του Χρήστου Τσιάμη (ανταπόκριση, Ν. Υόρκη)
Η λογοτεχνία παρατηρεί, επισημαίνει (με τον τρόπο της) και προειδοποιεί. Δεν δράττει. Διαβάζουμε λογοτεχνία για ευχαρίστηση. Σε ανύποπτο χρόνο. Δηλαδή, δεν ξέρουμε ότι κάποτε η συνείδηση μας, και η μνήμη μας, θα αναβράσουν ορισμένα από αυτά τα διαβάσματα και θα αποτελέσουν μέρος του γνώμονα που θα χρειαστούμε για να κρίνουμε γεγονότα: προσωπικά και δημόσια.
Δυο βιβλία, πολύ διαφορετικά μεταξύ τους, που τα είχα διαβάσει σε διαφορετικές δεκαετίες της ζωής μου, εμφανίστηκαν δίπλα δίπλα, ζωντανά σαν ένα ζευγαράκι σε ραντεβού, μπροστά στης ψυχής μου το μάτι που πασχίζει να δει μέσα στο σκοτάδι του καπνού του σημερινού πολέμου…
- Προαναγγελθέντων (και μη) θανάτων το ανάγνωσμα
- Ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες στην πρώτη πρόταση του κλασσικού του έργου «Χρονικό ενός προαναγγελθέντος θανάτου» αναγγέλλει ευθύς εξ αρχής την υπόθεση: θα γίνει μια δολοφονία. Να τι λέει:
«Την ημέρα που θα τον σκότωναν, ο Σαντιάγο Νασάρ σηκώθηκε από το κρεβάτι πέντε μισή το πρωί για να πάει να περιμένει το καράβι που θα έφερνε τον επίσκοπο.»
Γιατί στερεί τον εαυτό του ο Μάρκες από ένα βιβλίο πλοκής, ένα πιθανό μπεστ-σέλερ; Διότι, όπως προκύπτει από την ανάγνωση, εκείνο που είχε τραβήξει το ενδιαφέρον του συγγραφέα σε αυτή την ιστορία (που ήταν βασισμένη σε ένα πραγματικό γεγονός) δεν ήταν το έγκλημα και οι αιτίες του. Μάλλον, ήταν η συμπεριφορά της κοινότητας των ανθρώπων όπου το έγκλημα έλαβε χώρα. Παρακολουθεί πώς ταξιδεύει εκείνη τη μέρα, από άτομο σε άτομο, η αναγγελία δυο αδερφών να σκοτώσουν έναν συγχωριανό τους για «λόγους τιμής», και όμως η κοινότητα δεν κάνει τίποτα για να προλάβει το κακό, κι ας είναι στο χέρι της. Το βιβλίο αυτό αφήνει μετέωρο το ερώτημα: γιατί; Γιατί συμπεριφέρεται με τέτοια απάθεια η ανθρωπότητα;
Και αυτό μας οδηγεί σε αυτά που συμβαίνουν σήμερα στη Γάζα. Μετά την αναπάντεχη επίθεση της Παλαιστινιακής οργάνωσης Χαμάς στο Ισραήλ, με τους εκατοντάδες νεκρούς και ομήρους, η κυβέρνηση της χώρας αυτής, σε κατάσταση ακατάσβεστου θυμού, ανακοίνωσε στην οικουμένη ότι θα έπαιρνε πίσω το αίμα της με έναν τόσο θανατερό τρόπο που οι εχθροί τους δεν είχαν γευτεί ποτέ πριν. Ενας από τους στρατηγούς μάλιστα είπε ότι θα μετέτρεπαν τη Γάζα (ή μήπως εννοούσε μέρος της;) σε τόπο «όπου δεν θα μπορούσε [στο μέλλον] να υπάρξει ανθρώπινη ζωή». Μιλάμε δηλαδή για ένα σχέδιο προαναγγελθέντων χιλιάδων θανάτων και καταστροφής του περιβάλλοντος μαζί! Και μέσα σε λίγες μέρες το σχέδιο τέθηκε σε εφαρμογή. Ενας αέναος βομβαρδισμός που έχει μετατρέψει μια από τις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές του πλανήτη σε μια καθημερινή κόλαση. Εκατοντάδες θάνατοι συνανθρώπων μας, κάθε μέρα, λαβαίνουν χώρα όπως είχαν προαναγγελθεί. Εκατοντάδες καθημερινοί θάνατοι για πάνω από τρεις βδομάδες τώρα. Και η ανθρώπινη κοινότητα παραμένει απλός παρατηρητής!
