της Μαρίζας Ντεκάστρο
Ο Αντουάν ντε Σαιντ Εξυπερύ (1900- 1944), ο συγγραφέας- πιλότος, έγραψε τον Μικρό Πρίγκιπα ένα χρόνο πριν το αεροπορικό δυστύχημα, κάπου στη Μεσόγειο, που έβαλε τέλος στη σύντομη ζωή του.
Δεν ήταν λίγες οι βλάβες που είχαν ταλαιπωρήσει τον συγγραφέα στην καριέρα του ως πιλότο. Στο έργο, τον συναντούμε προσγειωμένο στη Σαχάρα εξαιτίας μιας ακόμα βλάβης και διαβάζουμε τη φανταστική του συνάντηση με ένα ξανθό αγοράκι, τον Μικρό Πρίγκιπα που έπεσε κι αυτός από τον ουρανό, από τον αστεροειδή Β612. Έκτοτε, ο ήρωάς του Σαιντ Εξυπερυ έγινε icon: είναι το αιώνιο παιδί που αεικίνητο ρωτά και ρωτά ψάχνοντας απαντήσεις.
Οι απαντήσεις που ζητούσε ο ΜΠ ήταν εκείνες που έψαχνε ο μοναχικός πιλότος τις ώρες των πολύωρων ταξιδιών- η μοίρα των ανθρώπων, ο θάνατος, η κακία, η μοναξιά, η ομορφιά… Αναμφίβολα, πολλά είχε διαπιστώσει και λίγα έλυσε ο συγγραφέας- πιλότος. Απελπισμένος κατέφυγε το 1940 στις ΗΠΑ για να πείσει την αμερικανική κυβέρνηση να βοηθήσει την κατακτημένη Γαλλία. Το έργο εκδόθηκε το 1943 στην Αμερική και μετά θάνατον, το 1946, από τις εμβληματικές γαλλικές εκδόσεις Gallimard.
Η απήχηση του ΜΠ ήταν τεράστια και εξακολουθεί να είναι. Μεταφράστηκε σε περισσότερες από 200 γλώσσες, διασκευάστηκε, απέκτησε νέες εικονογραφήσεις, έγινε ταινία, βιβλίο με αυτοκόλλητα, βιβλίο ζωγραφικής, βιβλίο με εικόνες pop up, άλλαξε σχήμα και πάει λέγοντας.
Στην Ελλάδα μέτρησα πολλές εκδόσεις του μεταφρασμένες από γνωστούς λογοτέχνες (η πρώτη του Στρατή Τσίρκα το 1968 στις εκδ. Ηριδανός, η πιο πρόσφατη της Άλκης Ζέη με την εικονογράφηση του Αλέξη Κυριτσόπουλου το 2015 στο Μεταίχμιο) και από διάφορους άλλους ελάσσονες.
Ο ΜΠ βρίσκεται ανάμεσα στα παιδικά και μη best sellers όλων των εποχών. Τι είδους βιβλίο είναι; Απευθύνεται αποκλειστικά στα παιδιά;
Αν θεωρήσουμε ότι τα παιδικά βιβλία χαρακτηρίζονται από μια συνεκτική ιστορία με αρχή -μέση -τέλος, ήρωες που δρουν και εικονογράφηση, τότε, ναι, είναι. Τα παιδιά θέλουν ήρωες και στον ΜΠ υπάρχουν. Θετικοί- ο πιλότος που προσπαθεί να επιβιώσει στην έρημο, ο ίδιος ο ΜΠ- το παιδί με τη φαντασία και τη δημιουργική περιέργεια, η αλεπού. Αρνητικοί ήρωες, οι μοναχικοί άνθρωποι που συναντά ο ΜΠ στους πλανήτες που επισκέπτεται και οι οποίοι συμβολικά προσωποποιούν τα δεινά που καταδυναστεύουν την ανθρωπότητα. Δράση υπάρχει, έστω στατική αφού αφορά την αφήγηση με τις περιπλανήσεις του ΜΠ. Και βεβαίως υπάρχει η εικονογράφηση που έκανε ο συγγραφέας του έργου.
Είναι βιβλίο για παιδιά, πολύ ιδιαίτερο καθώς ανάμεσα στα μαγικά παραμυθικά στοιχεία της ιστορίας παρεισφρέουν πλήθος φιλοσοφικοί στοχασμοί.
