολουθεί μεταφρασμένο το 1997 από τη Βικτωρία Καπλάνη. Στον «Βασιλιά της τζάζ» ο Donald Barthelme παρωδεί το jam session,παρομοιάζοντάς το με μονομαχία καουμπόϊδων. Εφόσον η πιο σημαντική πλευρά της τζάζ είναι ο αυτοσχεδιασμός, είναι φυσικό οι σοβαροί καλλιτέχνες αυτής της μουσικής να μελετούν πολλές ώρες και να αγωνίζονται να τελειοποιηθούν στην τέχνη τους, να πασχίζουν να είναι οι καλύτεροι, να προσπαθούν με όλες τις δυνάμεις τους να αποτελέσουν τον επόμενο μύθο της τζάζ – τον νέο Charlie Parker ήMiles Davis.Η τζάζ είναι πράξη επικοινωνίας και επομένως προϋποθέτει ακροατήριο. Συγκρίσεις μεταξύ των μουσικών γίνονται από το κοινό σε ιδιωτικές συζητήσεις, γίνονται από τις κριτικές που δημοσιεύονται σε διάφορα περιοδικά και βιβλία για την τζάζ. Ποιός είναι σήμερα ο βασιλιάς της τζάζ; Ποιος θα είναι αύριο ο διάδοχός του; Το να είναι κάποιος πρώτος σε κάτι, μπορεί πράγματι για πολλούς από εμάς να είναι σημαντικό. Μερικές φορές όμως, υπαινίσσεται ο Donald Barthelme,μπορεί να είναι και κάπως γελοίο.

 

 

Ο βασιλιάς της τζάζ

 

Ώστε λοιπόν, εγώ είμαι τώρα ο νέος βασιλιάς της τζάζ, σκεφτόταν ο Hokie Mokie, καθώς γυάλιζε το τρομπόνι του. Για πολλά χρόνια κανένας τρομπονίστας δεν είχε γίνει βασιλιάς της τζάζ. Τώρα όμως που ο Spicy McLammermoor ο παλιός βασιλιάς, είναι νεκρός, υποθέτω πως εγώ είμαι ο διάδοχός του. Ίσως θα έπρεπε, αυτή τη στιγμή κιόλας, να παίξω λίγες νότες κοντά στο ανοιχτό παράθυρο, έτσι για να νιώσω πιο ασφαλής.

«Α!» είπε κάποιος, και κοντοστάθηκε, εκεί κάτω στο πεζοδρόμιο.«Το άκουσες αυτό;».

«Το άκουσα»,απάντησε ο φίλος του.

«Και μπορείς να ξεχωρίσεις, όταν παίζουν οι μεγάλοι αμερικανοί δεξιοτέχνες της τζάζ ποιος είναι ποιός;»

«Κάποτε μπορούσα».

«Τότε πες μου ποιος έπαιζε τώρα;»

«Σαν Hokie Mokie μου φάνηκε. Αυτές οι λιγοστές αλλά τέλεια διαλεγμένες νότες έχουν την αληθινή αποκαλυπτική λάμψη».

«Την ποιά;»

«Την αληθινή αποκαλυπτική λάμψη, αυτή που μπορούν να την προσφέρουν μόνο οι καλλιτέχνες του αναστήματος του Hokie Mokie,ο οποίος προέρχεται από το Pass Christian του Μισισιπή. Αυτός είναι ο βασιλιάς της τζάζ, τώρα που ο Spicy McLammermoor έχει πεθάνει».

Ο Hokie Mokie έβαλε το τρομπόνι στη θήκη του και έφυγε για την παράσταση στο κλάμπ. Μόλις μπήκε μέσα, όλοι έκαναν ένα βήμα πίσω και υποκλίθηκαν.

«Γεια σου Bucky!Γεια σου Zoot! Γεια σου Freddie! Γεια σου Thad!  Γεια σου Roy! Γεια σου Dexter! Γεια σου Jo! Γεια σουWillie! Γεια σου Greens!»

«Τι θα παίξουμε απόψε Hokie; Εσύ είσαι τώρα ο βασιλιάς της τζάζ και εσύ θα αποφασίσεις».

«Τι θα λέγατε για το Smoke;»

«Α, ναι!» είπαν όλοι. Το ακούσατε αυτό; Ο Hokie Mokie και μόνο με τον τρόπο που προφέρει μια λέξη, μπορεί να σ’ αφήσει κατάπληκτο. Τι κυματισμούς κάνει η φωνή του! Θεέ μου!

«Δε θέλω να παίξω το Smoke»,είπε κάποιος.

«Τι είπε ο ξένος; Για ξαναπές το!»

«Δε θέλω να παίξω το Smoke.Είναι πληκτικό κομμάτι και δε μ’ αρέσει η σειρά των συγχορδιών. Αρνούμαι να το παίξω».

«Αρνείται να παίξει το Smoke. Ναι, αλλά ο Hokie Mokie είναι ο βασιλιάς της τζάζ και λέει Smoke!»

