του Θανάση Αγάθου (*)
Συρακούσες, άνοιξη 1608. Ο πειρατής Πέτρος Λάντζας επισκέπτεται τον Καραβάτζο και του ζητά να ζωγραφίσει μέσα σε μιαν εβδομάδα έναν πίνακα που να απεικονίζει το μαρτύριο του αγίου Εύπλου, Έλληνα της Κατάνια και πολιούχου της, που είχε παρουσιαστεί μόνος του ενώπιον του διοικητή Καλβισιανού και είχε δηλώσει θαρραλέα την πίστη του στον Χριστό. Ο Καραβάτζο δέχεται με αμοιβή τέσσερα πουγκιά και ένα μαχαίρι παρόμοιο με αυτό του Λάντζα, ο οποίος τον καλεί στο καπηλειό της Αρέθουσας, για να επικυρώσουν τη συμφωνία με ένα κρασί και να διαλέξει ο ζωγράφος μερικούς άντρες από το πλήρωμα του πλοίου του πειρατή ως μοντέλα.
Έτσι ξεκινά το μυθιστόρημα του Κώστα Στοφόρου Το μακρύ ταξίδι του Καραβάτζο. Περιπέτεια στη Θράκη, που μόλις κυκλοφόρησε από τον Κέδρο σε μια άρτια και καλαίσθητη έκδοση. Όσοι περιμένουν ένα ιστορικό μυθιστόρημα επικεντρωμένο στη σχέση Καραβάτζο και Λάντζα θα απογοητευτούν, γιατί στο αμέσως επόμενο κεφάλαιο η δράση μεταφέρεται στη σύγχρονη Αλεξανδρούπολη, εισάγοντας ορισμένα από τα βασικά πρόσωπα της ιστορίας: ο έφηβος Δημήτρης, θαυμάζοντας δύο όμορφα κορίτσια της ηλικίας του, δίνει μια κεφαλιά σε μεγάλη κολόνα και κάνει καρούμπαλο. Τον περιποιούνται οι φίλοι του, ο Γιάννης και η Ρεβέκκα, ενώ η Δόμνα –η μια από τις δύο κοπέλες που θαύμασε– του προτείνει να τον πάει στον γιατρό πατέρα της.
Στην πραγματικότητα, ο πολυγραφότατος συγγραφέας και μάχιμος δημοσιογράφος Κώστας Στοφόρος υπογράφει, με Το μακρύ ταξίδι του Καραβάτζο. Περιπέτεια στη Θράκη, το έβδομο βιβλίο της σειράς των περιπετειών της εφηβικής παρέας που μας γνώρισε μέσα από τα προηγούμενα μυθιστορήματά του Ο κώδικας της Λέρου, Η Πέμπτη πόλη των Δωριέων, Στα ίχνη του Ομήρου, Η Σπηλιά του Δράκου, Το ελάφι της Ρόδου, Στον ιστό της αράχνης. Εδώ η πολυμελής συντροφιά ξεκινά για διακοπές στην Αλεξανδρούπολη και μαζί με τους γονείς τους κάνουν μια μεγάλη εκδρομή στον Έβρο, όχι μόνο για να θαυμάσουν τις εναλλαγές του θαυμάσιου τοπίου, αλλά και για να γνωρίσουν την πλούσια ιστορία της περιοχής. Σύντομα, όμως, τα πράγματα περιπλέκονται, καθώς η παρέα θα βρεθεί στα ίχνη ενός πίνακα του Καραβάτζο, που απεικονίζει το μαρτύριο του Αγίου Εύπλου, πολιούχου της Κατάνια. Τα παιδιά και οι μεγάλοι θα κληθούν να απαντήσουν στο ερώτημα τι μπορεί να συνδέει τον Άγιο Εύπλου, πολιούχο της Κατάνια της Σικελίας, με την Αίνο της Ανατολικής Θράκης και γρήγορα θα συνειδητοποιήσουν ότι υπάρχουν και άλλοι που ενδιαφέρονται για τον πίνακα, όχι όμως με καλές προθέσεις.
Η αφήγηση του Στοφόρου κάνει διαρκή άλματα στον χώρο και στον χρόνο, μεταφέροντας τον αναγνώστη από τις Συρακούσες και την Αδριατική του 1608 στη σύγχρονη Κατάνια και την Αλεξανδρούπολη και από την Αίνο του 1821 στο Τυχερό του 1947. Ιστορικά πρόσωπα όπως ο Καραβάτζο, ο ξακουστός πειρατής Πέτρος Λάντζας, ο ναυμάχος του 1821 Μαργαρίτης Κούταβος και η αγνή αγωνίστρια του 1821 Δόμνα Βισβίζη διαπλέκονται με σύγχρονους μυθοπλαστικούς χαρακτήρες, όπως τα μέλη της νεανικής συντροφιάς και οι γονείς τους αλλά και οι «κακοί» της υπόθεσης, ο διεφθαρμένος δημοσιογράφος Άγγελος Τζουάνος, ο έμπορος κρεάτων και ανθρώπινων ζωών Λάμπρος Νησόπουλος και οι αδίστακτοι μπράβοι του.
