του Ιάσονος Ζαρίκου (*)
Η αμηχανία των ιστορικών στο άκουσμα της έννοιας « θεωρία» είναι φαινόμενο με το δικό του παρελθόν. Η αμηχανία θεραπεύεται συνήθως με αρκετή δόση διεπιστημονικότητας και αναφορές στην «πολιτισμική στροφή» ενώ η θεραπεία συνοδεύεται από την τελετουργική πλέον καταγγελία των «τελεολογιών» και την επίκληση της «ενδεχομενικότητας». Απουσιάζει ωστόσο (στην Ελλάδα ολοκληρωτικά) μια άλλη παράδοση στοχασμού για την Ιστορία με θέσεις που ίσως βρίσκονται πιο κοντά στα συμφωνημένα υπονοούμενα των ιστορικών. Αναφέρομαι στην παράδοση που εκκινεί από τον βρετανικό Ιδεαλισμό και της οποίας διασημότεροι εκπρόσωποι υπήρξαν οι Ρόμπιν Κόλινγουντ και Μάικλ Όουξοτ.
Το κενό έρχεται να καλύψει η έκδοση του έργου του Μάικλ Όουξοτ «Διαλέξεις για την ιστορία της πολιτικής σκέψης» (Τόπος, 2020) σε μετάφραση του Παντελή Λέκκα, Καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Είναι η πρώτη μετάφραση έργου του Όουξοτ (1901-1990), στοχαστή ο οποίος, παρά την διεθνή αναγνώριση του έργου του, παραμένει πρακτικά άγνωστος στην Ελλάδα.
Πρόκειται, ουσιαστικά, για δύο βιβλία αφού το εκτενές Επίμετρο ( 95 σελίδες ) του Π. Λέκκα αποτελεί Εισαγωγή στην σκέψη του Βρετανού φιλοσόφου και ιστορικού, την πρώτη επίσης στην ελληνική γλώσσα.
Στο Επίμετρο ( το οποίο μπορεί να διαβαστεί πριν τις Διαλέξεις ), ο αναγνώστης γνωρίζει τους βασικούς άξονες της σκέψης του Όουξοτ. Γνωρίζει, μεταξύ άλλων, έναν αντίπαλο του πολιτικού «ρασιοναλισμού», δηλαδή της προαγωγής πολιτικών που βασίζονται σε «αφηρημένες» θεωρίες και ουτοπικά σχεδιάσματα, την περίπλοκη σχέση του Όουξοτ με την συντηρητική και την φιλελεύθερη παράδοση αλλά και τις αναζητήσεις του στην αισθητική θεωρία.
Παρουσιάζεται επίσης η φιλοσοφία του Όουξοτ γύρω από την Ιστορία και την μέθοδό της. Σε σειρά έργων του από την δεκαετία του 1930 και μετά, ο Όουξοτ υπερασπίστηκε την αυτονομία της Ιστορίας ως ιδιαίτερου ιδιώματος της ανθρώπινης έκφρασης και την υπεροχή της για την κατανόηση της ανθρώπινης διαγωγής. Επιμένοντας στην ιδιογραφική προσέγγιση και την απόρριψη της ύπαρξης γενικών νόμων στην Ιστορία, η διερώτηση του Όουξοτ συνομιλούσε σε πολλά σημεία με την φιλοσοφία του Κόλινγουντ.[1]
***
Οι Διαλέξεις δόθηκαν σε φοιτητές του London School of Economics στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και εξετάζουν την εκδίπλωση της πολιτικής σκέψης σε τέσσερις πολιτισμούς του ευρωπαϊκού χώρου. Συγκεκριμένα, αναφέρονται:
α) στις πόλεις – κράτη της Αρχαίας Ελλάδας στις οποίες, κατά τον Όουξοτ, γεννήθηκε ο πολιτικός στοχασμός, β) στην αρχαία ρωμαϊκή Δημοκρατία και Αυτοκρατορία, γ) στις φεουδαρχικές επικράτειες της μεσαιωνικής Ευρώπης, δ) στην νεότερη Ευρώπη από τον 16ο αιώνα και μετά όπου αναδύονται η εμπειρία και ο στοχασμός για το νεωτερικό κράτος
Ο Όουξοτ ανέλαβε λοιπόν να ξετυλίξει για χάρη των φοιτητών του ένα υπερχιλιετές νήμα. Η γραμμή όμως που συνδέει τον Πλάτωνα με τον Αυγουστίνο και τον Καντ δεν είναι ευθύγραμμη και αρραγής, αλλά λεπτοφυής και φτιαγμένη σαν παλίμψηστο: διαδοχικά συμβάντα εγγράφονται και μεθερμηνεύονται μέσα στην αέναη «Συζήτηση της Ανθρωπότητας» (Conversation of Mankind). Η ενότητα της Δυτικής Σκέψης περί της Πολιτικής υπήρξε συγκυριακή και οι τροπές της απροδιάγραπτες.