«Φίλε έρχεσαι από άλλη πόλη ή κάτι τέτοιο; Τι σημαίνει αρνείσαι να παίξεις το smoke; Πώς διάολο βρέθηκες εδώ σ’ αυτή την εμφάνιση; Ποιος σε κουβάλησε εδώ πέρα;»

«Είμαι ο Hideo Yamaguchi,από το Τόκιο της Ιαπωνίας».

«Α, είσαι κι εσύ από εκείνους τους γιαπωνέζους μουσικούς, τις γάτες της τζάζ, έτσι;»

«Βεβαίως, είμαι ο καλύτερος τρομπονίστας σ’ ολόκληρη την Ιαπωνία».

«Λοιπόν εδώ είσαι καλοδεχούμενος, ίσαμε να σ’ ακούσουμε να παίζεις. Με την ευκαιρία, για πες μου εξακολουθεί να είναι στην Ιαπωνία το Tennessee Tea Room το καλύτερο μέρος για τζάζ;»

‘Όχι, τώρα το καλύτερο μέρος είναι το Square Box».

«Ωραία. Έτοιμοι τώρα αν παίξουμε το Smoke,όπως είπε ο Hokie. Έτοιμος Hokie; Μετρώ ως το τέσσερα. Ένα! Δύο! Τρία! Τέσσερα!»

Οι δύο άνδρες που είχαν σταθεί κάτω από το παράθυρο του Hokie τον ακολούθησαν στο κλάμπ. Και σχολίαζαν: «Θεούλη μου! Ώστε αυτό είναι το περίφημο παίξιμο του Hokie ‘’Ανατολή στην Αγγλία’’. Όταν τον ακούς να παίζει, βλέπεις να βγαίνουν δέσμες ακτίνων, κόκκινες, μπλέ, πράσινες, μερικές πράσινες μάλιστα εκτινάσσονται θαρρείς από ένα κεντρικό σημείο μενεξελί, ενώ, άλλες στο χρώμα του λαδιού πηγάζουν από ένα αρχικό σημείο καφέ».

«Κι αυτός ο νεαρός Γιαπωνέζος είναι αρκετά καλός».

«Πράγματι είναι αρκετά καλός. Και κρατά το τρομπόνι με έναν ιδιαίτερο τρόπο, κάτι που δείχνει γερό δεξιοτέχνη».

«Γέρνει έτσι με το κεφάλι ανάμεσα στα γόνατα. Θεέ μου είναι εντυπωσιακός!»

Είναι εντυπωσιακός, είπε από μέσα του ο Hokie. Ίσως θα έπρεπε να τον καθαρίσω. Εκείνη τη στιγμή όμως κάποιος έσπρωξε την πόρτα και μπήκε μέσα με μια μαρίμπα τεσσεράμιση οκτάβες. Ναί, ήταν ο Fat Man Jones και είχε ήδη αρχίσει να παίζει, πριν καλά – καλά μπεί μέσα στο κλάμπ.

«Τι παίζουμε;»

«Το Billie’s Bounce».

«Αυτό φαντάστηκα κι εγώ. Πού το παίζουμε;»

«Στο φα»

«Σωστά το μάντεψα. Εσύ δεν έπαιζες με τον Maynard;»

«Ναι, ήμουνα στην ορχήστρα του για ένα διάστημα, μέχρι που μπήκα στο νοσοκομείο».

«Για ποιο λόγο;»

«Κουράστηκα».

«Τι μπορούμε να προσθέσουμε στο φανταστικό παίξιμο του Hokie;»

«Τι θα έλεγες για λίγη βροχή ή αστέρια;»

«Αυτό ίσως δείχνει θράσος».

«Ρώτησέ τον, αν θα τον πείραζε».

«Εσύ να τον ρωτήσεις. Εγώ φοβάμαι. Δεν κάνουν κόλπα με τον βασιλιά της τζάζ. Κι αυτός όμως ο νεαρός Γιαπωνέζος είναι αρκετά καλός».

«Είναι εντυπωσιακός».»

«Πιστεύεις ότι το παίξιμό του είναι γιαπωνέζικο;»

«Κοίταξε, για εγγλέζικο πάντως δε μου μοιάζει».

Έχει στραβώσει ο σβέρκος μου, τριάντα πέντε χρόνια μ’ αυτό το τρομπόνι, σκεφτόταν ο Mokie. Πώς θα τα καταφέρω να αντιμετωπίσω μια ακόμη πρόκληση τόσο αργά σ’ αυτή τη φάση της ζωής μου;

«Λοιπόν Hideo».

«Τι, κύριε Mokie;»

«Τα πήγες θαυμάσια και στο Smoke και στο Billie’s Bounce.Είσαι το ίδιο καλός μ’ εμένα ,λυπάμαι που το λέω. Στην πραγματικότητα έχω ξεκαθαρίσει μέσα μου ότι είσαι καλύτερος από μένα. Είναι φριχτό να το σκεφτείς, άρα, έτσι είναι. Υπήρξα βασιλιάς της τζάζ για ένα εικοσιτετράωρο, όμως η ανελέητη λογική αυτής της τέχνης απαιτεί να υποκλινόμαστε μπροστά στην Αλήθεια, όταν την συναντούμε».

