του Μάνου Κουμή
Στη στροφή του 19ου αιώνα, όταν μαινόταν ο αγώνας εναντίον των αρχών του Διαφωτισμού, ο Νίτσε, έχοντας βαλθεί να γκρεμίσει συθέμελα τους πυλώνες του Δυτικού Ορθολογισμού έγραφε: «Σε κάποια απόμερη γωνιά του εκχυμένου σε αναρίθμητα λαμπυρίζοντα ηλιακά συστήματα σύμπαντος, υπήρξε μια φορά και ένα καιρό ένα αστέρι, πάνω στο οποίο ευφυή ζώα επινόησαν τη γνώση. Ήταν η πιο υπερφίαλη και η πιο απατηλή στιγμή της ‘Παγκόσμιας Ιστορίας’, αλλά ήταν βέβαια μονάχα μια στιγμή. Έπειτα από λιγοστές ανάσες της φύσης, το αστέρι πάγωσε και τα δαιμόνια ζώα έπρεπε να πεθάνουν»[i]. Λίγες δεκαετίες αργότερα, τα «ευφυή αυτά ζώα» εκκίνησαν δύο ανηλεείς παγκοσμίους πολέμους, όπου η έννοια του τέλους του κόσμου και της Ιστορίας επιβεβαιωνόταν περισσότερο από ποτέ. Έκτοτε, τα σχήματα της αέναης εξέλιξης μέσω της επιστήμης, της ευθύγραμμης ανοδικής πορείας της Ιστορίας με αρωγό την τεχνολογία, είτε ακόμα της πρωτοκαθεδρίας του ανθρώπου, αποδεικνύονταν όλο και περισσότερα αίολα, με πλείστους διανοητές και καλλιτέχνες να διασκεδάζουν τις «ψευδαισθήσεις της προόδου» των ανθρώπινων κοινωνιών.[ii]
Με τη παραπάνω συλλογιστική φαίνεται να καταπιάνεται το τελευταίο έργο του Ντον ΝτεΛίλλο με τίτλο Zero K, όπου ο «μεταμοντέρνος προφήτης» παρουσιάζει ήρωες εμποτισμένους με υπαρξιακή αγωνία εξαιτίας της επικείμενης ολικής καταστροφής, να δρουν και να πορεύονται μέσα σε μια «έρημη χώρα» στο μεταίχμιο μιας μετα – αποκαλυπτικής εποχής: σε μια απομακρυσμένη περιοχή, στα σύνορα μεταξύ Ασίας και Ευρώπης, ένας όμιλος ζάμπλουτων επιχειρηματιών ενεργοποιούν ένα πρόγραμμα ανώδυνης ευθανασίας, με σκοπό τη μελλοντική αθανασία. Ο Ρος Λόκχαρτ, βασικός μέτοχος και υποστηρικτής του εγχειρήματος, αποφασίζει να ακολουθήσει την απόφαση της άρρωστης συζύγου του σε αυτό το παράτολμο πείραμα, εγκαταλείποντας τα εγκόσμια και προσδοκώντας τη ζωή μετά θάνατον. Ο υιός Τζέφρι, μέσω της οπτικής του οποίου ξεδιπλώνεται το νήμα της ιστορίας, μην έχοντας εμπιστοσύνη στις μεθόδους και εντέλει στις ηθικές συνέπειες της «κρυογονικής μεθόδου» που εφαρμόζει το επονομαζόμενο πρόγραμμα «Σύγκλιση», προσπαθεί να κατανοήσει, αφενός, τις αποφάσεις του πατέρα του⸱ αφετέρου, τη θέση του ίδιου σε έναν αέναα και τρομακτικά εξελιγμένο και δαιδαλώδες κόσμο.
