(της Γεωργίας Καραντώνα[1] και Ξένιας Ελευθερίου[2])
Το 2021 και το 2022 σηματοδοτούνται από δύο σημαντικές εξελίξεις για την προσέγγιση του Ολοκαυτώματος στο Ηνωμένο Βασίλειο. Ένα νέο εθνικό μνημείο, το εκπαιδευτικό Κέντρο Ολοκαυτώματος που αναμένεται να ξεκινήσει το 2022 στον κήπο του Βρετανικού Κοινοβουλίου (Houses of Parliament), καθώς και η ανανέωση της ήδη υπάρχουσας μόνιμης έκθεσης για το Ολοκαύτωμα στο Αυτοκρατορικό Πολεμικό Μουσείο αποδεικνύουν την έκρηξη της μνήμης για το κορυφαίο τραυματικό ιστορικό γεγονός του 20ου αιώνα. Με την απόφαση της δημιουργίας της πρώτης μόνιμης μουσειακής έκθεσης[3] (Holocaust Exhibition) αφιερωμένης στο Ολοκαύτωμα στο Ηνωμένο Βασίλειο το 1996, ο τότε αρχηγός του Εργατικού Κόμματος, Tony Blair, εξέφραζε την άποψη ότι η έκθεση για το Ολοκαύτωμα πρέπει «να λειτουργεί ως τόπος μνήμης στη Βρετανία και ως σύμβολο συνεχούς προσπάθειας ότι ποτέ ξανά οι καταστροφικές βλέψεις ενός ανθρώπου δεν θα οδηγήσουν σε αντίστοιχες αξιοκαταφρόνητες συνέπειες».
Παρά τις τότε διιστάμενες απόψεις για τη δημιουργία της έκθεσης, όπως του ιστορικού Mark Mazower ότι ίσως το IWM δεν αποτελεί τον χώρο για ένα μουσείο για το Ολοκαύτωμα και ότι ίσως η Βρετανία ως χώρα δεν συνιστά κατάλληλη τοποθεσία,[4] είκοσι χρόνια μετά και με ένα διάχυτο «πρόβλημα μνημόνευσης της Shoah»[5] στο Ηνωμένο Βασίλειο η εικοσαετής έκθεση ανανεώνεται.[6] Επενδύθηκαν περισσότερα από 30.7 εκατομμύρια λίρες, ποσό ιδιαζόντως αυξημένο συγκριτικά με τα 5 εκατομμύρια της προηγούμενης.[7]
Mε επιστημονικό υπεύθυνο τον καθηγητή Dan Stone του Royal Holloway και τον James Bulgin και σχεδιασμένη από το Friday Sundae Studio σε συνεργασία με τη βραβευμένη με Olivier συγγραφέα Stef Smith, η νέα έκθεση φιλοδοξεί να υποδεχτεί τους μαθητές του Ηνωμένου Βασιλείου ως ένας χώρος γνωριμίας με την πιο σκοτεινή ιστορία του 20ου αιώνα. Παράλληλα, η έκθεση συνοδεύεται από την έκδοση με τίτλο The Holocaust, όπου περιλαμβάνονται σαράντα προσωπικές αφηγήσεις που εκδίδονται για πρώτη φορά. Καινοτόμο στοιχείο είναι ότι πρόκειται για το μοναδικό μουσείο στον κόσμο που περιλαμβάνει αφηγήσεις και για το Ολοκαύτωμα, αλλά και για τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι δύο εκθέσεις, αν και βρίσκονται σε διαφορετικούς ορόφους, αλληλεπιδρούν εύστοχα: από το μπαλκόνι της έκθεσης για το Ολοκαύτωμα είναι ορατή η ιπτάμενη βόμβα V1, ενώ εκτίθενται στρατιωτικές στολές, εξοπλισμός και στοίβες εφημερίδων της εποχής, όπως η Daily Worker, η The New York Times και η Daily Express.
