του Θανάση Αγάθου (*)
Πολύ ευπρόσδεκτη προσθήκη στην καζαντζακική βιβλιογραφία αποτελεί το βιβλίο της Χριστίνας Αργυροπούλου Καζαντζακικά μελετήματα. Νίκος Καζαντζάκης, ένας χαλκέντερος και πολύτροπος δημιουργός, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Έναστρον. Η μελετήτρια, γνωστή από τις μονογραφίες της για τα Ομηρικά Έπη (Γυναικεία πορτρέτα στα ομηρικά έπη, 2013· Η ποιητική του χώρου στα ομηρικά έπη, 2016) και την ποίηση του Έκτορα Κακναβάτου (Η γλώσσα στην ποίηση του Έκτορα Κακναβάτου, 2003), προσφέρει εδώ τον καρπό της αγάπης και της πολύχρονης έρευνάς της για το έργο του πιο διάσημου Έλληνα λογοτέχνη, τον οποίο, όπως η ίδια υπογραμμίζει στον Πρόλογο του βιβλίου της, διάβαζε κάποτε «κρυφά, ως απαγορευμένο συγγραφέα» (σ. 15).
Το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου («Εργοβιογραφικά του Νίκου Καζαντζάκη και εισαγωγικά στοιχεία») περιλαμβάνει μια συνοπτική παρουσίαση των κυριότερων σταθμών στον βίο και στο έργο του Καζαντζάκη, έναν κατάλογο των έργων του και μια επιλογή από απόψεις μελετητών αναφορικά με το έργο του.
Το δεύτερο κεφάλαιο («Μελέτες σε μυθιστορήματα»), που καταλαμβάνει τη μερίδα του λέοντος στο βιβλίο (170 από τις 390 σελίδες του), είναι αφιερωμένο σε τρία από τα γνωστότερα μυθιστορήματα του Καζαντζάκη, από αυτά που γράφονται κατά την τελευταία 15ετία της ζωής του και του εξασφαλίζουν την παγκόσμια καταξίωση. Η Αργυροπούλου συζητά την έντονη παρουσία του χορού, του τραγουδιού, των μουσικών οργάνων, των μαντινάδων, των μοιρολογιών στα «κρητικά» μυθιστορήματα του συγγραφέα (Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, Ο Καπετάν Μιχάλης)· μελετά το λεξιλόγιο και τις υφολογικές επιλογές του συγγραφέα στον Ζορμπά και στην Αναφορά στον Γκρέκο, αλλά και τα διπολικά ζεύγη που αναπτύσσονται στα συγκεκριμένα έργα· σχολιάζει τους πολιτισμικούς κώδικες που εντοπίζονται στον Ζορμπά, με συστηματική παράθεση χωρίων από το κείμενο· διερευνά την παρουσία στοιχείων του κρητικού πολιτισμού και τη σκιαγράφηση των χαρακτήρων στον Καπετάν Μιχάλη, φωτίζοντας ιδιαίτερα ανδρικά και γυναικεία πορτρέτα του μυθιστορήματος και προβαίνοντας σε ερεθιστικά σχόλια αναφορικά με τη θέση της γυναίκας στην κρητική κοινωνία εκείνης της εποχής, σε αντίστιξη με αυτήν του άντρα.
Το τρίτο κεφάλαιο («Ταξιδιωτική λογοτεχνία») επικεντρώνεται στην ταξιδιωτική λογοτεχνία του Καζαντζάκη, με εύστοχες παρατηρήσεις πάνω στη λειτουργία του αφηγητή και την αναζήτηση της ελληνικότητας στα βιβλία της περίφημης σειράς με τον γενικό τίτλο Ταξιδεύοντας, ενώ, ταυτόχρονα, επισημαίνονται οι λογοτεχνικές αρετές των κειμένων αυτών. Σύμφωνα με τη μελετήτρια, «σε κάθε του ταξίδι ο Καζαντζάκης αιχμαλωτίζει στη γραφή του το καίριο, το ξεχωριστό και το νέο μαζί με τη συγκίνηση από το ταξίδι» (σ. 212).
Στο τέταρτο κεφάλαιο του βιβλίου της («Ο στοχασμός του Ν. Καζαντζάκη στην Ασκητική, Salvatores Dei») η Αργυροπούλου επιχειρεί μια χρηστική συνοπτική παρουσίαση των μερών της καζαντζακικής Ασκητικής, δίνοντας έμφαση στη θεώρηση του στοχασμού του συγγραφέα ως διαρκούς αγώνα, ως ακατάπαυστης εσωτερικής άσκησης πνεύματος και σώματος, ως επώδυνης και εξαντλητικής υπαρξιακής αναζήτησης.
Το πέμπτο κεφάλαιο («Το σκωπτικό στοιχείο») δομείται γύρω από τον άξονα του σκωπτικού στοιχείου, όπως αποτυπώνεται σε μια ευρεία γκάμα καζαντζακικών κειμένων, από την Οδύσεια και τις Τερτσίνες ως τις τραγωδίες με βυζαντινή θεματολογία και τις μικροϊστορίες του μυθιστορήματος Ο Καπετάν Μιχάλης. Ανιχνεύονται δείγματα χιούμορ, ειρωνείας και σάτιρας στα εν λόγω έργα, με πληθώρα παραδειγμάτων προσεκτικά επιλεγμένων.
Το έκτο κεφάλαιο («Μεταφράσεις παιδικής λογοτεχνίας από τον Νίκο Καζαντζάκη») περικλείει πολύτιμα σχόλια σχετικά με τις επιλογές του Καζαντζάκη στη μετάφραση του έργου του Ιουλίου Βερν Ο γύρος του κόσμου εις 80 μέρες, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Δημητράκου το 1931. Επισημαίνεται το ιδιαίτερο χάρισμα του Καζαντζάκη ως μεταφραστή και διασκευαστή παιδικής λογοτεχνίας: «[…] ο Καζαντζάκης δεν μεταφράζει απλώς καλά, αλλά δημιουργεί ένα νέο λογοτεχνικό κείμενο στα ελληνικά, που όχι μόνον δεν προδίδει το πρωτότυπο, αλλά αναδεικνύει όλες τις αρετές του, σε μια γλώσσα ζωντανή […], με την αναπαραστατική δύναμη και το ύφος της γραφής του μεταφραστή-δημιουργού» (σ. 343).
Η καλαίσθητη έκδοση συμπληρώνεται με βιβλιογραφία και ευρετήριο ονομάτων, όρων και τίτλων έργων.
Το βιβλίο αποτελεί σημαντική συμβολή στις καζαντζακικές σπουδές. Η Αργυροπούλου προσφέρει μια πολυπρισματική θέαση του έργου του Κρητικού συγγραφέα, αγγίζοντας ποικίλες περιοχές της καζαντζακικής δημιουργίας, προσπορίζει πλούσιο πληροφοριακό υλικό, παραθέτει εκτενή αποσπάσματα από τα κείμενα-πηγές για να τεκμηριώσει τις απόψεις της και αναδεικνύει, μέσα από την κειμενοκεντρική της προσέγγιση και τις καίριες επισημάνσεις της, τη διαχρονικότητα, την πολυμορφία και την οικουμενική διάσταση του Καζαντζάκη.
(*) Ο Θανάσης Αγάθος είναι Επίκουρος Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Info: Χριστίνα Αργυροπούλου, Καζαντζακικά μελετήματα. Νίκος Καζαντζάκης, ένας χαλκέντερος και πολύτροπος δημιουργός, Έναστρον, Αθήνα 2020, σ. 390.
Βρες το εδώ
