της Δήμητρας Ρουμπούλα
Το μυθιστόρημα «Οδήγησε το αλέτρι σου πάνω από τα οστά των νεκρών» διαφέρει από τα άλλα έργα της Όλγκας Τοκάρτσουκ, καθώς είναι διαποτισμένο από το πνεύμα του Άγγλου ποιητή Ουίλιαμ Μπλέικ (1757-1827), το όνομα του οποίου εμφανίζεται συχνά στους διαλόγους των χαρακτήρων, ενώ σε πολλά σημεία αναφέρονται θραύσματα έργων του. Επίσης ο τίτλος του βιβλίου προέρχεται από τον ίδιο τον μυστικιστή, οραματιστή και «προφήτη» της αγγλικής λογοτεχνίας που στην εποχή του χλευάστηκε ως παράφρων και σήμερα τιμάται ως ένας από τους μείζονες ποιητές.
Η ηρωίδα της Πολωνής νομπελίστριας συγγραφέως μεταφράζει ποιήματα του Μπλέικ και φαίνεται να είναι περισσότερο βυθισμένη σε έναν μυστικιστικό κόσμο, αυτόν της αστρολογίας, και σε εξωγήινες επιρροές παρά στην πραγματική ζωή. Ζώντας μόνη μέσα στη φύση είναι απόλυτα συνδεδεμένη μαζί της και δεν μπορεί να είναι αδιάφορη στο πώς οι άνθρωποι γύρω της, γεμάτοι αλαζονεία και πεπεισμένοι για την ανωτερότητά τους βασανίζουν και σκοτώνουν ζώα. Η ανακάλυψη ότι τα δύο αγαπημένα της σκυλιά έχουν πέσει θύματα της ανθρώπινης βαναυσότητας ξεχειλίζει το ποτήρι της πίκρας και της αγανάκτησης για τη Γιανίνα Ντουσέικο, σε βαθμό που πλέον υπάρχει μόνο μια εκδίκηση, ο θάνατος.
«Η λογοτεχνία είναι χτισμένη πάνω στην τρυφερότητα απέναντι σε κάθε άλλη ύπαρξη πέρα από τη δική μας», είχε πει η συγγραφέας στην ομιλία της, που τιτλοφορούσε «Ο τρυφερός αφηγητής», κατά τη βράβευσή της με το Βραβείο Νόμπελ το 2019. Η Τοκάρτσουκ, όπως και στους αριστουργηματικούς «Πλάνητες», με τους οποίους κέρδισε το Διεθνές Βραβείο Μπούκερ το 2018, περιβάλλει τους ήρωές της με απέραντη τρυφερότητα, προικίζει την Ντουσέικο (η οποία θεωρεί ότι το μικρό της όνομα δεν της ταιριάζει και ενοχλείται όταν τη φωνάζουν Γιανίνα) με βαθιά συναισθήματα για τα ζώα και γενικά για τη φύση που «νανουρίζει τις σκέψεις μας».
Το μυθιστόρημα παρότι ξεκινά με μια δολοφονία και ακολουθούν άλλα τέσσερα θύματα δεν μπορούμε να το ταξινομήσουμε ως μια τυπική αστυνομική ιστορία. Ζωντανεύοντας τη φύση και τον περίπλοκο κόσμο της με μοναδικό τρόπο, με το «Οδήγησε το αλέτρι σου …» η συγγραφέας καταθέτει έναν ύμνο στην τάξη της φύσης και παράλληλα μια οικολογική εγκληματική ιστορία, ένα γρήγορο θρίλερ και μαζί μια παρότρυνση στον αναγνώστη να αναλογιστεί βαθύτερα τη δική του ευθύνη απέναντι στο φυσικό περιβάλλον.