Η έκθεση υποδέχεται τον επισκέπτη με την προβολή οπτικοακουστικού υλικού σε γιγαντοοθόνες που παρουσιάζει την πολιτική του Χίτλερ. Ακολουθεί μια αίθουσα αφιερωμένη στη ζωή της εβραϊκής κοινότητας πριν το Ολοκαύτωμα: μια γραφομηχανή ταξιδιού αποτυπώνει την έντονη κουλτούρα μουσικής, λογοτεχνίας και θεάτρου γραμμένα στα γίντις. Μουσική, χορός και γέλιο συνοδεύονται από μικρού και μεγάλου μεγέθους φωτογραφίες, όπως της Anita Lasker που παίζει τσέλο ή ταίζει την αδερφή της σταφύλια. Γυάλινες προθήκες μεγάλου και μικρού μεγέθους αφηγούνται προσωπικές ιστορίες ανθρώπων και, έτσι, μέσω της μικροϊστορίας αναδεικνύεται ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας της έκθεσης, ενώ καταρρίπτεται και το στερεότυπο της θυματοποίησης του Εβραίου. Περισσότερα από 1500 φορτισμένα με μνήμες αντικείμενα, από κοσμήματα έως μουσικά όργανα, συνθέτουν τον πυρήνα της μουσειακής αφήγησης προσδίδοντάς της έναν προσωπικό τόνο.
The Holocaust Galleries. Imperial War Museum.
Τα δωμάτια της νέας έκθεσης, συνολικής έκτασης 3,000 τετραγωνικών μέτρων, δεν θυμίζουν ούτε στο ελάχιστο τα σκοτεινά και στενά, σχεδόν κλειστοφοβικά δωμάτια της προηγούμενης. Λουσμένα με άπλετο τεχνητό φως τα εκθέματα γίνονται φορείς της αφήγησης και το νήμα της ιστορίας αρχίζει να ξετυλίγεται: λούτρινα, πορτοφόλια, κάρτες αναγνώρισης, πιστοποιητικά, διαβατήρια, επιστολές, φυλλάδια, όπως το Caring for Child Refuggees, βιβλία μαγειρικής, όπως το Kohc-Rejepte εκδόσεις Georess.14., ένα μπουκάλι βότκας, βιβλία προσευχής (Siddur), φλυτζανάκια τσαγιού, παγοπέδιλα, κομμάτι από την πυρπολημένη συναγωγή του Lodz το 1939, κάρτες για μερίδες φαγητού, ένα γράμμα μιας νεαρής Γερμανίδας της Gerda Cimbal γραμμένο στα αγγλικά σε μια φίλη της στο Λονδίνο στις 20 Μαρτίου 1933, όπου εκφράζει τα άγχη και τις αγωνίες της δύο μήνες μετά την ανακήρυξη του Χίτλερ σε καγκελάριο της Γερμανίας, ένα ναζιστικό σχολικό βιβλίο, παιχνίδια με στρατιώτες Ναζί και μετάλλια πολέμου για τους Εβραίους που πολέμησαν στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, ανασυνθέτουν το σκηνικό της πιο σκοτεινής περιόδου του 20ου αιώνα.
Από την αφήγηση δεν απουσιάζουν αναφορές στην προπαγάνδα του ναζιστικού κόμματος: μία αφίσα με τον Τσόρτσιλ να απεικονίζεται με τα αντισημιτικά στερεότυπα, ένα μοντέλο ραδιοφώνου Volksempfanger, το άλμπουμ Deutschland Erwacht, η σειρά Der Fuhrer Spricht με φωτογραφίες του Χίτλερ, επιμελημένη από τον επίσημο φωτογράφο του και βιβλία όπως το Der ewige Jude. Η έκθεση Ο Αιώνιος Εβραίος στα μουσεία της εποχής προσέλκυσε περισσότερους απο 412.000 επισκέπτες μεταξύ των οποίων και σχολεία σε διάστημα τριών μηνών.
Από την έκθεση, κατεξοχήν χώρος συγκρότησης της Δημόσιας Ιστορίας, δεν απουσιάζει η εθνική αφήγηση, ο ρόλος της Βρετανίας στο Ολοκαύτωμα, η ιστορία του Κindertransport, γνωστή ως η επιχείρηση μεταφοράς και διάσωσης προς τη Μεγάλη Βρετανία, 10.000 παιδιών από τη Γερμανία, την Αυστρία, την Τσεχοσλοβακία και την Πολωνία, όπως και η απαγόρευση της εισόδου στους Εβραίους στην Παλαιστίνη το 1939. Ωστόσο, παραλείπεται η αναφορά στον εγκλεισμό των Εβραίων σε στρατόπεδα στην Κύπρο στη Δεκέλεια μεταπολεμικά. Στα αντικείμενα που εκτίθενται στο συγκεκριμένο δωμάτιο αίσθηση προκαλεί ένα παλτό που αγοράστηκε αρκετά νούμερα μεγαλύτερο, ώστε οι γονείς να σιγουρευτούν πως ο δεκατετράχρονος γιος τους θα μεγαλώσει μέσα σε αυτό.