Ας μικρύνουμε όμως την κλίμακα στα μέτρα μας για σύγκριση, σχετικά με τις αντιδράσεις. Έναν χρόνο πριν, μια νύχτα, συνέβη ένα φριχτό ναυάγιο νότια της Πελοποννήσου, ανοιχτά στη θάλασσα. Εκατοντάδες άνθρωποι, σε αναζήτηση μιας καλύτερης ζωής, έχασαν τη ζωή τους στα βάθη της θάλασσας. Σηκώθηκαν φωνές και φωνές στην πατρίδα μας, δικαιολογημένα, φωνές διαμαρτυρίας για τον άδικο χαμό τους. Ανάμεσα σε αυτές ήταν και οι συλλογικές φωνές εκείνων που εκπροσωπούν την ευαισθησία και το πνεύμα στην κοινωνία μας. Όμως, το ίδιο δεν συμβαίνει σήμερα. Όταν εκατοντάδες άμοιροι πολίτες σκοτώνονται στη Γάζα κάθε μέρα χωρίς ορατό τέρμα. Πού, άραγε, οφείλεται αυτή η συλλογική σιωπή;
Διαβάζουμε (και γράφουμε) βιβλία για να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι. Αν ζούσε σήμερα ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, είμαι σίγουρος, ότι θα ήταν από τους πρώτους που θα είχε υψώσει τη φωνή του κατά αυτού του ειδεχθούς «προαναγγελθέντος θανάτου» χιλιάδων ανθρώπων χωρίς τέλος. Οι υπόλοιποι από εμάς, οι σκεπτόμενοι αναγνώστες, που εσωτερικεύσαμε το μήνυμα του βιβλίου του (δώρου στην ανθρωπότητα), τι κάνουμε;
- Τοπία στάχτης
- Το δεύτερο βιβλίο που ανακάλεσα ήταν το μυθιστόρημα «Ο Δρόμος» του Αμερικανού Κόρμακ Μακάρθυ. Ο συγγραφέας περιγράφει το οδοιπορικό ενός πατέρα και του μικρού του γιού που προσπαθούν να επιβιώσουν σε ένα τοπίο ολικής καταστροφής της γης, ένα τοπίο απέραντης στάχτης. Όπως γράφει στη δεύτερη πρόταση του βιβλίου:
«Nights dark beyond darkness and the days more gray each one than what had gone before. (Νύχτες σκοτεινές κι από τη σκοτεινιά πιο πολύ και οι μέρες η κάθε μια τους πιο σταχτιά από την προηγούμενη.)
Εκείνο που έφερε στη συνείδηση μου το παραπάνω «μετα-αποκαλυπτικό» τοπίο, όπως το ονόμασαν οι κριτικοί, ήταν ένα άρθρο που δημοσίευσε στην μεγάλη εφημερίδα Γουάσινγκτον Ποστ ο Ισραηλινός συγγραφέας Γιουβάλ Νώα Χαράρι λίγες μέρες μετά την αρχή των βομβαρδισμών στη Γάζα. Σε αυτό το άρθρο έγραφε πολλά, αλλά οι παρακάτω φράσεις ήταν εκείνες που ήταν ιδιαίτερης σημασίας, τουλάχιστον για μένα.
«Σημειώστε ότι ένας πυρηνικός πόλεμος είναι, θεωρητικά, ίσως 24 ώρες μακριά – αν η Χαζμπολά και άλλοι Ιρανοί σύμμαχοι [της Χαμάς] χτυπήσουν το Ισραήλ με δεκάδες χιλιάδες πυραύλους, όπως απειλούν ότι θα κάνουν, το Ισραήλ μπορεί να καταφύγει στα πυρηνικά όπλα προς αυτοδιάσωση.»