Ορισμένα κομμάτια –ιδιαίτερα αυτά που αναφέρονται στα γεγονότα του 1608 ή στην Επανάσταση του 1821– αποτελούν ευφάνταστα και καθόλου βαρετά μαθήματα ιστορίας, ενώ η γέφυρα παρελθόντος και παρόντος τονίζεται και με αναφορές στη σχέση που έχουν κάποιοι σύγχρονοι χαρακτήρες με πρόσωπα του παρελθόντος, πραγματικά και μη, π.χ. η Δόμνα της σημερινής Αλεξανδρούπολης εμφανίζεται να είναι όχι μόνο συνονόματη αλλά και απόγονος της ηρωίδας Δόμνας Βισβίζη, ενώ ο δουλέμπορος Νησόπουλος είναι εγγονός ενός διαβόητου συνεργάτη των Βουλγάρων που είχε πρωτοστατήσει στην εξόντωση των Εβραίων της Θράκης.
Ο πίνακας του Καραβάτζο που απεικονίζει τον αποκεφαλισμό του αγίου Εύπλου από τον δήμιο, περνά από χέρι σε χέρι και από γενιά σε γενιά, λαμβάνοντας διαστάσεις ιερού συμβόλου που προκαλεί δέος και σεβασμό, κειμηλίου που πρέπει πάση θυσία να διαφυλαχτεί. Ένας πίνακας-εικόνα, που είναι ιδωμένος από διαφορετικά μάτια, από διαφορετικές οπτικές γωνίες, σε διαφορετικές στιγμές. Από τη μια, ο Πέτρος Λάντζας στην Αδριατική του 1608:
Αυτός ο άθλιος ζωγράφος τα είχε καταφέρει εξαιρετικά! Σκέφτηκε. Λες και ήταν πραγματικά τα πρόσωπα στον πίνακα. Ο άγιος Εύπλους… Ο δήμιος με το αγριωπό πρόσωπο καθώς τον αποκεφαλίζει… Οι άνθρωποι γύρω από τη φρίκη αποτυπωμένη στα πρόσωπά τους: όλοι μέλη του πληρώματος, μα αγνώριστοι εδώ πέρα, αν και αυτός ο δαίμονας τους είχε ζωγραφίσει φτυστούς. (27)
Και από την άλλη, ο Μαργαρίτης Κούταβος και ο σύντροφός του Γιάννης στην Αίνο του 1864:
Το σχέδιο ήταν πραγματικά απόκοσμο. Οι μορφές ανάγλυφες, σαν ζωντανές. Κανείς από τους δυο δεν είχε δει κάτι παρόμοιο. Έμειναν για λίγο σιωπηλοί, φωτίζοντας τις λεπτομέρειες. Ο δήμιος μόλις είχε εκτελέσει τον Άγιο Εύπλου, το αίμα ανάβλυζε από τον λαιμό του. Γύρω τους μορφές παράξενες, άγριες. Σαν να διασκέδαζαν με το θέαμα. (141)
Οι αναφορές σε μνημεία συνδυάζονται με αναφορές στη σύγχρονη και παλαιότερη ποπ κουλτούρα: μέσα από τις σελίδες του μυθιστορήματος του Στοφόρου παρελαύνουν ο Τζόνι Ντεπ και οι Πειρατές της Καραϊβικής, ο Ντετέκτιβ Κλουζ, ο Τζερόνιμο Στίλτον, οι Locomondo, οι σειρές του Netflix, τα αστυνομικά μυθιστορήματα του Καμιλέρι, με κεντρικό ήρωα τον επιθεωρητή Μονταλμπάνο, τα μυθιστορήματα του Γιάννη Μαρή ο Σκρουτζ, το τραγούδι «Διδυμότειχο Blues», ακόμη και οι παλαιότεροι Μπόλεκ και Λόλεκ. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι λείπει από το βιβλίο η υψηλή κουλτούρα, όπως πιστοποιούν οι πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του Καραβάτζο, οι αναφορές στην ταινία του Μικελάντζελο Αντονιόνι Η κόκκινη έρημος ή το δημοσιογραφικό κείμενο του Έρνεστ Χέμινγουέι, που λειτουργεί ως όχημα για την αποτύπωση του ξεριζωμού των Χριστιανών της Ανατολικής Θράκης.
Η αφήγηση συμπληρώνεται, όπως συμβαίνει και στα προηγούμενα βιβλία του Κώστα Στοφόρου, με στίχους τραγουδιών, τοπικούς θρύλους και έθιμα, αναφορές σε λογοτεχνικά κείμενα και πίνακες ζωγραφικής, αλλά και παροιμίες, οι οποίες, στο συγκεκριμένο μυθιστόρημα, έχουν τη μερίδα του λέοντος και ενσωματώνονται οργανικά στον λόγο μικρών και μεγάλων.