«Ίσως κάνεις λάθος».

«Όχι έχω αυτιά και ακούω. Δεν κάνω λάθος. Ο Hideo Yamaguchi είναι ο νέος βασιλιάς της τζάζ».

«Θέλεις εσύ να είσαι ο επίτιμος βασιλιάς;»

«Όχι θα τα μαζέψω και θα του δίνω. Αυτή η παράσταση είναι δική σου Hideo.Μπορείς να διαλέξεις το επόμενο κομμάτι».

«Το Cream,πώς σας φαίνεται;»

«Εντάξει είναι. Ακούσατε τι είπε ο Hideo; Πάμε για το Cream.Έτοιμος Hideo;»

«Hokie δεν είναι ανάγκη να φύγεις. Κι εσύ μπορείς να παίξεις. Μόνο πήγαινε λίγο πιο πέρα!»

«Σ’ ευχαριστώ, Hideo, καλοσύνη σου. Θα παίξω για λίγο, όση ώρα μείνω εδώ. Sotto voce, βεβαίως!»

«Ο Hideo είναι υπέροχος στο Cream».

«Ναι υποθέτω είναι το καλύτερο κομμάτι του».

«Τι είναι όμως εκείνος ο ήχος πού έρχεται από εκείνη τη μεριά;»

«Από ποια μεριά;»

«Την αριστερή».

«Εννοείς εκείνο τον ήχο που σου δίνει την αίσθηση ότι ακούς την κοφτερή λεπίδα της ζωής; Εκείνον που είναι σαν να ακούς πολικές αρκούδες να βαδίζουν στις παγωμένες εκτάσεις της αρκτικής; Σα να ακούς κοπάδια αφρικανικές αντιλόπες να καλπάζουν; Αρσενικά θαλάσσια λιοντάρια να καταδύονται στο βυθό της θάλασσας; Ατμούς να βγαίνουν από το ηφαίστειο Κατμάϊ; Άγριους διάνους να περνούν μέσα από πυκνά και θαμπά δάση; Κάστορες να τρώνε δέντρα στους βάλτους των Απαλαχίων; Μύκητες μέσα στα κελύφη να αναπτύσσονται σε κορμούς λεύκας; Ελάφια να περιπλανώνται στην ορεινή περιοχή της Σιέρα Νεβάδα; Τρωκτικά να φιλιούνται; Φυλλώματα δέντρων να γέρνουν ή ποτάμια να σχηματίζουν μαιάνδρους στη ροή τους; Θαλάσσιες αγελάδες να μασάνε φύκια στο Cape Sable; Κοπάδια από κοάτι να διασχίζουν την επιφάνεια του Αρκάνσας; Είναι σαν να ακούς – Θεέ μου, είναι ο Hokie. Ακόμη και με σουρντίνα πετάει τον Hideo έξω από το βάθρο».

«Ο Hideo παίζει τώρα πεσμένος στα γόνατα. Θεέ μου αγγίζει τη ζώνη του με σκοπό ένα μεγάλο ατσάλινο ξίφος – Σταματήστε τον!»

«Α! Αυτό ήταν το συναρπαστικό Cream που παίχτηκε ποτέ. Είναι εντάξει ο Hideo;»

«Ναι, κάποιος να του φέρει ένα ποτήρι νερό».

«Hokie είσαι ο άνθρωπός μου. Ήταν ό,τι πιο εκθαμβωτικό έχω δει μέχρι σήμερα».

«Είσαι ακόμη μια φορά ο βασιλιάς της τζάζ!»

«Ο Hokie Mokie είναι το πιο παράξενο πλάσμα που υπάρχει».

«Ναι, κύριε Hokie, οφείλω να παραδεχτώ, μ’ έχεις εκτοπίσει. Το βλέπω θα μου χρειαστούν πολλά χρόνια δουλειάς και μελέτης μέχρι να σταθεροποιήσω τη θέση μου».

«Εντάξει νεαρέ μου. Μην το σκέφτεσαι πια. Συμβαίνει στους καλύτερους από μας. Ή σχεδόν συμβαίνει στους καλύτερους από μας. Τώρα θέλω όλοι να διασκεδάσετε, μια και πρόκειται να παίξουμε το Flats.

«Το Flats είναι το επόμενο κομμάτι».

«Με την άδειά σας κύριε, θα ήθελα να γυρίσω στο ξενοδοχείο μου και να μαζέψω τα πράγματά μου.

Σας είμαι εξαιρετικά ευγνώμων για όσα έμαθα εδώ απόψε».

«Δεν τρέχει τίποτα  Hideo.Να’ σαι καλά. Εμπρός τώρα πάμε στο Flats».

 

ΥΓ  O Donald Barthelme επανεμφανίζεται ευτυχώς στην τοπική σκηνή μέσω του περιοδικού «Ποιητικήν, τεύχος δέκατο τέταρτο, Φθινόπωρο 2014, με «Τρεις ιστορίες και δεκατρείς αφορισμούς», μετάφραση Γιώργου Λαμπράκου.

 

 

Σάκης Παπαδημητρίου