Ενας πυρηνικός πόλεμος, στη γωνιά της Μεσογείου που περιλαμβάνει και τη χώρα μας, θα ήταν κάτι που θα μπορούσε να μετατρέψει το σκηνικό στο βιβλίο του Μακάρθυ σε προφητεία. Και δεν πρόκειται για κάποια αοριστία που την έχουμε ακούσει πολλές φορές πριν, και μάλιστα τόσο πρόσφατα όσο η χρονιά που μας πέρασε με την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Εδώ, υπάρχουν πράγματα που γραπώνουν την προσοχή μας απ’ τον σβέρκο και της λένε «κοίταξε εδώ, υπάρχει κάτι το πολύ σημαντικό!»
Πρώτα πρώτα, μέχρι σήμερα, κανείς στο Ισραήλ, είτε το επίσημο κράτος είτε κάποιος περίοπτος πολίτης του, είχε παραδεχθεί δημοσίως ότι αυτή η μικρή χώρα έχει πυρηνικά όπλα. Υπάρχουν σημαντικοί λόγοι για αυτό που δεν θα μας απασχολήσουν εδώ. Το γεγονός ότι ένας πολίτης-βιτρίνα της χώρας αυτής (καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ και συγγραφέας του παγκόσμιου μπεστσελερ “Sapiens”) πιθανολογεί τη χρήση πυρηνικών όπλων, φαινομενικά ανύπαρκτων μέχρι τώρα, σε άρθρο του στην πιο έγκυρη εφημερίδα στο κέντρο δύναμης των ΗΠΑ, θα πρέπει να μας ανησυχεί πολύ.
Δεύτερον, στην παρούσα ανάφλεξη αυτού του χρόνιου προβλήματος στη Μέση Ανατολή έχουμε να κάνουμε με κάτι πολύ πιο επικίνδυνο από τον γενικό θυμό λαών με εθνικές διεκδικήσεις. Σήμερα έχουμε να κάνουμε με τον σφοδρό και ανεξέλεγκτο θυμό που προκύπτει από τα πληγωμένα, ταπεινωμένα εγώ της ηγεσίας των στρατιωτικών και των πολιτικών του Ισραήλ. Για τους μεν, σε μια νύχτα κατέρρευσε ο μύθος ότι ήταν οι άτρωτοι, οι υπεράνθρωποι φύλακες της χώρας τους. Τους έπιασαν στον ύπνο μεθυσμένους απ’ τον εγωισμό, και το πλήρωσε ακριβά ο λαός. Οι δε άλλοι, οι πολιτικοί μάγοι, είχαν πουλήσει στον λαό την επιτυχημένη, μέχρι τώρα, συνταγή της εξαφάνισης του πιο μεγάλου προβλήματος της χώρας: της κατοχής ενός ολόκληρου λαού. Μην σας ανησυχεί, είχαν πει. Είναι ζήτημα απλής διαχείρισης (management). Σαν τα σκουπίδια σε μια χωματερή. Μακριά από την καθημερινή σας ζωή, με κάμποσους εκπαιδευμένους χειριστές για να περιορίζονται οι οσμές, και για μπόνους έναν τεράστιο τοίχο για να μην μπαίνει καν το θέμα στο οπτικό σας πεδίο. Και όλοι αυτοί οι αόρατοι άνθρωποι-σκουπίδια εμφανίστηκαν μια χαραυγή σαν εφιάλτες από ένα ξεχασμένο μακρύ όνειρο.
Ποιος ξέρει τι θα χρειαστεί για να νιώσει ο καθένας από αυτούς τους παραπάνω αποτυχημένους ηγέτες, που έχουν στη διάθεση τους ένα οπλοστάσιο μοναδικών καταστροφικών δυνατοτήτων, τι θα χρειαστεί για να νιώσουν όλοι τους αυτοί ότι έχουν εξιλεωθεί για το μερίδιο τους στην πιο παταγώδη αποτυχία στην Ιστορία της χώρας τους. Τι θα χρειαστεί σε ανθρώπινο τίμημα. Αυτό θα πρέπει όλους να μας φοβίζει, και όχι μόνο τους Παλαιστίνιους που είναι στη μπούκα των όπλων τους.
3.Σπάστε ποτήρια
« Αφρίζουν τα ποτήρια
τής αδικίας, δυνάσται
πολλοί και διψασμένοι
ιδού τ’ αδράχνουν γέμουσι
μέθης και φόνου.»