Όπως οι ενήλικοι, έτσι και τα παιδιά φιλοσοφούν προσπαθώντας να συλλάβουν το αφηρημένο. Τα απασχολούν πάμπολλα ζητήματα για τα οποία θέλουν απαντήσεις. Έχουν λοιπόν μεγάλη ανάγκη να συζητήσουν για να εκφράσουν ή να ταχτοποιήσουν τα πετάγματα της σκέψης τους, κάτι που συνήθως συμβαίνει εντελώς απρογραμμάτιστα. Ξεκινώντας από το ότι η φιλοσοφική σκέψη σκέφτεται την ίδια τη σκέψη και ανασύρει, άλλοτε συνειδητά κι άλλοτε όχι, ιδέες γύρω από τη φύση των ιδεών, συνεπαγωγές και τις συνέπειες τους που εκφράζουν τα υποκείμενα, μελετητές προτείνουν μια μέθοδο που στηρίζεται στη συνειρμική λειτουργία της σκέψης. Πρόκειται για ένα νοητικό παιχνίδι όπου κάθε ερώτηση ανοίγεται σ’ ένα νέο πεδίο συζήτησης με αποτέλεσμα τα ερωτήματα να εξετάζονται από διαφορετικές οπτικές γωνίες, στο συγκεκριμένο έργο, του πιλότου, του ΜΠ και όσων έχει συναντήσει στην περιπλάνησή του. Προτείνεται λοιπόν μια δημιουργική ανάγνωση η οποία αξιοποιεί τον αυθορμητισμό των παιδιών και το ξάφνιασμά τους μπροστά σε ζητήματα που θεωρούνται θεμελιώδη.
Το έργο είναι μια ιστορία, η οποία τοποθετημένη σε συγκεκριμένο χρόνο- η αποστολή του πιλότου- και τόπο – η έρημος θέτει φιλοσοφικά ερωτήματα.
Όλοι και όλα συνομιλούν και διαλογίζονται: ο ΜΠ, το αιώνιο παιδί, ορμώμενος από τις περιορισμένες παιδικές εμπειρίες του αναρωτιέται συνεχώς και επίμονα, ο συγγραφέας- πιλότος ο οποίος αναρωτιέται επίσης για τα ίδια θέματα από τη δική του ενήλικη οπτική, η αλεπού, οι πλανητάρχες, τα ζώα, τα φυτά.
Μέσα στην ερημιά, ο ένας για τον άλλο είναι ο φανταστικός φίλος που ακούει και ανακουφίζει στη μοναξιά που τους δέρνει, συμβουλεύει, εξηγεί.
Ο πιλότος αφιερώνεται στον ΜΠ και δημιουργεί μια σχέση με τον μοναδικό αντιπρόσωπο του γένους των ανθρώπων, με το παιδί που αντιπροσωπεύει το μέλλον. Χωρίς να είναι παιδαγωγός, διαχειρίζεται όσο καλύτερα μπορεί όσα προκύπτουν από τις συζητήσεις τους. Ο ΜΠ ζητά από τον πιλότο καθοδήγηση για να καταλάβει όσα δεν χωρά το μυαλό και η φαντασία του.
Δεν είναι λοιπόν αποκλειστικά παιδικό βιβλίο, όπως μαρτυρούν μελέτες που εξηγούν τον ΜΠ στους ενηλίκους!
Συμβολισμοί διαπερνούν ολόκληρο το έργο με αφορμή τις συναντήσεις του ΜΠ στους πλανήτες που επισκέπτεται.
Συνοπτικά οι συνομιλητές και οι συμβολισμοί τους:
Στον επιχειρηματία βρίσκουμε τη δύναμη του χρήματος.
Στον πότης την εγκατάλειψη κάθε προσπάθειας για βοήθεια. (Στην εποχή μας ναρκωτικά, αλκοολισμός).
Ο βασιλιάς αποκαλύπτει το μύθευμα της εξουσίας. Κανένας βασιλιάς ή δεσπότης δεν έχει παραπάνω εξουσία από τον καθένα. Οι συνηθισμένοι άνθρωποι σαν κι εμάς και οι βασιλιάδες απολαμβάνουν την δύναμη που τους χαρίζουμε.
Ο ματαιόδοξος επιβεβαιώνει την πλάνη της εγωπάθειας- στο μυαλό του είναι ο καλύτερος, ο πιο πλούσιος, ο πιο καλοντυμένος, ο πιο έξυπνος.
Ο φανοκόρος τη δουλειά ως υποχρέωση χωρίς έμπνευση.
Ο γεωγράφος μαζεύει στοιχεία, βάζει τάξη και ταχτοποιεί τον κόσμο.
Ο σταθμάρχης τις μετακινήσεις όπου κανένας δεν είναι ευχαριστημένος εκεί που βρίσκεται.
Ο έμπορος φανερώνει τον ματεριαλισμό που είναι υπεράνω σχέσεων.
Το φίδι μαρτυρά τη βία. Ο καλοσπουδαγμένος συγγραφέας γνωρίζει ότι στη δημιουργία του κόσμου, όπως διαβάζουμε στις μυθικές κοσμογονίες, το φίδι αναλαμβάνει την τακτοποίηση του χάους συχνά με βία (στο 1ο κεφ. ο βόας που καταπίνει τον ελέφαντα).
