της Δέσποινας Παπαστάθη
Πιστεύετε στα όνειρα;
Οι ήρωες του μυθιστορήματος της Μαριάνα Λέκι (Mariana Leky, 1973, Κολωνία) Το όνειρο της Ζέλμα (τίτλος πρωτότυπου: Was man von hier aus sehen kann [Τι μπορείς να δεις από εδώ. Η αλλαγή του τίτλου στην ελληνική έκδοση έγινε με τη σύμφωνη γνώμη της συγγραφέως] μτφρ. Μαρία Αγγελίδου, Gutenberg, Αθήνα 2022) πιστεύουν. Κάθε φορά που η Ζέλμα βλέπει στον ύπνο της οκάπι, κάποιος από το χωριό θα πεθάνει μέσα στις επόμενες είκοσι τέσσερις ώρες. Πράγματι, και αυτή τη φορά κάποιος πέθανε αλλά,
«σε είκοσι εννέα ώρες. Ο θάνατος μπήκε στην ιστορία με μικρή καθυστέρηση, αλλά μπήκε κυριολεκτικά: μπήκε από την πόρτα. Ίσως άργησε επειδή δίσταζε∙ δίσταζε τόσο, που άφησε τη διορία του εισοσιτετράωρου να περάσει».(σ. 21)
Τρεις φορές στη ζωή της η Ζέλμα είχε ονειρευτεί οκάπι, και τις τρεις κάποιος πέθανε. Για τους ήρωες του μυθιστορήματος το οκάπι, okapia johnstoni, όπως είναι ολόκληρο το όνομα του παράξενου και εξωτικού αυτού ζώου, ισοδυναμούσε με τον θάνατο. Προφητεία του τέλους ή απλώς ανόητη πρόληψη σε μια ζωή που είχε ανάγκη από περισσότερη πραγματικότητα, το όνειρο της Ζέλμα ξετυλίγει τον αφηγηματικό μίτο της ενηλικίωσης της εγγονής της, της δεκάχρονης Λουίζε που θα βιώσει μαζί με τους συγχωριανούς της το αβάσταχτο κενό που προκαλεί η απώλεια, ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου.
Η Λουίζε ζει μαζί με τη γιαγιά της Ζέλμα, τη μητέρα της που διατηρεί ανθοπωλείο και συνδέεται αισθηματικά με τον παντοπώλη, τον πατέρα της που έχει εμμονή με τον ψυχαναλυτή του και απουσιάζει τον περισσότερο καιρό, τον Οπτικό που είναι κρυφά ερωτευμένος με τη Ζέλμα, τον Μάρτιν, τον παιδικό-επιστήθιο φίλο της, τον αλκοολικό πατέρα του Μάρτιν, την Έλσμπετ, τη νύφη της Ζέλμα που γνωρίζει τα πάντα για τα βότανα και τα γιατροσόφια, αλλά και μια πλειάδα ακόμα προσώπων που συνθέτουν την ανθρωπογεωγραφία ενός μικρού χωριού της γερμανικής επαρχίας του Βέστερβαλντ. Τα όνειρα της Ζέλμα ανατρέπουν την καθημερινότητα των ανθρώπων στο χωριό που
«παραμονεύουν ακόμα και τις καρδιές τους, που ασυνήθιστες σε τόση προσοχή άρχισαν να χτυπούν με ενοχλητική γρηγοράδα. Θυμήθηκαν πως το έμφραγμα συχνά ξεκινάει με ένα μούδιασμα στο μπράτσο, αλλά στάθηκε αδύνατον να θυμηθούν σε ποιο από τα δύο μπράτσα, γι’ αυτό και όλο το χωριό είχε μουδιάσματα και στα δύο μπράτσα. Η καχύποπτη προσοχή τους στράφηκε και στις σκέψεις μέσα στα μυαλά τους, που επίσης ασυνήθιστες σε τόσο ενδιαφέρον άρχισαν να γυρίζουν με επίσης ενοχλητική ταχύτητα». (σ. 34)
Η κυριότερη, ωστόσο, και ίσως και η πιο ενδιαφέρουσα παρενέργεια των ονείρων της Ζέλμα ήταν η απόφαση πολλών από τους ήρωες να αποκαλύψουν μια κρυφή, αποσιωπημένη ως εκείνη τη στιγμή αλήθεια. Μια δόση αλήθειας, λίγο πριν τον θάνατο, θα φέρει στην επιφάνεια καταπιεσμένα συναισθήματα, ανομολόγητα μίση και έρωτες, μυστικά ανέγγιχτα και αφανέρωτα, ακίνητα στον χρόνο. Παρά τις φοβίες πολλών ή την άρνησή τους να υποταχθούν στη δυσοίωνη πρόβλεψη του ονείρου, ο αιφνίδιος και βίαιος θάνατος του μικρού Μάρτιν θα τους φέρει αντιμέτωπους με το κενό της απώλειας και τα αδιέξοδα συναισθήματα που γεννά. Αυτός, ωστόσο, δεν είναι ο μόνος θάνατος που θα ταράξει τη γαλήνη της καθημερινότητας των ηρώων. Στο μυθιστόρημα η ζωή των ηρώων ανατρέπεται συχνά από μια αβάσταχτη απώλεια, η οποία τους θυμίζει πως το πάθος, τα βάσανα και η θλίψη είναι μέρη της κωμωδίας της ζωής.