Ανδρέας Κάλβος, «Είς Μούσας»
Πέρα από το ζήτημα του πυρηνικού πολέμου, που θίξαμε παραπάνω, ο ιστορικός Χαράρι έγραψε επίσης πολλά και διάφορα στο εκτενές άρθρο του για αυτό το καυτό θέμα. Θρήνησε, κατ’ αρχάς, ότι η επίθεση της Χαμάς τορπίλισε μια συμφωνία, που ήταν στα σκαριά, ανάμεσα στη χώρα του και τη Σαουδική Αραβία. Μια συμφωνία «που θα συμπεριλάμβανε σημαντικές παραχωρήσεις προς τους Παλαιστίνιους, με σκοπό να μετριάσει τα δεινά εκατομμυρίων από αυτούς στα κατεχόμενα, και να επαναρχίσει τη…διαδικασία ειρήνης (peace process).»
Βέβαια αδυνατεί να δει ότι αυτή ακριβώς η διαδικασία εκλαμβάνεται (και ίσως είναι) μια κοροϊδία για τον κατεχόμενο λαό. Επί τριάντα χρόνια συζητήσεις που δεν έχουν καταλήξει στην πολυπόθητη ανεξαρτησία και την επίλυση του προβλήματος. Είναι μια «σημαία ευκαιρίας», όπως λέει και ο ποιητής μας, για να συνεχίζεται ανενόχλητα αυτό που βολεύει επί δεκαετίες τον δυνατό. Και είναι επίσης βιομηχανία για καριέρες των αποκαλούμενων ειρηνευτών, που όμως εν καιρώ έχουν δείξει τα πραγματικά τους χρώματα. Ότι δεν ήταν δηλαδή ουδέτεροι μεσολαβητές, αλλά είχαν σαφείς αποκλίσεις προς την μια πλευρά. Δεν εξυπηρετούσαν κατά το ελάχιστο την ειρήνη. Απλώς έπαιζαν και αυτοί ένα ρόλο στο μεγάλο παιχνίδι της διαιώνισης μιας κατοχής δεκαετιών. Κι απ’ τη μεριά του, ο αδικημένος κατεχόμενος λαός βλέπει τα ποτήρια της αδικίας να αφρίζουν ακόμα περισσότερο με κάθε μνεία αυτής της επιτηδευμένης διαδικασίας.
Ο Χαράρι, στο άρθρο του, αναφέρει και κάτι άλλο εξ ίσου συγκλονιστικό όσο και η αναφορά του στον πυρηνικό πόλεμο. Υπό τον μανδύα πιθανών πρωτοβουλιών που θα μπορούσαν να εφαρμοστούν για ανθρωπιστικούς σκοπούς (οι όμηροι, ο άμαχος πληθυσμός) λέει το εξής: «Μια άλλη πρωτοβουλία είναι να καταστήσουμε δυνατό για τους Παλαιστίνιους πολίτες να φύγουν από τη Λωρίδα της Γάζας [και να πάνε] για προστασία τους σε άλλες χώρες.» Και αναφέρει ότι η Αίγυπτος, που συνορεύει με τη Γάζα, θα πρέπει να ηγηθεί αυτής της προσπάθειας. Και αναρωτιέται κανείς: μήπως δεν ήταν αυτός ο τρόπος με τον οποίον η πλειονότητα των κατοίκων της Γάζας κατέληξαν να ζουν εκεί; Μήπως, κάποτε, δεν ζούσαν σε μια χώρα που αργότερα ονομάστηκε Ισραήλ; Μήπως δεν εκδιώχθηκαν, μήπως δεν τρομοκρατήθηκαν κι έφυγαν από εκεί δεκάδες χρόνια πριν; Δηλαδή, μιλάμε εδώ για μια καινούργια τους μετατόπιση; Φτου κι απ’ την αρχή; Εδώ, προφανώς, ξεχειλίζουν τα ποτήρια της αδικίας των «Ωδών» τού μεγάλου μας ποιητή που παραθέσαμε στην αρχή του κειμένου.