Σε πλήρη αντιστοιχία με το βάθος και το περίπλοκο των ερωτημάτων με το οποίο έρχονται αντιμέτωποι οι ήρωες του μυθιστορήματος Zero K, ο ΝτεΛίλλο χτίζει μια περίπλοκη δομή για μια ιστορία πλούσια σε αντιθετικά σχήματα και διακειμενικές αναφορές. Βαθύτερος στόχος, το αίσθημα της ανοικείωσης[iii], που περισσότερο από δύο αιώνες, η παράδοση της επιστημονικής φαντασίας κληροδοτεί στο πνεύμα του μετα-μοντερνισμού: το πραγματικό και το φανταστικό, το ιδεατό και το καθημερινό, το εξωφρενικό και το οικείο, πόρρω απέχουν από το να αποτελούν δύο ξεχωριστούς κόσμους. Αντίθετα, περιπλέκονται και συνδυάζονται, προκαλώντας ένα καινοφανές αίσθημα θάμπους στον νεωτερικό ψυχισμό του σύγχρονου ανθρώπου. Όπως το ήθελε ο Καμύ, παράλογος δεν είναι ούτε ο άνθρωπος ούτε ο κόσμος. Παράλογο είναι το αίσθημα που προκύπτει από τη σχέση μας με τον κόσμο.[iv]
Μπορεί, λοιπόν, η ιστορία να εξελίσσεται μέσα σε μια υπερσύγχρονη εγκατάσταση στα βάθη της ερήμου, αμυδρά κοντά σε σύνορα δυσανάγνωστων περιοχών του παγκόσμιου χάρτη, ο ΝτεΛίλλο όμως, έχει φροντίσει να αφήσει ίχνη αληθοφάνειας στον αναγνώστη: τα δύο μέρη της ιστορίας τιτλοφορούνται «Στον καιρό του Τσελιάμπινσκ» και «Στον καιρό της Κοστιαντίνιβκα» αντίστοιχα, θυμίζοντας δύο καταστροφικά γεγονότα. Αφενός, την πτώση μετεωρίτη στη πόλη Τσελιάμπινσκ τον Φεβρουάριο του 2013⸱ αφετέρου, την κατάληψη της ουκρανικής πόλης το 2014. Το συγκρότημα κτιρίων που συστεγάζει τα φιλόδοξα σχέδια αυτοδημιούργητων εκατομμυριούχων και τους ευσεβείς πόθους νεόπλουτων αντιδραστικών απέναντι στη πορεία του κόσμου, φέρνει στο νου το σανατόριο στο Μαγικό Βουνό του Τόμας Μαν[v], όπου η έννοια του χρόνου διαστέλλεται, χάνεται και εκμηδενίζεται. Έτσι και στο μυθιστόρημα Zero K, νοσηλευτές και νοσούντες ζουν αποκομμένοι από την ανθρώπινη ιστορία, μακάριοι οπαδοί μιας θρησκείας της τεχνολογίας. Ο κεντρικός ήρωας Τζέφρι, όπως ο Γιόζεφ Κ στη Δίκη, ή ο χωρομέτρης στον Πύργο, περιδιαβαίνει χαοτικούς διαδρόμους, εισέρχεται σε κενά δωμάτια, ανοιγοκλείνει πόρτες που αντιστοιχούν σε ετερόκλιτα θεάματα, αέναα προβληματισμένος και απορημένος.[vi] Ακόμη και ο τίτλος του μυθιστορήματος, που αντιστοιχεί στους -273, 16 βαθμών Κελσίου φέρνει στο νου τις παγωμένες εκτάσεις που εκτυλίσσεται η τελευταία πράξη του δράματος της Μαίρη Σέλλεϋ, Φρανκενστάιν.[vii]
Στον εκκοσμικευμένο παράδεισο της μετα-νεωτερικότητας δεν θα μπορούσε να λείπει η παρηγορία της θεολογικής αφήγησης. Όπως το ήθελε περίπου ο John Gray, που η σκέψη του παρουσιάζει εκλεκτικές συγγένειες με τον σχετικισμό του Isaiah Berlin, η πεποίθηση του ανθρώπου ότι μπορεί να κυριαρχήσει επί του πεπρωμένου του είναι πίστη και όχι επιστήμη.[viii] Έτσι, ευφυώς, Ο ΝτεΛίλλο σε μια αντιστροφή της θεολογικής μυθολογίας, παρουσιάζει μέσα στις εργοστασιακές εγκαταστάσεις έναν παραδείσιο κήπο της Εδέμ, όπου οι μελλοθάνατοι αντλούν παρηγορία για τον κόσμο που αφήνουν⸱ αντιστροφή, βέβαια, αφού εξαγοράζουν την μεταθανάτια ζωή με την έλλειψη συνείδησης, ως έγκλειστοι σε έναν κόσμο εικονικής πραγματικότητας. Η τελευταία, όμως, δεν περιορίζεται μονάχα στις υπερσύγχρονες οθόνες όπου προβάλλονται συνεχώς εικόνες βιβλικής καταστροφής. Επεκτείνεται και στον ίδιο τον άνθρωπο, όπου στερημένος πλέον της ελεύθερης βούλησης και απονεκρωμένος, ομοιάζει με τα άψυχα ανδρείκελα του Πόε και του Ε. Τ. Α Χόφμανν. Σε μια πλήρη διάσταση σώματος και πνεύματος, ο ΝτεΛίλλο ζωγραφίζει ένα μακάβριο σκηνικό, όπου μέσα σε θαλάμους ο κεντρικός ήρωας απαντά υπερτροφικούς εγκεφάλους, είτε άψυχα ομοιώματα ανθρώπων με μοναδικό πλέον στόχο να διακοσμούν το εσωτερικό των εγκαταστάσεων, ως η τελευταία λέξη της μοντέρνας και καθαρής τέχνης. Οι σύγχρονοι υπεράνθρωποι είναι με τη μορφή ζωντανών-νεκρών.