Το μυθιστόρημα χωρίζεται σε δύο μέρη με αφηγήτρια τη Λουίζε. Στο πρώτο μέρος η δεκάχρονη Λουίζε αφηγείται τις ώρες από το όνειρο της γιαγιάς της έως τον θάνατο του φίλου της. Στο δεύτερο μέρος η ενήλικη πλέον Λουίζε αφηγείται τη ζωή της στο χωριό, την εργασία της στο βιβλιοπωλείο, τις σχέσεις της με τα μέλη της οικογένειάς της και τη γνωριμία της με τον βουδιστή μοναχό που θα ανατρέψει την καθημερινότητά της, αποδεικνύοντας πως η μαγεία του έρωτα είναι τόση που ακόμα και μια συνηθισμένη μέρα μπορεί να υπόσχεται κάτι υπέροχο.
Το μυθιστόρημα της Μαριάνα Λέκι είναι μια μάλλον ασυνήθιστη ιστορία για τον έρωτα και τον θάνατο, και την επιρροή τους στη διαμόρφωση του πνεύματος και του χαρακτήρα της πρωταγωνίστριας, της Λουίζε. Η Λουίζε μέσα από την τραυματική εμπειρία της απώλειας και την πνευματική κρίση που αυτή δημιουργεί περνά από την παιδική ηλικία στην ωριμότητα, προσπαθώντας να συνειδητοποιήσει την ταυτότητα και τον ρόλο της στον κόσμο. Από αυτήν την άποψη το μυθιστόρημα εντάσσεται στο είδος του μυθιστορήματος διάπλασης (Bildungsroman). Η μεταφορική αξιοποίηση ονομάτων, προσώπων, καταστάσεων, εμπλουτισμένη με τη μαγική σκόνη των παραμυθιών, τα βουδιστικά γνωμικά και αποφθέγματα, αλλά και την ψυχαναλυτική προσέγγιση των συναισθημάτων των ηρώων, αποτέλεσμα της σχέσης της συγγραφέως με την ψυχανάλυση (η Λέκι προέρχεται από οικογένεια ψυχαναλυτών και η ίδια γράφει σε μηνιαία στήλη για το Γερμανικό περιοδικό Psychologie Heute), συνθέτουν ένα έξυπνο και ευαίσθητο μυθιστόρημα που κινείται στον χώρο του μαγικού ρεαλισμού. Δεισιδαιμονίες, προκαταλήψεις, ανθρώπινες αδυναμίες, φόβοι, αγωνίες, αλλά και η απρόβλεπτη ικανότητα του ανθρώπου να υπερβεί τον πόνο του τέλματος και να νοηματοδοτήσει θετικά μια κατά τα φαινόμενα άχαρη και άσκοπη ζωή κάνουν το μυθιστόρημα να μοιάζει με παραμύθι με happy end. Αυτό το αίσιο τέλος, το ιδιαίτερα αισιόδοξο μήνυμα πως ακόμα και στους πλέον δίσεκτους καιρούς και καταστάσεις οι δύσκολες στιγμές μπορεί να γίνουν ανεκτές, ώθησε εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους παγκοσμίως να διαβάσουν το βιβλίο (έχει μεταφραστεί σε περισσότερες από είκοσι γλώσσες) και να είναι στα ευπώλητα του Spiegel για περισσότερα από δύο χρόνια. Είναι αυτό, ωστόσο, ασφαλές κριτήριο για την αξιοσύνη του μυθιστορήματος; Το ότι δηλαδή η μαγική αυτή ιστορία της Λέκι, το ανορθόδοξο παραμύθι της, αγαπήθηκε τόσο πολύ από τους αναγνώστες μέσα σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα συνιστά τεκμήριο συγγραφικής αξίας; Τα ευπώλητα δεν είναι απαραίτητα ποιοτικά, αλλά ούτε και απλώς εύπεπτα. Στο μυθιστόρημα Το όνειρο της Ζέλμα η Λέκι κατορθώνει να ισορροπήσει ανάμεσα στο μαγικό και το ρεαλιστικό, τη μεταμορφωτική και αναζωογονητική δύναμη του έρωτα και το ακατάληπτο του θανάτου, το κακό και το καλό, την επιθυμία και την απώθηση, το όνειρο και την πραγματικότητα, γράφοντας μια ιστορία παραμυθητική, σαν τονωτικό σε γρουσούζικους και δύστροπους καιρούς.
Μαριάνα Λέκι, Το όνειρο της Ζέλμα, μτφρ. Μαρία Αγγελίδου, Gutenberg (Aldina)