Τέλος, ο Χαράρι περιγράφει εκτενώς τον βάρβαρο, θεοκρατικό χαρακτήρα της οργάνωσης Χαμάς που, όπως γράφει, «οι πολιτικοί της στόχοι υποβάλλονται από θρησκευτικές φαντασιώσεις». Λέει, δηλαδή, ότι αυτοί είναι τρομοκράτες που δεν έχουν κανένα σεβασμό κι αγάπη για τη ζωή, όπως εμείς, στη Δύση. Είναι τρελοί φανατικοί της θρησκείας τους, που αγαπούν τον θάνατο γιατί τους προσφέρει (η θρησκεία), λέει, υποσχέσεις για την άλλη ζωή. Κάτι ανάλογα γράφουν και κάποιοι στην Ελλάδα. Που ίσως να έχουν, μερικώς, μια βάση. Από την άλλη, όμως, μας κάνει να σκεφτούμε τι να σήμαινε, άραγε, εκείνο το δικό μας «Ελευθερία ή Θάνατος» που το επαναλαμβάνουμε υπερήφανα επί διακόσια χρόνια τώρα, κάθε που γιορτάζουμε την εθνική μας επανάσταση; Γίναμε μήπως ελεύθεροι επειδή συμπεριφερθήκαμε πολιτισμένα και καθώς πρέπει το ‘21; Και τι ήταν εκείνα τα «ιερά» λάβαρα που σήκωσαν οι ήρωες μας στην Αγία Λαύρα;
Παρόμοια πράγματα, αυτές τις μέρες, έχουν γραφεί στις μεγάλες εφημερίδες των ΗΠΑ και από Αμερικανούς αρθρογράφους. Η υποκρισία της επίσημης Αμερικής αυτές τις μέρες δεν έχει τέλος! Απ’ την άλλη όμως, στο σοβαρό Αμερικανικό περιοδικό βιβλιοκριτικής, κυρίως, The New York Review of Books, ο Fintan O’Toole, ο Ιρλανδός συγγραφέας και αρθρογράφος της εφημερίδας The Irish Times, μας θυμίζει πώς ο χαρακτηρισμός «βάρβαρος» έχει χρησιμοποιηθεί, από την Δύση, στο παρελθόν κατά κόρον εναντίον αυτών που σήμερα τον χρησιμοποιούν για τους εχθρούς τους. Συγκεκριμένα, το Λονδίνο, κατά τον αγώνα της σύστασης του κράτους του Ισραήλ, βάρβαρους τους ανέβαζε και βάρβαρους τους κατέβαζε τους Εβραίους, μαζί με όλους τους άλλους κατοίκους της Παλαιστίνης εκείνη την εποχή. Και τόσο το Λονδίνο όσο και η Αμερική είχαν χαρακτηρίσει τρομοκρατικές τις δυο οργανώσεις της Εβραϊκής αντίστασης από όπου αργότερα βγήκαν δυο πρωθυπουργοί του νέου κράτους του Ισραήλ (Μενάχεμ Μπέγκεν και Ισαάκ Σαμίρ) !
Το ζήτημα είναι να σταματήσει ο πόλεμος και αυτή η συλλογική τιμωρία ενός ολόκληρου λαού. Οχτώ χιλιάδες νεκροί μέχρι σήμερα. Παιδιά οι μισοί. Εκατοντάδες χιλιάδες οι άστεγοι, οι άρρωστοι χωρίς φροντίδα, οι πεινασμένοι, οι διψασμένοι. Ο πόλεμος να σταματήσει και να δοθεί στο πρόβλημα δίκαιη λύση. Χωρίς παρωπίδες και αβάσιμες ελπίδες.
Τα πράγματα ξεκίνησαν απ’ την αρχή σε λάθος βάση. Εκείνο το ψευδές (για αυτό που είναι σήμερα η Παλαιστίνη και το Ισραήλ) «μια χώρα χωρίς ανθρώπους για ανθρώπους χωρίς χώρα.» Μα φυσικά και είχε ο τόπος ανθρώπους που τον κατοικούσαν. Μόνο που στα μάτια εκείνων που είχαν βλέψεις εποίκισης οι ντόπιοι φαινόντουσαν υποδεέστεροι. Ούτε καν άνθρωποι! Την ίδια άποψη σήμερα ο πρωθυπουργός του Ισραήλ την εκφράζει ως εξής: εμείς της πεφωτισμένης Δύσης και αυτοί οι βάρβαροι.