Η ιστορία εκτυλίσσεται στις αρχές του 21ου αιώνα σε έναν μικρό οικισμό στην κοιλάδα Κλότζκο της Πολωνίας, γερμανικό έδαφος παλιά, τόσο κοντά στα σύνορα της Τσεχίας που το σήμα του τηλεφώνου «αδιαφορεί για τα σύνορα των κρατών». Εδώ η ζωή κυλάει αργά: ο οικισμός αδειάζει τον χειμώνα με τη θερμοκρασία να πέφτει στους μείον είκοσι και ζωντανεύει το καλοκαίρι όταν οι ιδιοκτήτες των εξοχικών σπιτιών επιστρέφουν για διακοπές. Μια χειμωνιάτικη παγωμένη μέρα, η τοπική κοινωνία πληροφορείται την είδηση ενός φόνου που δύσκολα μπορεί να καταγγελθεί. Ένας άντρας, με το παρατσούκλι «Μεγάλη Πατούσα», γνωστός λαθροκυνηγός, βρίσκεται νεκρός. Είναι πνιγμένος «με το κόκκαλο ενός λαθραία κυνηγημένου ζαρκαδιού», διαπιστώνουν πρώτοι η Ντουσέικο μαζί με τον γείτονά της «Σκιάχτρο» – η ίδια δίνει παρατσούκλια στους κατοίκους ανάλογα με το τι της θυμίζει ο καθένας. Ενώ η έρευνα βρίσκεται σε εξέλιξη, αλλά πριν μάθουμε ποιος σκότωσε το πρώτο θύμα και για ποιους λόγους, εμφανίζονται άλλα τέσσερα θύματα με ίχνη ζώων γύρω τους. Ζώα – εκδικητές;
Τα συμβάντα μάς αφηγείται η ίδια η κεντρική ηρωίδα, πρώην μηχανικός κατασκευής γεφυρών στη χώρα της και στο εξωτερικό, μεγαλωμένη σε μια εποχή που υπήρχε μεγάλη προθυμία και ικανότητα «να πλάθουμε επαναστατικά οράματα», η οποία εγκαταστάθηκε στο Κλότζκο μόλις πήρε τη σύνταξή της. Εκεί διδάσκει αγγλικά στα μικρά παιδιά του σχολείου και επιπλέον συμπληρώνει τα προς το ζην ως φύλακας των εξοχικών κατοικιών τον χειμώνα. Το πάθος της για την αστρολογία, δηλαδή την ερμηνεία γεγονότων και προσώπων σύμφωνα με τις επιρροές των πλανητών και τις συσχετίσεις του σύμπαντος, η ενασχόλησή της με τη μετάφραση του Μπλέικ παρέα με έναν πρώην μαθητή της και νυν προγραμματιστή της αστυνομίας στην κοντινή πόλη, η λατρεία της για τη φύση και την πανίδα της, την καθιστούν στα μάτια των περιοίκων «ιδιόρρυθμη», «σαλεμένη» έως και «τρελή». Τα σκυλιά της που αφαίρεσαν τη ζωή τους αποκαλεί «κορίτσια» της.
Συνειδητοποιώντας την κακοποιητική στάση των ανθρώπων απέναντι στα ζώα που τα κυνηγούν ή τα εκτρέφουν για το κρέας ή τη γούνα τους ή απλώς τα κακομεταχειρίζονται συχνά μέχρι θανάτου, η ηρωίδα ξεκινά μια επιθετική παρέμβαση και κάθε φορά αποτυγχάνει. Διαμαρτύρεται με επιστολές στις τοπικές αρχές, αλλά την αγνοούν. Απευθύνεται στους κυνηγούς με θυμωμένη κραυγή: «Δεν επιτρέπεται να πυροβολείτε ζωντανές Υπάρξεις». Αυτοί της απαντούν: «Μην εκνευρίζεστε. Είμαστε με τον νόμο». Αποτείνεται στην αστυνομία, αλλά ο αστυνομικός της λέει: «Αυτό δεν είναι θέμα της Αστυνομίας, κυρία μου (…) Εμείς είμαστε Αστυνομία των Ανθρώπων». Τέλος, ο ιερέας της καθολικής εκκλησίας, «Θρόισμα» τον έχει βαπτίσει, σε μια συνομιλία μαζί του την κατακεραυνώνει: «Μη γίνεσαι βλάσφημη. Δεν πρέπει να αντιμετωπίζουμε τα ζώα σαν ανθρώπους … Ο Θεός έδωσε χαμηλότερη θέση στα ζώα, στην υπηρεσία του ανθρώπου … Τα ζώα δεν έχουν ψυχή, δεν είναι αθάνατα».