Το baobab συμβολίζει τον κακό σπόρο που πρέπει να εξαλειφθεί χάριν της αρμονίας της φύσης.
Το λουλούδι τις ρίζες αλλά και το εφήμερο.
Η αλεπού είναι το παραδοσιακά πονηρό ζώο στα παραμύθια, το οποίο αναμφίβολα είναι έξυπνο.
Η συνάντηση με την αλεπού ξεκαθαρίζει τα πράγματα.
– Δεν μπορείς να γνωρίσεις κάτι αν δεν το εξημερώσεις, είπε η αλεπού. Οι άνθρωποι δεν έχουν πια χρόνο να γνωρίσουν τίποτα. Τ’ αγοράζουν όλα έτοιμα από τους εμπόρους. Μα έμποροι που να πουλάνε φίλους δεν υπάρχουν, έτσι δεν έχουν φίλους. Αν θέλεις έναν φίλο, εξημέρωσέ με.
– Και τι πρέπει να κάνω; είπε ο μικρός πρίγκιπας.
– Χρειάζεται να ’χεις πολλή υπομονή, αποκρίθηκε η αλεπού.
Με λίγα λόγια χρειάζεται φροντίδα για να δημιουργηθεί οποιαδήποτε σχέση.
…Πήγαινε να δεις ξανά τα τριαντάφυλλα. Θα δεις πως το δικό σου είναι μοναδικό στον κόσμο. Θα ξανάρθεις να με αποχαιρετήσεις και
τότε θα σου κάνω δώρο ένα μεγάλο μυστικό.
Να το μυστικό μου. Είναι πολύ απλό. Μπορείς να το δεις μόνο με την καρδιά σου. Την ουσία δεν τη βλέπουν τα μάτια.
Η εικονογράφηση μαρτυρά την παιδική οπτική που δεν κρύβει όσα με δυσκολία σκέφτονται και εκφράζουν οι μεγάλοι. Ο ΜΠ επιστρατεύει τη φαντασία του, τον μοχλό που κινεί τη δημιουργία. Δεν έχει νόημα να κριθεί η καλλιτεχνική ποιότητα των εικόνων, αλλά να συνδεθεί με το βαθύτερο περιεχόμενο του έργου όπως αποτυπώνεται για παράδειγμα στις αναλογίες:
ο κόσμος (οι πλανήτες) είναι μικρός σε μέγεθος και εξουσιάζεται από τον άνθρωπο με τη μορφή του ΜΠ πολύ μεγάλος σε σχέση με αυτούς ή στις εικόνες όπου ο ΜΠ είναι με την πλάτη υποδηλώνοντας τη μοναξιά του.
Το πρόβλημα του ΜΠ είναι η αναζήτηση της ευτυχίας. Ζητά από τους ανθρώπους να γυρίσουν πίσω και να ξαναβρούν τον ανθρωπισμό τους, να κατοικήσουν τον κόσμο όχι ως απλές παρουσίες αλλά ως φύλακες αξιών οι οποίες θα δημιουργήσουν ένα νέο κόσμο προσανατολισμένο προς το ουσιώδες. Αυτό είναι το μήνυμα.
Προσθέτω ακόμα, ότι ο ΜΠ δεν είναι η αυτοβιογραφία του Σαιντ Εξυπερύ, αν και αφηγείται μέσες άκρες την ιστορία του θυμίζοντας στους ενήλικους αναγνώστες εκείνα που άφησαν πίσω ως παιδιά, εξ ου η αφιέρωση του έργου στον καλύτερό του φίλο, τον ουμανιστή Λέοντα Βερθ, πολέμιο της αποικιοκρατίας και του μιλιταρισμού.
Τέλος, σκέφτομαι ότι ο ΜΠ είναι κατά κάποιον τρόπο βιβλίο tête-à-tête, που σημαίνει άπλετη διαθεσιμότητα εκ μέρους των αναγνωστών-συνομιλητών και μοίρασμα ιδεών ώστε να ξεπερνιέται το χαριτωμένο των παιδικών λόγων που χάνονται αν δε δοθεί συνέχεια, και αρκετό χρόνο ώστε να αντιλαμβάνονται και τα δύο μέρη το βάρος αυτών που εκφράζουν, ιδιαίτερα τα παιδιά.
ΥΓ. Διάβασα τον ΜΠ σε δύο εκδόσεις. Στη μετάφραση της Μελίνας Καρακώστα (Πατάκης, 2012) που με φρέναρε όταν διάβασα στις πρώτες σελίδες την άκομψη πρόταση Ζωγράφισέ μου ένα αρνί, και η οποία μου επιβεβαίωσε μια άτεχνη μετάφραση.
Προτείνω ανεπιφύλακτα την άκρως λογοτεχνική, και τρυφερή, απόδοση της Άλκης Ζέη (Μεταίχμιο, 2015) με την εικονογράφηση του Αλέξη Κυριτσόπουλου.