Μια αίθουσα στη μέση περίπου της έκθεσης αφιερωμένη στους τόπους μαζικής δολοφονίας εκθέτει τρεις γιγαντοοθόνες με αργή κινητή εικόνα φυσικών τοπίων, όπου κυριαρχεί το άκουσμα θροΐσματος των φύλλων, το κελάηδημα πουλιών και ο καταγάλανος ανοιξιάτικος ουρανός. Εικόνες και ήχοι συνδυάζονται αντιθετικά με τις μικρές λεζάντες που τις συνοδεύουν διακριτικά, όπως Babin Yar, διαρρυγνύοντας τα όρια μεταξύ της ζωής και του θανάτου, του αιώνιου και του εφήμερου ωθώντας τον επισκέπτη να σκεφτεί ότι η «τελική λύση» συντελέστη υπό το φως της ημέρας, εν ψυχρώ και όχι μόνο δεν αποτέλεσε σκοτεινή και άγνωστη πράξη, αλλά πολλοί υπήρξαν απλοί παρατηρητές και αμμέτοχοι στο πιο φρικιαστικό έγκλημα. Ο επισκέπτης με την ξενάγηση βιώνει έντονα το αίσθημα ότι η γενοκτονία πρέπει να αποκαλυφθεί με την υπενθύμιση της μαζικής και βιομηχανοποιημένης δολοφονίας που οργανώθηκε και εκτελέστηκε με έναν τρόπο άψογα μελετημένο από τη ναζιστική Γερμανία, αλλά και τους συνεργάτες της.
The Holocaust Galleries. Imperial War Museum.
Σε άλλη αίθουσα, η περιήγηση γύρω από ένα βαγόνι τρένου μεταφοράς των Εβραίων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης συνοδεύεται από τον αντίστοιχο ήχο του συρμού, με το ηχοτόπιο της γενοκτονίας να εισάγει τον επισκέπτη στη σκοτεινή ιστορία των σιδηροδρόμων για την υλοποίηση του Ολοκαυτώματος. Στον ίδιο χώρο, αναφορές στους Δικαίους των Εθνών και τον Janusz Korczak λειτουργούν αντιπαραβολικά, αναδεικνύοντας τον ενεργό ρόλο των σωτήρων και την αυταπάρνησή τους, ενώ ένα κίτρινο αστέρι του Δαυίδ και μια κάρτα από την Tilda Modiano στον Lucillo Merci πιστοποιεί την αναφορά στην τοπική ιστορία της Θεσσαλονίκης.
Παχύμετρα που χρησιμοποιούσαν οι επιστήμονες για τη μέτρηση της διάστασης του κρανίου και της μύτης όσων θεωρούνταν κατώτεροι, κεφαλή από τα ντουζ στα Κρεματόρια ΙΙ, κομμάτι φούρνου από τα κρεματόρια, μεταλλικό δοχείο zyklon B, τμήματα γρανίτη από το Μάουτχάουζεν και πιστοποιητικό φυλετικής υγείας αποτελούν μερικά από τα νέα εκθέματα, συνιστώντας τεκμήρια της ευγονικής και των φυλετικών θεωριών που ασπάζονταν οι Ναζί. Η συμπερίληψη της γενοκτονίας των Ρομά και η προσθήκη αναφορών στην ακμαία εποχή της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, όπου το Βερολίνο μεσουρανούσε ως πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης συνθέτουν μια πιο ολοκληρωμένη ιστορική αφήγηση.
Μια πινακίδα στην είσοδό της προτελευταίας μικρής και με ελάχιστο φως αίθουσας, προειδοποιεί για τις σκληρές εικόνες που παρουσιάζονται από τα στρατόπεδα εξόντωσης. Σε αυτό το σημείο, γίνεται αναφορά στις δίκες της Νυρεμβέργης και στη στάση της δικαιοσύνης απέναντι σε όσους διέπραξαν εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Εκθέματα που συγκεντρώνουν την προσοχή είναι οι φάκελοι με τα αποδεικτικά στοιχεία της γενοκτονίας απέναντι στους εγκληματίες πολέμου τα οποία προέκυψαν από τα έγγραφα των Ναζί, όπως και το σφυρί του Προέδρου του δικαστηρίου με το οποίο ολοκληρώθηκε η δίκη 19 ανδρών που εργάστηκαν στο Nordhausen. Η έκθεση ολοκληρώνεται με βιντεοσκοπημένες μαρτυρίες επιζώντων.