Έτσι ολόκληρη η τάξη του κόσμου στον οικισμό – τα έθιμα, ο νόμος, η ηθική συνθήκη – βασίζεται στον διαχωρισμό των ανθρώπων από τα μη ανθρώπινα όντα, με τους πρώτους να θεωρούν τα δεύτερα κτήμα τους. Σε ένα κλασικό αστυνομικό μυθιστόρημα, η ανακάλυψη του δράστη τερματίζει την έρευνα, καθώς φωτίζεται η ενοχή. Ο Όλγκα Τοκάρτσουκ όμως μας κατευθύνει σε βαθύτερα ερωτήματα: με ποιο σκεπτικό κρίνουμε την ενοχή και ποιοι είναι αυτοί που την κρίνουν, όταν οι ίδιοι είναι ένοχοι ή συνένοχοι, όπως στην ιστορία που μας αφηγείται όπου τα θύματα είναι σημαίνοντα πρόσωπα στον τόπο τους, συχνά εκπροσωπούν τον νόμο, αλλά είναι δεμένοι με παράνομα συμφέροντα (βλέπε π.χ. λαθρεμπόριο γούνας αλεπούδων) ή με τη λαθροθηρία ή ακόμη με πρακτικές συγκάλυψης και υποκρισίας;
Πριν ακόμη φουντώσει διεθνώς η συζήτηση για το μεγάλο πρόβλημα του πλανήτη σχετικά με την κλιματική αλλαγή (το μυθιστόρημα πρωτοκυκλοφόρησε το 2009), η συγγραφέας μέσα από την ιστορία της μιλά στην ουσία για την εκδίκηση της φύσης και τη νωθρότητα των κρατικών φορέων. Η ηρωίδα της πασχίζει να πείσει τις αρχές ότι οι δολοφονίες είναι αποτέλεσμα της εκδίκησης της ζώων του δάσους εναντίον των κυνηγών και λαθροθηρών. «Όφειλε να σέβεται το δάσος», αναφωνεί μόλις αντικρύζει τον νεκρό λαθροθήρα και θυμάται τον Μπλέικ να αναφέρεται σε εκείνους που «μετατρέπουν την τάξη σε χάος». Μάταια η ίδια απαιτεί σεβασμό προς τα ζώα, προειδοποιεί για την αλόγιστη καταστροφή της φύσης, την «απορρύθμισή» της από τους «φυσικούς μηχανισμούς» της λόγω της ανθρώπινης επέμβασης, αλλά κανείς δεν νοιάζεται πραγματικά…
«Για το κράτος μαρτυρούν τα Ζώα του. Η σχέση με τα Ζώα. Αν οι άνθρωποι συμπεριφέρονται κτηνωδώς στα Ζώα, δεν θα τους βοηθήσει ούτε η δημοκρατία ούτε τίποτα». Διαποτισμένη από ενσυναίσθηση και ευαισθησία, η πεζογραφία της έχει πάντα ένα καθαρό παρεμβατικό νεύρο όταν αγγίζει ζωτικά θέματα της σύγχρονης ζωής. Το «Οδήγησε το αλέτρι σου …», μεταξύ θρίλερ και πολιτικού οικολογικού μανιφέστου, θυμίζει παραμύθι με καλούς και κακούς χωρίς να απουσιάζει το χιούμορ και το διασκεδαστικό στοιχείο. Η λογοτεχνική δεινότητα της Τοκάρτσουκ, η αφηγηματική φαντασία της, το μέτρο και η στέρεη δομή, μαζί με τη διαυγή στοχαστική ματιά της εγγυώνται ότι οι ιστορίες της δεν ξεπερνούν τα όρια προς τη γραφικότητα, ακόμη κι όταν μιλούν για ζαρκάδια και αλεπούδες, και υποβάλλουν τον αναγνώστη ο οποίος φτάνοντας στην τελευταία σελίδα νιώθει την πληρότητα ενός απολαυστικού αναγνώσματος που τον κάνει σοφότερο και, ελπίζουμε, πιο ευαίσθητο.
Την Όλγκα Τοκάρτσουκ, γεννημένη το 1962 στην πόλη Βρότσλαβ της Πολωνίας, πρωτογνωρίσαμε στην Ελλάδα μόλις το 2019, χρονιά που της απονεμήθηκε το Νόμπελ για το 2018, με «Το Αρχέτυπο και άλλοι καιροί», ένα μυθιστόρημα που την καθιέρωσε στα μέσα στης δεκαετίας του ΄90 και το οποίο, όπως όλα τα έργα της, συνδυάζει το φανταστικό με το ρεαλιστικό. Ακολούθησαν οι «Πλάνητες», πάντα από τις εκδόσεις «Καστανιώτη», απ΄ όπου αναμένεται στο επόμενο διάστημα με εξαιρετικό ενδιαφέρον η μεταφορά στα ελληνικά από την Αλεξάνδρα Ιωαννίδου του magnum opus της συγγραφέως, όπως έχουν χαρακτηριστεί «Τα παιδιά του Ιακώβ» (2014), με το οποίο η ίδια έγινε στόχος ακραίων εθνικιστικών στοιχείων.
