Του Δημήτρη Σωκιαλίδη.
«Οι καλύτεροι «οδικοί χάρτες» του ανθρώπινου σώματος βρίσκονται στα σώματα των άλλων ζώων».
«Μεγάλη βοήθεια για τη διδασκαλία των δομών του εγκεφάλου προσφέρουν τα ερπετά».
Κάθε βράχος αφηγείται μία ιστορία. Αφηγείται την ιστορία του πώς ήταν ο κόσμος όταν αυτός δημιουργήθηκε. Φτάνει να μπορείς να την αφουγκραστείς ή να την διαβάσεις. Μια τέχνη που δεν κερδίζεται εύκολα. Μετά από επανειλημμένες προσπάθειες στις αποστολές παλαιοντολογικής έρευνας πεδίου και αδυναμίας ανίχνευσης απολιθωμάτων στο έδαφος, ο συγγραφέας περιγράφει την αποκαλυπτική εμπειρία ως εξής:
«Τελικά, κάποια μέρα είδα το πρώτο μου κομμάτι δοντιού να αστράφτει στον ήλιο της ερήμου»… «Ξαφνικά, το έδαφος της ερήμου πλημμύρισε από οστά. Εκεί που έβλεπα μόνο πέτρες, τώρα διέκρινα παντού μικρά θραύσματα απολιθωμάτων – σαν να φορούσα ένα ειδικό ζευγάρι γυαλιά και ένας κινητός προβολέας μου φώτιζε όλα τα διαφορετικά κομμάτια οστών».
Εάν λοιπόν ανιχνεύεις την αφήγηση των βράχων, μπορεί να βρεις απολιθωμένα όστρακα και πετρώματα προερχόμενα από αρχαίο θαλάσσιο πυθμένα κοντά στην κορυφή του Έβερεστ. Ή και κατάλοιπα αρχαίου τροπικού δέλτα με απολιθωμένα φυτά και ψάρια από θερμά και υγρά μέρη, στο παγωμένο περιβάλλον της Ανταρκτικής.
Ο συγγραφέας ενθουσιώδης παλαιοντολόγος, έχοντας περάσει πολλά χρόνια μελετώντας τα ψάρια, αναπάντεχα αναλαμβάνει να διδάξει το μάθημα «Ανατομία του ανθρώπου» στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Σικάγου. Τελικά ανακαλύπτει ότι η εμπειρία του ως παλαιοντολόγος είναι πολύτιμη, για να μπορέσει να παρακάμψει την φαινομενική πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ανατομίας και να εξηγήσει στους φοιτητές του το πώς και το γιατί του ανθρώπινου σώματος.
Πώς να αντιληφθείς και να εξηγήσεις, την πολυπλοκότητα και το πολυδαίδαλο κάποιων από τα εγκεφαλικά νεύρα, όπως παραδείγματος χάριν το τρίδυμο. Τον ίδιο προβληματισμό που είχε νοιώσει ο συγγραφέας, και αργότερα οι φοιτητές του ερχόμενοι αντιμέτωποι με την πολυπλοκότητα αυτού του νεύρου, αναγνώρισε και στο βλέμμα των τεχνικών που είχαν έρθει για την νέα ηλεκτρική και υδραυλική εγκατάσταση στο αιωνόβιο κτήριο όπου στεγαζόταν το εργαστήριό του! Σκάβοντας τους τοίχους οι τεχνικοί ήρθαν αντιμέτωποι με ένα συνονθύλευμα καλωδίων και σωλήνων. Κανένας λογικός άνθρωπος δεν θα σχεδίαζε εξ’ αρχής έτσι το κτίριο. Μόνο κάποιος που θα ήξερε την ιστορία των ανακαινίσεων που είχε υποστεί θα μπορούσε να βγάλει άκρη σ’ αυτό το κτίριο.