Η παραπάνω άποψη είναι μια θέση non-starter (που σταματάει κάθε αρχή) για την αναζήτηση λύσης. Όπως non-starter είναι και το σύνθημα των άλλων: «από τον ποταμό [τον Ιορδάνη] μέχρι τη θάλασσα». Μια θέση, δηλαδή, που εξαφανίζει το σημερινό κράτος των εκατομμυρίων Eβραίων του Ισραήλ. Αφού πετάξουμε τέτοιες ακρότητες στον κάλαθο των αχρήστων, ο δρόμος για τη λύση θα ανοίξει. Εδώ όμως θα απαιτηθεί μια τίμια στάση της Αμερικής, και των άλλων δυνάμεων, και μια προσέγγιση χωρίς υστεροβουλίες από τους Ισραηλινούς και τους Παλαιστίνιους.
Ηταν υστεροβουλία που ώθησε το Ισραήλ να υποστηρίξει τη Χαμάς όταν πρωτοείχε αρχίσει ως οργάνωση. Τότε, ήταν ένας θρησκευτικός οργανισμός που πρόσφερε δωρεάν υπηρεσίες, όπως σχολεία, κλινικές, νοσοκομεία, στους υποφέροντες οικονομικά Παλαιστίνιους. Και το αντίτιμο, προφανώς, που ζητούσε ήταν αφοσίωση στη θρησκεία. Το Ισραήλ το είδε αυτό σαν αντιπερισπασμό στο απελευθερωτικό κίνημα της Αλ Φατάχ, του Αραφάτ, και στήριξε την οργάνωση της Χαμάς. (Μήπως για αυτό βομβάρδισαν σχολεία, νοσοκομεία και τζαμιά στη Γάζα αυτή τη φορά;)
Και όταν σοφίστηκαν, το Ισραήλ και η Αμερική, εκλογές στα Παλαιστινιακά εδάφη, το 2006, ώστε να κατοχυρωθεί η «διαδικασία ειρήνης», τους κακοφάνηκε που η Χαμάς αναδείχθηκε νικήτρια. Καθαρότατες εκλογές, όπως είχε ανακοινώσει ο πρώην πρόεδρος των ΗΠΑ Τζίμμυ Κάρτερ, που είχε πάει ως παρατηρητής. Κι όταν του είπαν ότι το Ισραήλ δεν επέτρεπε στους εκλεγέντες να έρθουν στη Ραμάλα της Δυτικής Ακτής, από τη Γάζα, για να κυβερνήσουν, ο Κάρτερ έπεσε από τα σύννεφα. Και πήγε στον Αμερικανό πρέσβη. Κι εκείνος του είπε ότι δεν είχε ιδέα και ότι θα ειδοποιούσε τον Λευκό Οίκο. (Αυτά όλα γραμμένα στην αναφορά, τότε, του Κάρτερ που υπάρχει στο διαδίκτυο). Πραξικοπηματικά, λοιπόν, το Ισραήλ ανέτρεψε των δημοκρατικών εκλογών το αποτέλεσμα, και κάπως έτσι βρέθηκε η Χαμάς να κυβερνάει τη μαντρωμένη Λωρίδα της Γάζας.
Για να υπάρξει σήμερα ελπίδα, θα πρέπει να σπάσουν όλα τα ποτήρια που αφρίζουν, για γενεές τώρα, από αδικία. Να σταματήσει αμέσως ο πόλεμος αυτός. Πριν εκτροχιαστούν τα πράγματα εντελώς και φτάσουμε σε καταστάσεις όπου μέχρι τώρα μας έχει πάει μόνο η φαντασία τού μυθιστοριογράφου Κόρμακ Μακάρθυ. Σε τρεις σύντομες προτάσεις, πριν την τελευταία πρόταση του βιβλίου, στο μυθιστόρημα του «Ο Δρόμος», να πώς περιγράφει τι απομένει μετά την ανείπωτη καταστροφή:
«Maps and mazes. Of a thing which could not be put back. Not be made right again. (Χάρτες και λαβύρινθοι. Από κάτι που δεν μπορεί να ξανασυναρμολογηθεί. Να γίνει το ίδιο απ’ την αρχή.»)
Ελπίζουμε η αλαζονεία ορισμένων να μη μας οδηγήσει ως εκεί που για την ώρα υπάρχει μόνο στη σφαίρα της φαντασίας. Ο συγγραφέας πάντως μας έχει προειδοποιήσει.
Νέα Υόρκη, 29 Οκτωβρίου, 2023
