του Γιάννη Ν. Μπασκόζου
Αν και οι δύο πεζογράφοι συναντήθηκαν στην αρχή του 20ου αιώνα, ο ένας προς το τέλος της πορείας του και ο άλλος στην αρχή της, εντούτοις ο συγγραφέας (Νίκος Κασσιώτης, Παπαδιαμάντης & Βουτυράς, Σημαδιακοί και αταίριαστοι, Κριτικές ενστάσεις και διηγηματικές συνομιλίες στο έργο των δύο συγγραφέων) συγκροτεί μελέτη στην οποία αναδεικνύει τα κοινά τους στοιχεία. Του χαρακτηρίζει «σημαδιακούς και αταίριαστους» με την έννοια του «εξαιρετικά ιδιόρρυθμους» ή ακριβέστερα «παράξενους με στάμπα», όπως θα έλεγε και ο Ν.Δ.Τριανταφυλλόπουλος. Τα κοινά τους στοιχεία είναι ότι συνυπήρξαν στην πρώτη δεκαετία του 20ου αι., καλλιέργησαν και οι δύο με επιτάσεως την διηγηματογραφία, κατηγορήθηκαν και οι δύο ως ηθογράφοι και ότι υποτάχτηκαν στις διαθέσεις του κοινού μέσω των δημοσιεύσεων τους στον τύπο καθώς βιοπορίζονταν και οι δύο δίνοντας κείμενα στις εφημερίδες και τα περιοδικά. Ο μελετητής Νίκος Κασσιώτης επιχειρεί επίσης τη διερεύνηση μιας παραλληλίας: αυτή των ηρώων τους. Και ο ένας και ο άλλος άντλησαν τους ήρωες τους από τους «ταπεινούς και καταφρονεμένους». Ο Παπαδιαμάντης από τους χωρικούς της Σκιάθου ή τους φτωχούληδες της Αθήνας και ο Βουτυράς από τους μεροκαματιάρηδες και τους ανθρώπους που κινούνταν στα όρια του περιθωρίου στον Πειραιά και την Αθήνα. Επιπλέον ο Βουτυράς φαίνεται σύμφωνα με τις πηγές του ΝΚ ότι είχε διαβάσει τον Παπαδιαμάντη και είχε ίσως επηρεαστεί από την θεματολογία του, καθώς όπως έλεγε σε μια σπάνια συνέντευξή του στο περιοδικό Μπουκέτο το 1926 στην αρχή της συγγραφικής του πορείας τού είχαν συστήσει να διαβάσει Παπαδιαμάντη.
Η μελέτη χωρίζεται σε δύο μεγάλα μέρη : στο πρώτο μέρος εξετάζεται η κριτική προς τους δύο συγγραφείς ενώ στο δεύτερο εξετάζονται οι παραλληλίες ανάμεσα σε παπαδιαμαντικούς και βουτυρικούς ήρωες μέσα από πέντε ζεύγη διηγημάτων. Στο μέρος της κριτικής, πέρα από φωτεινές εξαιρέσεις εξετάζεται η ισχυρή αρνητική κριτική που δέχτηκε ο Παπαδιαμάντης από τον Ξενόπουλο το 1911 έως τον Κ.Θ.Δημαρά το 1948 και τον Παναγιώτη Μουλλά το 19724. Επίσης εξετάζεται η κριτική στον Βουτυρά από τον Παρορίτη, τον Ξενόπουλο (ο οποίος όμως είχε επαινέσει το πρώτο διήγημά του, τον Λαγκά)και φυσικά από τη γενιά του ΄30. Χαρακτηριστική η κριτική του Κ.Θ.Δημαρά ότι η ηθογραφία του Παπαδιαμάντη και η επίδρασή του «όχι μόνον δεν υπήρξε γόνιμη , αλλά ίσως και βλαβερή». Ανάμεσα στους αρνητές των δύο συγγραφέων υπήρξαν και φωτεινές εξαιρέσεις, οι οποίες όμως θα αργήσουν να βρουν υποστηρικτές και να εντάξουν τους δυο διηγηματογράφους στον ελληνικό κανόνα. Και ναi μεν για τον Παπαδιαμάντη η θέση του στην ελληνική λογοτεχνία έχει εδραιωθεί εδώ και χρόνια, η επανεκτίμηση του Βουτυρά άργησε, κυρίως μετά το άρθρο του Στυλιανού Αλεξίου το 1990 και το αφιέρωμα του περιοδικού Διαβάζω το 1992.
Στο δεύτερο μέρος της μελέτη του ΝΚ διαβάζουμε τις παραλληλίες ηρώων των δύο συγγραφέων. Στην αρχή επιλέγει δύο μοναχικούς και αποσυνάγωγους ηλικιωμένους από τον Επαίτη του Βουτυρά και το Έρωτας στα χιόνια του Παπαδιαμάντη, στα οποία ο πρώτος δίνει σαφείς ενδείξεις της εκλεκτικής συγγένειας του με τον δεύτερο. Κατόπιν επιλέγει το θέμα του νόθου παιδιού από δύο διηγήματα που δημοσιεύτηκαν με διαφορά ενός χρόνου στο ίδιο περιοδικό και είναι τα: Η φωνή του δράκου του ΑΠ και Το παιδί της βουβής του ΔΒ. . Κοινά στοιχεία υπάρχουν στα διηγήματα ‘Παπάς ειδωλολάτρης του ΔΒ και Όνειρο στο κύμα του ΑΠ, με κοινή θεματική την αμαρτία ή τον έρωτα ως απόκλιση από την ευθεία οδό. Το θέμα του άλλου και εν προκειμένω του εβραίου αποτελεί κοινή θεματική στο Ο γέρο Μούγας του ΔΒ και στο Ο αντίκτυπος του νου του ΑΠ, δύο διηγήματα που δημοσιεύτηκαν με διαφορά ενός έτους και είχαν ως υπόβαθρο τα εβραϊκά γεγονότα της Κέρκυρας, γνωστά και ως «συκοφαντία του αίματος». Το Έρως – ήρως του ΑΠ και το Διωγμένη αγάπη του ΔΒ έχουν θεματική κοινή τους ματαιωμένους έρωτες.
Αν και φαινομενικά αταίριαστο το δίδυμο Παπαδιαμάντη- Βουτυρά η μελέτη του Νίκου Κασσιώτη αναδεικνύει όχι μόνον τα κοινά τους στοιχεία αλλά και τον λογοτεχνικό πλούτο μιας συγγραφικής δημιουργίας που δέσποσε μέχρι τον πόλεμο και άργησε πολύ να τοποθετηθεί στην αξιακή κλίμακα της ελληνικής γραμματείας. Με αυτή την έννοια η μελέτη μάς υπενθυμίζει ότι στις αρχές του αιώνα υπάρχουν και άλλοι ήσσονες καταταγμένοι συγγραφείς που αξίζει να μελετηθούν ενδελεχώς.
Νίκος Κασσιώτης, Παπαδιαμάντης & Βουτυράς, Σημαδιακοί και αταίριαστοι, Κριτικές ενστάσεις και διηγηματικές συνομιλίες στο έργο των δύο συγγραφέων, Φαρφουλάς