Γεωλογία, παλαιοντολογία, ανατομία, γενετική και εμβρυολογία συνδυάζονται και αλληλοσυμπληρώνονται στη συναρπαστική αφήγηση μιας ιστορίας που αποκαλύπτει την ύπαρξη τάξης σε κάτι που αρχικά φαντάζει εξαιρετικά χαοτικό.
Με τη βοήθεια της γεωλογίας έχει προσδιοριστεί ότι τα πετρώματα που βρίσκονται πιο κοντά στην επιφάνεια είναι νεότερα από εκείνα σε μεγαλύτερο βάθος και μέσα από την παλαιοντολογία ότι υπάρχει ανάλογη διαστρωμάτωση και στα απολιθώματα που βρίσκουμε μέσα στα πετρώματα, με τα κατώτερα στρώματα να περιέχουν είδη εντελώς διαφορετικά από εκείνα των ανώτερων στρωμάτων. Αν μπορούσαμε να εξορύξουμε μία μοναδική στήλη πετρώματος που να περιέχει όλη την ιστορία της ζωής, θα παρατηρούσαμε μια εκπληκτική διαδοχή απολιθωμάτων από τα χαμηλότερα στρώματα που θα περιείχαν ελάχιστες ενδείξεις έμβιων όντων μέχρι ψηλότερα στρώματα που θα περιείχαν τους πρώτους ανθρώπους. Υπάρχει μία ακρίβεια σε αυτή την διαδικασία. Εάν θέλετε για παράδειγμα να ερευνήσετε για απολιθώματα των πρώτων θηλαστικών, θα πρέπει να ψάξετε σε πετρώματα 210 εκατομμυρίων ετών, εάν θέλετε απολιθώματα των πρώτων αμφιβίων σε πετρώματα των 365 εκατ. ετών και εάν θέλατε τεκμήρια της μετάβασης από τα ψάρια στα χερσαία σε πετρώματα 375 εκατομμυρίων ετών κοκ. Στην πράξη φυσικά τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά, γιατί η γη είναι ζωντανός πλανήτης και ο φλοιός της αναδιατάσσεται συνεχώς. Για αυτό χρειάζεται και η τέχνη ή η επιστήμη για την οποία μιλήσαμε πιο πάνω.
Η εμβρυολογία μελετά την αυτοσυναρμολόγηση των εμβρύων, δηλαδή την θαυμαστή εξέλιξή τους από το μονοκύτταρο γονιμοποιημένο ωάριο, και μέσω των πληροφοριών που περιέχονται σ’ αυτό, στον πολυσύνθετο οργανισμό με τους πολλούς εξειδικευμένους ιστούς και όργανα. Με την «κοπτοραπτική» που άσκησε η επιστήμη αυτή τεμαχίζοντας έμβρυα διαφόρων ζώων και μεταφέροντας διάφορους ιστούς σε άλλα σημεία του σώματος, ώστε να διερευνήσει πως κάτι τέτοιο επηρεάζει την ανάπτυξη, ανακαλύφθηκε το πόσο όμοια ήταν τα έμβρυα των διαφόρων ειδών μεταξύ τους.
«Κοιτώντας τα έμβρυα, οι διαφορές ανάμεσα στα θηλαστικά, τα αμφίβια και τα ψάρια φαντάζουν ασήμαντες μπροστά στις θεμελιώδεις ομοιότητές τους». Σε όλα τα ζώα, όλα τα όργανα προέρχονται από τις ίδιες τρείς στοιβάδες που διαμορφώνουν κατά την ανάπτυξή τους τα έμβρυά τους. «Ανεξάρτητα από το πόσο διαφορετική εμφάνιση έχουν τα ζώα στην ενήλικη μορφή τους, ως μικροσκοπικά έμβρυα περνούν όλα από τα ίδια στάδια ανάπτυξης». Έτσι απλοποιείται και η πολυπλοκότητα του τρίδυμου νεύρου που αναφέραμε πιο πάνω. Αν δείτε την διαμόρφωσή του στον καρχαρία, είναι πολύ πιο απλή.