Σε αυτή την αισθητικοποίηση της πολιτικής – ή της βίας όπως το ήθελε ο Βάλτερ Μπένγιαμιν – είναι που περίτεχνα συνενώνει ο ΝτεΛίλλο την κοινωνική κριτική με την επιστημονική φαντασία.[ix] Γιατί στα πλαίσια του εξωραϊσμού του μελλοντικού κόσμου, οι πρωτεργάτες της τεχνολογικής ουτοπίας, επιχειρούν απηχώντας τα καρτεσιανά διδάγματα, να δημιουργήσουν την τέλεια γλώσσα, καθαρμένη από διχοστασίες και διπλά νοήματα, γνήσια και καθαρή, με πρότυπο τα μαθηματικά. Όπως και στο μακρινό 1984, ο μελλοντικός κόσμος φαντάζει ομοιόμορφος, ομοιογενής, συστηματικός και οργανωμένος. Είναι όμως ακριβώς στο πεδίο της γλώσσας και των λέξεων που ο ΝτεΛίλλο χαρίζει στον άνθρωπο τελικά την αθανασία του. Όπως παρουσιάζεται να σκέπτεται η Άρτις – το όνομά της στο πρωτότυπο αντηχεί την έννοια της Τέχνης – στο μεταίχμιο μεταξύ ζωής και θανάτου, όταν έχει μείνει απλά ένας εγκέφαλος εν λειτουργία «Μήπως οι λέξεις είναι όλο και όλο ό,τι υπάρχει. Μήπως είμαι μόνο λέξεις.»[x] Έτσι και ο κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος Zero K, στο καταληκτικό κεφάλαιο επιστρέφει στη πολύβουη μητρόπολη της Νέα Υόρκης, όπου και αναδεικνύεται εντέλει η μαγεία της καθημερινότητας, η ομορφιά του δαιδαλώδους των ανθρώπινων δράσεων και σκοπών, το θάμπος ενός ηλιοβασιλέματος, η μουσική ενός κλάματος. «Γύρισα στη θέση μου και κοίταξα μπροστά. Δεν είχα ανάγκη το φως εξ ουρανού. Έφταναν οι αλαλαγμοί του αγοριού»[xi]
Ο θαυμαστός κόσμος του Ντον ΝτεΛίλλο και του Zero K, προσφέρεται για πλήθος ερμηνειών. Παραμένει, όμως, ένα όμορφο ανάγνωσμα χάρη στην άρτια μεταφραστική εργασία της Λαμπρινής Κουζέλη για λογαριασμό των εκδόσεων «Εστία», δίνοντας την ευκαιρία στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό να συνεχίσει να μαγεύεται από έναν απαιτητικό συγγραφέα.
Info: Ντον ΝτεΛίλλο, Zero K, μτφρ: Λαμπρινή Κουζέλη, Εστία, 2019.
[i] Φρήντριχ Νίτσε, Περί αλήθειας και ψεύδους ύπο εξωηθική έννοια. Μετάφραση – Σημειώσεις – Επιλεγόμενα – Βιβλιογραφία: Πέτρος Γιατζάκης, Επίμετρο: Αλέξανδρος Νεχαμάς, Εκκρεμές, 2009, σ. 9.
[ii] Ζωρζ Σορέλ, Οι ψευδαισθήσεις της προόδου, μτφρ: Φανή Παπαδοπούλου, Γνώση, 1990.
[iii] Sigmund Freud, Το ανοίκειο, μτφρ: Έμη Βαϊκούση, επίμετρο: Κυριάκος Δοξιάδης, Πλέθρον, 2009.
[iv] Αλμπέρ Καμύ, Ο μύθος του Σίσυφου. Δοκίμιο για το παράλογο. μτφρ: Καρακίτσου-Douge Νίκη, Καστανιώτης, 2010.
[v] Thomas Mann, Το μαγικό βουνό, μτφρ: Θόδωρος Παρασκευόπουλος, Εξάντας: 1995.
[vi] Ήρωες και έργα του Κάφκα. Φραντς Κάφκα, Η Δίκη, μτφρ: Αλέξανδρος Κοτζιάς, Κέδρος 2009. και Φραντς Κάφκα, Ο Πύργος, μτφρ: Αλέξανδρος Κοτζιάς, Κέδρος, 2008.
[vii] Marry Shelley, Frankenstein, or the modern Prometheus, Penguin, 1994.
[viii] John Gray, Αχυρένια σκυλιά. Σκέψεις για τους ανθρώπους και τα άλλα ζώα. Δεύτερη έκδοση, μτφρ: Γιώργος Λαμπράκος, Οκτώ, 2012, σ. 21.
[ix] Martin Jay, Η «αισθητική ιδεολογία» ως ιδεολογία. ( Τι σημαίνει η αισθητικοποίηση της πολιτικής; ), μτφρ: Γεράσιμος Λυκιαρδόποπυλος, Έρασμος, 2012.
[x] Ντον ΝτεΛίλλο, Zero K, μτφρ: Λαμπρινή Κουζέλη, Εστία, 2019, σ. 178.
[xi] Ο.π. σ. 304.
