της Ελένης Γεωργοστάθη
Η αποτύπωση του κόσμου που μας περιβάλλει, η συνύπαρξη κι αλληλεπίδρασή μας με αυτόν, οι αγωνίες και τα ερωτήματα που ανακύπτουν από την επιβαρυντική για τον πλανήτη μας ανθρώπινη δράση αλλά κι η καλλιέργεια του σεβασμού και η αναζήτηση λύσεων που θα επουλώσουν την τραυματισμένη σχέση μας με τη φύση είναι ζητήματα που έχουν απασχολήσει το παιδικό βιβλίο. Τα βιβλία της πρόσφατης παραγωγής που παρουσιάζονται πιο κάτω ξεχωρίζουν για την ευρηματικότητα, τη σύνθετη προσέγγισή τους αλλά και την ενσυναισθητική τους ματιά στη συναρπαστική όπως και πολυτάραχη συνύπαρξή μας με τον κόσμο γύρω μας.
Τα δυο βιβλία Η γη κάτω απ’ τα πόδια μου και Ο ουρανός πάνω απ’ τα μάτια μου των Σάρλοτ Γκιλέν και Γιουβάλ Ζόμερ, σε προσεγμένη μετάφραση της Αγγελικής Τζαβάρα, είναι ακριβώς αυτό που λέει ο τίτλος τους: μια απόπειρα χαρτογράφησης όσων βρίσκονται κρυμμένα και αφανή κάτω από τη γη αλλά και όσων ίπτανται πάνω από αυτή. Πρόκειται για δυο εξαιρετικά από κάθε άποψη βιβλία ακορντεόν, και μάλιστα διπλής όψης, που στις δέκα κι άλλες δέκα σελίδες του το καθένα ξεναγούν τον μικρό αλλά και τον μεγάλο αναγνώστη σε έναν κόσμο όπου συνυπάρχουν δημιουργήματα της φύσης με έργα του ανθρώπου: ορυκτά, πετρώματα, ζωικοί και φυτικοί οργανισμοί, αλλά και σήραγγες του μετρό ή σωλήνες αποχέτευσης· σμήνη πουλιών, σμάρια εντόμων, ουράνια σώματα, αλλά και ανεμόπτερα ή κατασκοπευτικοί δορυφόροι. Ένας σύνθετος κόσμος αλληλεπίδρασης, αποτέλεσμα πολύχρονων φυσικών διεργασιών και ζυμώσεων, αλλά και της ανήσυχης και φιλέρευνης φύσης του ανθρώπου.
Η διπλή όψη των σελίδων, εκτός του ότι επιτρέπει στους δημιουργούς να απλωθούν σε μεγαλύτερο εύρος πληροφοριών, δίνει και σε αυτόν που ταξιδεύει σκυμμένος πάνω από το αναπτυγμένο σε όλη του την έκταση βιβλίο την αίσθηση ενός μακρινού ταξιδιού μετ’ επιστροφής: Όπως συμβαίνει και στη ζωή, άλλα πράγματα παρατηρούμε όταν οδεύουμε προς τον προορισμό μας και εντελώς διαφορετικά, αν και εξίσου ενδιαφέροντα, όταν επιστρέφουμε στην αφετηρία μας.
Και βεβαίως τα βιβλία των Γκιλέν και Ζόμερ αρνούνται να είναι στεγνές και μονοσήμαντες εισαγωγές στο ένα ή στο άλλο αντικείμενο. Αγγίζουν πολλαπλά πεδία (γεωλογία, γεωγραφία, αστρονομία, βιολογία, φυσική, αεροναυπηγική, παλαιοντολογία), καθιστώντας συναρπαστικές ακόμα και εκείνες τις πληροφορίες που φαντάζουν ανιαρές στο πλαίσιο της σχολικής διαδικασίας και αποδεικνύοντας ότι η γνώση δεν έχει σύνορα, δεν είναι το χωράφι του ενός και του άλλου, αλλά ένας διαρκής κι ανοιχτός διάλογος μεταξύ πολλών διαφορετικών επιστημονικών πεδίων. Με τον ίδιο τρόπο που ζωντανοί οργανισμοί, νεκρά κατάλοιπα της φύσης και έργα του ανθρώπου συνυπάρχουν γύρω, κάτω και πάνω από μας. Καθοριστική για το εξαιρετικό αποτέλεσμα η εκπληκτική εικονογράφηση του Γιουβάλ Ζόμερ, σε μια καθ’ όλα προσεγμένη και ανθεκτική, όπως επιτάσσουν οι ανάγκες της χρήσης της, έκδοση.
