του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου
Την ιστορική σημασία της ενωμένης Ιταλίας την κατάλαβα και τη συνειδητοποίησα στα νιάτα μου, διαβάζοντας το βιβλίο του Αντώνη Λιάκου Η ιταλική ενοποίηση και η Μεγάλη Ιδέα 1859-1862 (Θεμέλιο, 1985). Εκεί μπόρεσα να δω τη συμπόρευση του ελληνικού και του ιταλικού εθνικού κινήματος στο πλαίσιο μιας ενιαίας διαδικασίας σχηματισμού των εθνικών κρατών μεσούντος του 19ου αιώνα. Πολλά χρόνια αργότερα, στην ηλικιακή μου ωριμότητα, ήρθε ένα άλλο σχετικό βιβλίο, του Δημήτρη Δ. Αρβανιτάκη αυτή τη φορά, με τίτλο Η αγωγή του πολίτη. Η γαλλική παρουσία στο Ιόνιο 1797-1799 (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2020), όπου εξετάζεται η σύντομη πλην κοινωνικοπολιτικά θυελλώδης κυριαρχία του Ναπολέοντα και των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης στη Βενετία και στο Ιόνιο. Διαβάζω τώρα ένα τρίτο βιβλίο, ενός Ιταλού πλέον, του Αλμπέρτο Μάριο Μπάντι (Alberto Mario Banti), υπό τον τίτλο Risorgimento. Μια ιστορία της ιταλικής εθνικής ενοποίησης, σε εισαγωγή, μετάφραση και σχόλια πάλι του Δημήτρη Αρβανιτάκη (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2020).
Το Risorgimento είναι ταυτισμένο με την ιταλική εθνική ενοποίηση και δεν είναι τυχαίο πως μπορούμε να το μεταφράσουμε ως «αναγέννηση», «αναβίωση», «αναζωπύρωση» ή και «παλιγγενεσία», Όταν, από τα τέλη του 18ου αιώνα, ο Βοναπάρτης εισβάλλει στην ιταλική χερσόνησο, το σύστημα των ξεχωριστών ιταλικών κρατών και των αριστοκρατικών ηγεμονιών τους αρχίζει βαθμιαία, υπό την πίεση των επαναστατικών ιδεωδών της Γαλλίας, να καταρρέει (το πώς συμβαίνει κάτι τέτοιο με τη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας, και με ποιες ακριβώς συνέπειες για τα νησιά του Ιουνίου, το αφηγείται συναρπαστικά στο βιβλίο του ο Αρβανιτάκης, ο οποίος εύλογα μεταφράζει τώρα τον Μπάντι).
Η ανάδυση των κοινοβουλευτικών και των δημοκρατικών ιδεών σε μια Ιταλία η οποία από τη μια πλευρά ασφυκτιά κάτω από το σκήπτρο του Βοναπάρτη ενώ από την άλλη θέλει να απαλλαγεί από τις πολιτικές και τις εδαφικές βλέψεις της Αυστρίας (Αυστρία, Γαλλία και ιταλικά κράτη βρίσκονται επί δεκαετίες στα μαχαίρια) θα πυροδοτήσει τον εθνικό λόγο των Ιταλών για ενοποίηση. Δεν πρόκειται για προαιώνιο και χωρίς πρόσημο εθνοκεντρισμό και η ενοποίηση θα έρθει αργά, μέσα από πλήθος αντιφάσεις, αντινομίες, παλινδρομήσεις και εσωτερικές συγκρούσεις. Αυτή τη μακρά κυοφορία, τόσο στο ιδεολογικοπολιτικό επίπεδο όσο και στο επιχειρησιακό-στρατιωτικό πεδίο, υποδεικνύει με τη μελέτη του ο Μπάντι. Είναι μια κυοφορία που θα απαιτήσει πολύ αίμα και τεράστιες υπερβάσεις των τοπικιστικών πεποιθήσεων. Ο βωμός της εθνικής ενοποίησης δεν θα χαριστεί σε κανέναν ενώ θα προλάβει να αναδείξει ηγέτες σαν τον Καμίλο Καρβούρ, τον Τζουζέπε Γκαριμπάλντι, τον Τζουζέπε Ματσίνι και τον βασιλιά Βίκτωρα Εμμανουήλ τον Β’. Συνελόντι ειπείν: διαδοχικές εξεγέρσεις και επαναστάσεις θα σύρουν την ιταλική χερσόνησο μέχρι τη δωδεκαετία 1859-1871, οπότε και η Ιταλία θα μετατραπεί σε ενιαίο κράτος με πρωτεύουσα τη Ρώμη.
Ο Μπάντι (καθηγητής σύγχρονης ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Πίζας) και ο Αρβανιτάκης (στις υποδειγματικές συστάσεις της περιεκτικής εισαγωγής του) πηγαίνουν πολύ πέρα από τα ίδια τα ιστορικά γεγονότα, μιλώντας όχι μόνο για τις μάχες των ανθρώπων, αλλά και για τις μεταλλάξεις ή τις διολισθήσεις των ιδεών, που συνιστούν ένας από τους πιο κρίσιμους παράγοντες για την πορεία της Ιταλίας προς την ένωση. Το risorgimento αποσπάται από τη θρησκευτική του σημασία για να παραπέμψει στη πολιτική ανάσταση και αναγέννηση, το έθνος αποκόπτεται από την ταύτισή του με μια πολιτισμική κοινότητα (γλώσσα, ήθη και κοινές εμπειρίες) για να σημάνει την πολιτική οντότητα η οποία προορίζεται να αντικαταστήσει τη βασιλική εξουσία και η πατρίδα ξεκόβει από τον γενέθλιο τόπο για να ευθυγραμμιστεί με τους ελεύθερους πολιτικούς θεσμούς και με τη συνταγματική τάξη. Στο μεταξύ, οι κινήσεις των Καρμπονάρων θα μετατρέψουν την εθνική ιδεολογία σε πολιτική θρησκεία και ο αρχικός εθνικός προσανατολισμός του Πάπα θα επιστρέψει εν συνεχεία στα θέσμια της καθολικής πίστης, βάζοντας στο επίκεντρο της διαμάχης τις σχέσεις εκκλησίας και κράτους. Όσο για τον Μπάντι, ολοκληρώνει την έρευνά του, ψάχνοντας την πολιτική τύχη του Risorgimento μετά την ολοκλήρωσή του σε ένα φάσμα το οποίο καλύπτει από τον μαρξισμό μέχρι την ακροδεξιά.
Κρατώ τις ακροτελεύτιες σελίδες του βιβλίου, που με αφορμή ένα κείμενο του Μπάντι για τον ηθοποιό Ρομπέρτο Μπενίνι μάς επιτρέπουν να εννοήσουμε γιατί οι φιλοδοξίες και οι πολιτικοί αγώνες του Risorgimento δεν θα πρέπει να συνδέονται με τον σημερινό εθνικισμό (ιταλικό ή άλλον), όπως και τις σελίδες με τα πρωτότυπα κείμενα για την ιταλική ενοποίηση (διακηρύξεις, επιστολές, ποιήματα), που μας μεταδίδουν με μοναδική αμεσότητα το πάθος και συνάμα την οδύνη των ιταλικών εθνικών πόθων.