Μέτοχος και ανασυνθέτης αυτής της παράδοσης, ο Όουξοτ αποστάζει και προσφέρει στον αναγνώστη ένα εύθραυστο συνεχές ιδεών γύρω από την πολιτική.
Συνεπής στην ιδιογραφική προσέγγιση, ο Όουξοτ επιμένει ότι καθένας από τους πολιτισμούς που εξετάζει είχε το δικό του « λεξιλόγιο πολιτικών ιδεών» και ιδιαιτέρα « πολιτικά συναισθήματα και αντιλήψεις» (σελ. 16). Ο πολιτικός στοχασμός κατανοείται, επομένως, αποκλειστικά μέσα στο « περιστασιακό του πλαίσιο».
Στην ίδια προοπτική, το έργο απορρίπτει την υπόθεση περί σταδιακού « εξορθολογισμού» της πολιτικής σκέψης. Οι άνθρωποι δεν γίναμε πιο σοφοί μέσα στους αιώνες, λέει ο Όουξοτ άρα οι Διαλέξεις δεν αναζητούν την ανοδική πορεία του Δυτικού Πνεύματος προς τον Λόγο (ή την διαστροφή Του).
Δεν κτίσαμε επίσης τον πολιτισμό μας όπως ακριβώς τον σκεφτήκαμε. Για τον Όουξοτ, η Ιστορία είναι πάντα μια σπουδή στην έκπληξη, στο «παράδοξον των πράξεων».
Ας δούμε τι λέει για την εμφάνιση του νεωτερικού Κράτους:
« μοιάζει με σπίτι που χτίστηκε χωρίς την βοήθεια αρχιτέκτονα, από πολλά χέρια, επί πολλά χρόνια, ως απόκριση σε διαφορετικές περιστάσεις, με υλικά που πάρθηκαν από τα ερείπια ενός μεσαιωνικού κάστρου και ενός μεσαιωνικού αβαείου» (402).
Η Ιστορία δεν έχει άλλο βάθος πέρα από εκείνο που φανερώνουν τα λόγια αυτά: κάθε ιστορικό συμβάν αποτελεί αύταρκες και απροδιάγραπτο αποτέλεσμα ποικίλων επιρροών. Η ιστορική κατανόηση επιτυγχάνεται μέσα από την διαλεύκανση της περιστασιακής συνάντησης ετερόκλητων συμβάντων, ανθρώπων και ιδεών, συνάντησης που έδωσε σε κάθε νέα σύνθεση το σχήμα της. Το νεωτερικό Κράτος είναι ιστορικό και, αντιστρόφως, η Ιστορία μπορεί να μιλήσει για το νεωτερικό Κράτος διότι η νέα σύνθεση ήταν ανεπανάληπτη και δεν είχε τίποτα το αναγκαίο ή το «ορθολογικό». Κι αφού ήταν ανεπανάληπτη, δεν μπορεί να μιλήσει κανείς για το Κράτος εν γένει και να εντοπίσει «κανονικότητες» ( regularities), δηλαδή μικρούς ή μεγάλους νόμους κίνησης, εξέλιξης και φθοράς του. Αυτό θα προϋπέθετε μια κάποια φύση του Κράτους που περιπλανάται ή εκδιπλώνεται μέσα στους αιώνες, αλλά αυτή η διερώτηση, ακόμα κι αν υποτεθεί ότι έχει κάποιο νόημα, βρίσκεται εκτός της αρμοδιότητας της Ιστορίας.
Πράγματι, η επικαιρότητα του Όουξοτ βρίσκεται κυρίως στην επιμονή του για οριοθέτηση των ανθρώπινων ιδιωμάτων: η ασύντακτη «διεπιστημονικότητα» των ημερών μας όπου νομοθετικές και ιδιογραφικές λογικές εξήγησης εναλλάσσονται αμέριμνες από σελίδα σε σελίδα συνιστά, κατά τον φιλόσοφο, «σφάλμα ασυνάφειας». Αλληλοκατάργηση, δηλαδή, κατόπιν αμοιβαίου επαίνου τόσο του επιστημονικού (scientific) όσο και του ιστορικού ιδιώματος.