Η συνάντηση κι ο διάλογος διαφορετικών πεδίων είναι έτσι κι αλλιώς κομβικό χαρακτηριστικό μιας εποχής που η γνώση είναι αχανής, τα ζητούμενα σύνθετα και οι απαντήσεις δύσκολο να δοθούν αν εστιάσουμε μονολιθικά σε ένα και μόνο γνωστικό αντικείμενο. Εξίσου προβληματικά δείχνουν και ορισμένα δίπολα, δοσμένα με τέτοιον τρόπο ώστε να φαντάζουν στα μάτια μας ως αιώνιοι αντίπαλοι. Ένα από αυτά είναι και το πασίγνωστο φύση-τεχνολογία. Με τη δεύτερη συστηματικά να καταστρέφει, να φθείρει, να αλλοιώνει, να καταστρατηγεί την πρώτη. Είναι όμως πάντα έτσι ή μήπως η σχέση των δυο τους είναι πιο σύνθετη και λιγότερο μονόδρομη;
Στα βιβλία των Κριστιάν Ντοριόν και Γιέζι Γιουν Κατασκευές από το ζωικό βασίλειο και των Κριστιάν Ντοριόν και Γκόσια Χέρμπα Εφευρέσεις από το ζωικό βασίλειο, και αυτά σε μετάφραση της Αγγελικής Τζαβάρα, κουνούπια, κάστορες, κυνόμυες, λιβελούλες, χταπόδια, σφήκες, μέλισσες, τερμίτες, νυχτερίδες, πολικές αρκούδες και άλλοι, λιγότερο ή περισσότερο γνωστοί εκπρόσωποι του ζωικού βασιλείου κλέβουν λίγη από τη δόξα των εμπνευστών πρωτότυπων ή πρωτοποριακών εφευρέσεων και κατασκευών που έδωσαν διέξοδο σε δυσεπίλυτα για τον άνθρωπο προβλήματα. Ή μπορεί και να τους δίνουν τα εύσημα για την παρατηρητικότητα και την ικανότητά τους να προσαρμόζουν στις ανθρώπινες ανάγκες χαρακτηριστικά ζωικών οργανισμών ή συμπεριφορές που απαντούν στον φυσικό κόσμο, δημιουργώντας κτίρια, συγκολλητικές ουσίες, ρούχα, στολές, είδη εξοπλισμού, ιατρικές εφαρμογές, εξελιγμένα ρομπότ και ό,τι άλλο μπορεί να φανταστεί ο νους μας.
Πέρα από το πληροφοριακό υλικό και την πολύ παραστατική και χαριτωμένη εικονογράφηση, στα δυο βιβλία δε λείπουν οι αναφορές στην κλιματική κρίση. Από αυτή την άποψη, βιβλία σαν κι αυτά μπορούν να συμβάλουν στην καλλιέργεια της συνειδητοποίησης από μέρους των νεότερων γενεών ότι οι λύσεις προς τις οποίες οφείλει να στραφεί η ανθρωπότητα στο μέλλον είναι αναγκαίο να είναι φιλικές προς τη φύση και συμβατές με τους δικούς της νόμους.
Μια ιδιαίτερη χαρτογράφηση του κόσμου της φύσης επιχειρεί το βιβλίο των Ben Lerwill και Harriet Hobday με τον τίτλο Άγρια οικογένεια. Επιστρατεύοντας μια σειρά ως επί το πλείστον περιληπτικών ουσιαστικών (αγέλη, σμάρι, κοπάδι, σμήνος, ομάδα, μπουλούκι κ.ο.κ.), το βιβλίο, σε πολύ καλή μετάφραση Μαρίας Αγγελίδου και Άγγελου Αγγελίδη, συστήνει στον αναγνώστη του γνωστά ή και λιγότερο γνωστά είδη ζώων, εντόμων, θαλάσσιων ειδών, πτηνών, ζουζουνιών, που ζουν σε ζούγκλες, σαβάνες, δάση, θάλασσες ή παγωμένες εκτάσεις. Παρατηρεί τα χαρακτηριστικά τους, τις συνήθειές τους, τη συμπεριφορά τους, αλλά και το περιβάλλον τους, φυτικό και ζωικό. Τους βιότοπούς τους, τους άγνωστους φίλους τους και τους άσπονδους εχθρούς τους. Γιατί κάθε είδος, κάθε ομοιογενές σμάρι, αγέλη, σμήνος κτλ., δε ζει αποκομμένο από τον κόσμο που το περιβάλλει, είναι ζωτικό κομμάτι ενός ολόκληρου οικοσυστήματος, ουσιώδης κρίκος μιας ποικιλόμορφης αλυσίδας ζωής.