Το χαρούμενο, φωτεινό ταξίδι της εφηβικής συντροφιάς στη Θράκη είναι ταυτόχρονα και ένας ύμνος στη φιλία και στο ξύπνημα του έρωτα. Τα αγόρια και τα κορίτσια της ιστορίας δεν μοιράζονται απαραίτητα τα ίδια ενδιαφέροντα –άλλοι ασχολούνται με τα αθλήματα, άλλοι διαβάζουν, άλλοι παθιάζονται με τον κινηματογράφο ή τις σειρές– αλλά διαπνέονται από έντονο πνεύμα συντροφικότητας και αλληλεγγύης –ενίοτε και ερωτισμού– και η ζεστασιά της σχέσης τους υπερβαίνει τα συμβατικά όρια του χώρου και του χρόνου.
Αλλά οι νεαροί ήρωες, μέσα στην ανεμελιά και την ευφορία της νιότης τους, γνωρίζουν πολύ καλά, και από τις προηγούμενες περιπέτειές τους, ότι ο γύρω κόσμος μπορεί να είναι σκληρός και σκοτεινός. Οι γονείς τους αντιπροσωπεύουν την πρόοδο και τη θετική ενέργεια, αλλά οι χαρακτήρες των «κακών» αντιπροσωπεύουν τη διαφθορά, την υποκρισία, την παραβατικότητα και την οπισθοδρόμηση και δίνουν την ευκαιρία στον συγγραφέα να θίξει σύγχρονα –και, ταυτόχρονα, διαχρονικά– κοινωνικά προβλήματα, όπως το προσφυγικό, η αρχαιοκαπηλεία ή το trafficking. Επιπλέον, ο Στοφόρος, μέσα από το παράδειγμα του Νησόπουλου και της ιστορίας της οικογένειάς του, δίνει την αλυσίδα μιας παθογένειας που ξεκινά από τους δωσίλογους και τους διώκτες των Εβραίων στη διάρκεια της Κατοχής, συνεχίζει με τους συνεργάτες της Χούντας των Συνταγματαρχών και φτάνει ως τους Νεοναζί στις μέρες μας· ένα από τα πιο αποκαλυπτικά σημεία του κειμένου είναι η κυνική συζήτηση ανάμεσα στον Τζουάνο και τον δουλέμπορο για μιαν Αφγανή προσφυγοπούλα που έρχεται στην Ελλάδα χωρίς να γνωρίζει τι την περιμένει (150-151)
Το βιβλίο του Στοφόρου μπορεί να διαβαστεί και ως ένας φόρος τιμής στο τοπίο και στην ιστορία της Θράκης, όπου διαδραματίζεται το μεγαλύτερο μέρος την υπόθεσης. Διάφορες περίοδοι της θρακικής ιστορίας, από τις αρχές του 17ου αιώνα μέχρι τις μέρες μας, διαπλέκονται με γοητευτικό τρόπο, καθώς οι μικροί ήρωες διασχίζουν την Αλεξανδρούπολη, το Σουφλί, το Δάσος της Δαδιάς, το Διδυμότειχο, τις Φέρες, τη Σαμοθράκη, τη Σπηλιά του Κύκλωπα και το Τυχερό.
Όλα αυτά δίνονται με μια κινηματογραφότροπη αφήγηση, με γοργές εναλλαγές κεφαλαίων που θυμίζουν την τεχνική του κινηματογραφικού cut και απαιτούν τη διαρκή εγρήγορση του αναγνώστη, με πολλές αναφορές σε κινηματογραφικές ταινίες, αλλά και με σχόλια του τύπου «Όπως και στην Καστοριά, τα παιδιά ένιωθαν πως έπαιρναν μέρος σε ένα ντοκιμαντέρ» (57).
Ούτως ή άλλως, ο Κώστας Στοφόρος γνωρίζει πολύ καλά ότι οι σύγχρονοι έφηβοι ζουν στην εποχή της παντοκρατορίας της εικόνας. Και γι’ αυτό βάζει τους ήρωές του να χρησιμοποιούν με άνεση τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, να αναρτούν φωτογραφίες στο Instagram, να κάνουν print screen διάφορα διαδικτυακά δημοσιεύματα, να είναι σε θέση να αφηγηθούν ολόκληρα επεισόδια τηλεοπτικών σειρών του Netflix.
Τελικά, η μεγαλύτερη αρετή του βιβλίου του Στοφόρου είναι ότι επιχειρεί μια μείξη, μιαν επιτυχή σύνθεση ετερόκλητων στοιχείων και αυτό ακριβώς είναι που το καθιστά ιδιαίτερα ελκυστικό για εφήβους και ενήλικους αναγνώστες: συνδυάζει την τοπιογραφία, την ιστορία, την αρχαιολογία, τη λαογραφία, το μυστήριο, το χιούμορ, πάντα με μια νεανική και φρέσκια ματιά. Ένα ευφάνταστο και καλογραμμένο πεζογράφημα, που τέρπει, προβληματίζει και ερεθίζει τη φαντασία, αποφεύγοντας τον διδακτισμό.
(*) Ο Θανάσης Αγάθος είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Κώστας Στοφόρος, Το μακρύ ταξίδι του Καραβάτζο. Περιπέτεια στη Θράκη, Κέδρος, Αθήνα 2022, 240 σελ.