***
Η αξία του βιβλίου ωστόσο δεν εξαντλείται στα επιστημολογικά διδάγματα. Στον αναγνώστη που δεν ενδιαφέρεται για τις φιλοσοφικές αψιμαχίες, οι Διαλέξεις προσφέρουν μια εισαγωγή στην δυτική πολιτική σκέψη γραμμένη με τέτοιον τρόπο ώστε να απαλλάσσει τις λέξεις από το βάρος τους.
Ονόματα οικεία και βαριά, εγγεγραμμένα στις απαιτήσεις μιας κάποιας « εγκυκλοπαιδικής μόρφωσης», όπως ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, ο Αυγουστίνος, ο Χόμπς και άλλοι παρουσιάζονται ως συμμετέχοντες στην μακρά συζήτηση για το πώς πρέπει να δομηθεί ο συλλογικός βίος, για το πως πρέπει να ζούμε υπό το φως όχι κάποιας δυσνόητης αφαίρεσης αλλά της εμπειρίας μας: της απτής -και αναπόφευκτης- γνωριμίας μας με τον κόσμο.
Για να κρατήσει το ενδιαφέρον του ακροατή (κατά βάση προπτυχιακών φοιτητών), ο Όουξοτ ήξερε ότι πρέπει να παρουσιάσει με τρόπο σαφή το τεχνικό λεξιλόγιο των στοχαστών αυτών.
Πράγματι, έννοιες με σκόνη αιώνων, έννοιες που ίσως συνάντησε ( και πιθανώς βαρέθηκε ) ο σημερινός αναγνώστης στο Λύκειο ή σε κάποια Ανώτατη Σχολή όπως η ελληνική πόλις και τα θέσμιά της, οι Ρωμαίες res publica, libertas, auctoritas, η φεουδαρχία και τελικά, το νεωτερικό «κυρίαρχο» κράτος συστήνονται με προσοχή στον αναγνώστη και διαδέχονται η μία μετά την άλλην σε ένα στρωτό, λείο κείμενο που πετυχαίνει να κάνει το παρελθόν «λιγότερο μυστηριώδες και περισσότερο κατανοητό». Η εξαιρετικά φροντισμένη μετάφραση και τα συνοδευτικά σχόλια του Παντελή Λέκκα επιτρέπουν στον αναγνώστη να κρίνει αν, πως και γιατί το παρελθόν αυτό μας ακολουθεί μέχρι σήμερα.
***
Από μια άλλην άποψη, βέβαια, είμαστε σίγουρα πολύ μακριά. Η πολιτική παράδοση της Δύσης μας αφορά, αλλά οι κόσμοι που θέλησαν να ανασυστήσουν οι Διαλέξεις – και αυτός στον οποίον γράφτηκαν – έχουν ήδη χαθεί. Μπορούν μόνο να ιστορηθούν.
Αξίζει ο κόπος. Είτε ως εισαγωγή στην Δυτική πολιτική παράδοση είτε ως γνωριμία με τον πρωτότυπο και οξύ στοχασμό του Μάικλ Όουξοτ, οι Διαλέξεις για την ιστορία της πολιτικής σκέψης αποτελούν σημαντικό εκδοτικό εγχείρημα και αξίζει να διαβαστούν.
Ας διαβαστούν χωρίς απαιτήσεις για συγκεκριμένα διδάγματα και οδοδείκτες. Πέραν, ίσως, αυτού το οποίο προσπάθησε να διαλευκάνει σε όλη την σταδιοδρομία του ο Όουξοτ: η Ιστορία δεν έχει μεγαλύτερο βάθος από αυτό που γεννάει η περιστασιακή συνάντηση ανθρώπων, συμβάντων και ιδεών ούτε μεγαλύτερο βάρος από αυτό ενός ξετυλιγμένου νήματος. Γι αυτό και δεν μπορεί να γίνει κάτι άλλο από αυτό που είναι. Και ούτε χρειάζεται: αυτάρκης και κάπως υπεροπτική έναντι της αγωνίας μας για καθοδήγηση αφού αποκαλύπτει μόνον ό,τι έχει ήδη χαθεί, η ματιά της παραμένει το καλύτερο διαβατήριο για όποιον θέλει να συναναστραφεί την ανθρώπινη περιπέτεια.
[1] Τα σημαντικότερα έργα του φιλοσόφου για την Ιστορία: Experience and its Modes, On Human Conduct, On History.
(*) Ο Ιάσων Ζαρίκος είναι ιστορικός, διδάκτορας Παντείου Πανεπιστημίου
Μάικλ Όουξοτ,Διαλέξεις για την ιστορία της πολιτικής σκέψης, μτφρ. Παντελής Λέκκας, (Τόπος, 2020)
Βρες το εδω