Κι αυτή είναι η θεμελιωδέστερη διαπίστωση με την οποία έρχεται αντιμέτωπος ο αναγνώστης καθώς βυθίζεται στις λεπτομέρειες των πολλών μικροκόσμων που φιλοξενούνται στις σελίδες του βιβλίου: η συνειδητοποίηση ότι κανείς δε ζει στον κόσμο μας ερήμην του άλλου και πως η εξαφάνιση ορισμένων ειδών, απόρροια σε μεγάλο βαθμό ανθρωπογενών παραγόντων, δε συνιστά μεμονωμένο πρόβλημα, αλλά σημαντικό παράγοντα διατάραξης ισορροπιών ζωτικής σημασίας. Εμβαθύνοντας στη στοργική φύση, στην περιπετειώδη διάθεση, στην κατασκευαστική δεινότητα, στις αλληλέγγυες συμπεριφορές και στη σοφία των συγκατοίκων μας στον πλανήτη, ανακαλύπτοντας κοινά στοιχεία μαζί τους και αντιλαμβανόμενοι ότι σμήνη, παρέες, αποικίες, σμάρια, αγέλες, κοπάδια, συστάδες δεν είναι άλλο από μέλη της δικής μας πολύχρωμης οικογένειας, μιας οικογένειας καταδικασμένης να συνυπάρξει αρμονικά, ίσως βρούμε και τον πολυπόθητο δρόμο για τη σωτηρία του πλανήτη μας.
Μια ενσυναισθητική ματιά στη φύση, σαν αυτή που προτείνει η Emma Carlisle στο βιβλίο της Τι βλέπεις όταν κοιτάζεις ένα δέντρο;, μπορεί να μην προσφέρει πληθώρα πληροφοριών στον αναγνώστη αλλά να λειτουργεί ως κινητήρια δύναμη για τη σε βάθος γνωριμία και εξοικείωσή του με τον φυσικό κόσμο. Ένα δέντρο, λέει η δημιουργός του βιβλίου, δεν είναι μόνο τα φύλλα και ο κορμός του. Είναι οι ιδιαίτερες συνήθειές του, η μοναδική μορφή του, η σχέση που διαμορφώνει με τον ζωικό κόσμο με τον οποίο συνυπάρχει, τα συναισθήματα που γεννά στους ανθρώπους οι οποίοι απολαμβάνουν την παρουσία του. Κι άραγε, μήπως και τα δέντρα έχουν συναισθήματα; Μήπως κι αυτά σαν τους ανθρώπους έρχονται στη ζωή και πορεύονται στον κόσμο;
Σταδιακά, αβίαστα, η Carlisle χτίζει μια σχέση τρυφερής αμοιβαιότητας ανάμεσα στον αναγνώστη της και στο δέντρο. Τον καλεί να το αφουγκραστεί, να ανακαλύψει τη μοναδικότητά του, να το αγαπήσει, να ακουμπήσει νοσταλγικά στον κορμό του όταν κουραστεί από τα ταξίδια του στον κόσμο, να αντλήσει από τη σοφία του. Το δέντρο είναι πηγή ζωής, αλλά και σημείο αναφοράς. Ένας ζωντανός κόσμος που γεννά συναισθήματα και φιλοξενεί αναμνήσεις.
Το Τι βλέπεις όταν κοιτάζεις ένα δέντρο; δεν είναι βιβλίο γνώσης, παρότι πού και πού, ανάμεσα στο ποιητικό του κείμενο, που αποδίδεται όμορφα στα ελληνικά από τη Μυρσίνη Γκανά, και στις ζεστές εικόνες του που αποτυπώνουν γαλήνιες στιγμές στη φύση, ξεπροβάλλουν σκόρπια καρέ με λιγοστές πληροφορίες, οι οποίες περισσότερο λειτουργούν ως αφορμή για σκέψη. Η συγγραφέας έτσι κι αλλιώς αυτό που μοιάζει να επιθυμεί είναι να μεταλαμπαδεύσει στους αναγνώστες της την πεποίθησή της πως κάθε δέντρο είναι μια μοναδική ύπαρξη κι η σχέση τους μαζί της εξίσου μοναδική. Κι ίσως αυτή ακριβώς η προσέγγιση, η αντιμετώπιση κάθε πλάσματος της φύσης ως μοναδικού, να είναι η αφετηρία για τη διαμόρφωση μιας σχέσης βαθέος και ουσιαστικού σεβασμού με τον κόσμο που μας περιβάλλει.
INFO
Σάρλοτ Γκιλέν και Γιουβάλ Ζόμερ, Η γη κάτω απ’ τα πόδια μου,
Ο ουρανός πάνω απ’ τα μάτια μου, Mτφρ. Αγγελική Τζαβάρα, Εκδ. Ψυχογιός, 2023.
Κριστιάν Ντοριόν – Γκόσια Χέρμπα, Εφευρέσεις από το ζωικό βασίλειο, Mτφρ. Αγγελική Τζαβάρα, Εκδ. Πατάκη, 2022.
Κριστιάν Ντοριόν – Γιέζι Γιουν, Κατασκευές από το ζωικό βασίλειο, Mτφρ. Αγγελική Τζαβάρα, Εκδ. Πατάκη, 2022.
Ben Lerwill – Harriet Hobday, Άγρια οικογένεια, Mτφρ. Μαρία Αγγελίδου, Άγγελος Αγγελίδης, Εκδ. Καπόν 2023.
Emma Carlisle, Τι βλέπεις όταν κοιτάζεις ένα δέντρο;, Mτφρ. Μυρσίνη Γκανά, Εκδ. Μάρτης, 2023.