Αργότερα η εικόνα συμπληρώθηκε και από την πρόοδο της γενετικής, με τον προσδιορισμό των γονιδίων που ενεργοποιούνταν κατά την διαδικασία της ανάπτυξης και τον σχηματισμό των διαφόρων οργάνων του σώματος. Είναι εντυπωσιακό το πώς παρόμοια γονίδια λειτουργούν σε όλους τους οργανισμούς. Μέσα από τις μελέτες στις μύγες ανακαλύφθηκε το γονίδιο που διαμορφώνει τα άκρα το οποίο οδήγησε στον εντοπισμό του αντίστοιχου γονιδίου (sonic hedgehog) στα κοτόπουλα, στα ψάρια και στον άνθρωπο. Για παράδειγμα, το sonic hedgehog του ποντικού λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο και το ίδιο αποτέλεσμα στα σαλάχια όπως και στον ποντικό. Το ίδιο γονίδιο (το Pax6) που παίζει σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση των ματιών λειτουργεί σε όλα τα ζώα με μάτια. Εάν το πάρετε από τον ποντικό και το βάλετε σε μύγα, θα δημιουργήσει μάτι μύγας σε όποιο σημείο του σώματος της μύγας το βάλετε κοκ. Αντίστοιχες διαδικασίες ισχύουν και για πολλά άλλα γονίδια των έμβιων οργανισμών.
Υπάρχει κάτι κοινό στην ιστορία της ζωής και όλων των ειδών. Πρώτα βλέπουμε τα κοινά μας γνωρίσματα με τα υπόλοιπα θηλαστικά. Κοιτάζοντας πιο βαθιά, ανακαλύπτουμε τα κοινά γνωρίσματά μας με τα ψάρια κοκ μέχρι να συμπεράνουμε ότι «υπάρχει ένα πρότυπο μεταβίβασης με τροποποίηση βαθιά εντυπωμένο στα σώματά μας». Διαβάζοντας το βιβλίο θα ανακαλύψετε των ζωολογικό κήπο που κρύβεται μέσα μας και θα δείτε την ζωή με άλλο μάτι. Δείτε και το βίντεο παρουσίασης του από τον ίδιο τον συγγραφέα https://www.youtube.com/watch?v=H4c8L3vUH6Y .
Δεν είναι τυχαίο που το βιβλίο βραβεύτηκε από τις Εθνικές Ακαδημίες των ΗΠΑ την Εθνική Ακαδημία Επιστημών (NAS), την Εθνική Ακαδημία Μηχανικής (NAE), το Ινστιτούτο Ιατρικής (ΙΟΜ) και το Εθνικό Συμβούλιο Έρευνας (NRC)] ως το Καλύτερο Βιβλίο του 2009 για τη Διάδοση της Επιστήμης στο ευρύ κοινό.
Η μετάφραση συνδυάζει την επιστημονική αρτιότητα με την απλότητα της γλώσσας που χρειάζεται ένα εκλαϊκευτικό βιβλίο.
Ο Neil Shubin είναι κοσμήτορας του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Field του Σικάγου και καθηγητής Ανατομίας στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου όπου επίσης εκτελεί χρέη αναπληρωτή πρύτανη. Το 2004 ανακάλυψε το Tiktaalik – τον χαμένο κρίκο μεταξύ των ψαριών και των χερσαίων ζώων.
ΤΟ ΨΑΡΙ ΜΕΣΑ ΜΑΣ
Μια περιπλάνηση στη διάρκειας 3,5 δισεκατομμυρίων ετών ιστορία του ανθρώπινου σώματος
NEIL SHUBIN
Μετάφραση-Επιστημονική Επιμέλεια Παναγιώτης Δεληβοριάς
Εκδόσεις Κάτοπτρο, Δεκέμβριος 2009