Παράλληλα με την έκθεση λειτουργεί ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα[8] για το Ολοκαύτωμα που απευθύνεται σε μαθητές γυμνασίου και λυκείου. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα αποτελείται από 3 μέρη: μια συνεδρία πριν την είσοδο στην έκθεση, την περιήγηση, και μια συνεδρία κατά την έξοδο. Οι μαθητές χωρισμένοι σε ζευγάρια αξιοποιούν μια ηλεκτρονική συσκευή τύπου τάμπλετ με οθόνη αφής. Πληκτρολογώντας για παράδειγμα τη λέξη menorah παρέχεται η δυνατότητα τρισδιάστατης απεικόνισης του αντικειμένου. Το πρόγραμμα δομείται στα δύο βασικά ερωτήματα: Γιατί συνέβη το Ολοκαύτωμα; Γιατί ακόμα μελετάμε το Ολοκαύτωμα; Η συσκευή τους συνοδεύει/ κατευθύνει στα δωμάτια της έκθεσης παρέχοντας τη δυνατότητα στην κάθε ομάδα να επιλέγει τον δικό της ρυθμό ξενάγησης (η παραμονή στην έκθεση κυμαίνεται από μία έως δύο ώρες). Οι ομάδες, αφού ολοκληρώσουν την περιήγηση, μπορούν να ελέγξουν αυτόματα στη συσκευή τους τι παρέλειψαν και να επιλέξουν, αν το επιθυμούν, να επιστρέψουν στα αντίστοιχα εκθέματα.
Με έμφαση στην προσωπική ιστορία, τη μικροϊστορία και την προφορική αφηγήση, τα προσωπικά, μικρά και καθημερινά αντικείμενα, η νέα μουσειακή αναπαράσταση αποκτά βαθύ ανθρώπινο προσανατολισμό εξιστορώντας την ιστορία από την οπτική του θύματος, που μετατρέπεται σε δρων υποκείμενο της αφήγησης. Η περιήγηση ολοκληρώνεται αφήνοντας στον επισκέπτη τη σκληρή και πικρή συνειδητοποίηση ότι το Ολοκαύτωμα συνέβη στον σύγχρονο κόσμο και παράλληλα, την ελπίδα ότι η συμβολή της θα είναι καθοριστική στη διαμόρφωση ενός εθνικού προγράμματος διδασκαλίας του Ολοκαυτώματος.
Από τις 20 Οκτωβρίου στο Imperial War Museum του Λονδίνου.
[1] Η Γεωργία Καραντώνα συμμετέχει στην αξιολόγηση του εκπαιδευτικού προγράμματος του IWM. Είναι υποψ. Διδάκτωρ Διδακτικής της Λογοτεχνίας του ΠΘ με επιβλέπουσα την Καθηγήτρια του ΠΤΠΕ Τασούλας Τσιλιμένη. Το βιβλίο Graphic Novel και Ολοκαύτωμα. Διδακτικές Προτάσεις και Εφαρμογές για την Πρωτοβάθμια και τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση (Καραντώνα, Γ & Τσιλιμένη, Τ.) είναι υπό δημοσίευση από τις εκδόσεις Ροπή.
[2] Η Ξένια Ελευθερίου είναι Διδάκτωρ Διδακτικής της Ιστορίας του ΑΠΘ. Το βιβλίο της με τίτλο Η Δημοσια Ιστορία ως Συγκρουσιακό Θέμα. Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων στο Διαδίκτυο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ταξιδευτής.
[3] Η έκθεση εγκαινιάστηκε από τη βασίλισσα Ελισάβετ στις 6 Ιουνίου 2000.
[4] Minutes of the meeting of the Board of Trustees held at the IWM, Lambeth Road, November 22, 1995, Exhibition Design File, Holocaust Exhibition Archive, Imperial War Museum, London. ’While I think there should probably be Holocaust Museums on the continent where it happened, there seem other areas of British history which seem at least as important’.
[5] Η φράση είναι δανεισμένη από τον James, E. Young.
[6] Η έκθεση βρισκόταν σε εξέλιξη από το 2016.
[7] Η έκθεση ολοκληρώθηκε σε 5 έτη.
[8] Πριν την έναρξη του προγράμματος, μαθητές και μαθήτριες από 8 σχολεία του Λονδίνου είχαν την ευκαιρία να δοκιμάσουν το νέο διαδραστικό πρόγραμμα. Οι κρατήσεις θέσεων για τους επόμενους μήνες για το εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Μουσείου έχουν εξαντληθεί.
