του Χρίστου Ν.Λάνδρου
Ο ιστορικός ενεστώτας [1] μας διδάσκει το συντακτικό, αν και είναι χρόνος παροντικός, έχει σημασία χρόνου παρελθοντικού. Χρησιμοποιείται συχνά στον αφηγηματικό λόγο για να φέρει το παρελθόν στο παρόν, να δώσει μεγαλύτερη ζωντάνια, ζωηρότητα και παραστατικότητα στην αφήγηση. Στη γλώσσα χρησιμοποιείται από τα αρχαία χρόνια έως σήμερα. Με αυτόν τον συντακτικό όρο τιτλοφορεί ο Θανάσης Χατζόπουλος μικρά αφηγήματα, σύντομες βιογραφίες ανθρώπων άγνωστων που πέρασαν από αυτή τη ζωή και χάθηκαν. Βιογραφίες άλλοτε σε συνεχή απλή αφήγηση και άλλοτε σε ημερολογιακή χρονολογική που περικλείουν τα σημαντικότερα σημεία της ζωής τους, τραγικά ως επί το πλείστον. Τα curriculum vitae των μη επώνυμων ηρώων που έχει επιλέξει ο συγγραφέας αποτελούν άγνωστα δράματα που συγκλόνισαν τους οικείους και τον περίγυρό τους με τη ζωή και το θάνατό τους
Εκείνο που κάνει ξεχωριστά τα κείμενα είναι οι στοχασμοί του συγγραφέα που εντέχνως περιλαμβάνονται στην αφήγησή του για τη ζωή και το θάνατο και η γλώσσα που χρησιμοποιεί. Επίσης οι αναφορές σε κομβικά σημεία της μεταπολεμικής πολιτικής ιστορίας, για παράδειγμα εκλογές κατά τη δεκαετία του 50, επταετία της χούντας, πολιτική αλλαγή της δεκαετίας του 80. Τα γεγονότα αυτά καθόλου δεν επηρεάζουν τους ήρωες των ιστοριών, είναι παντελώς αδιάφορα για τους ίδιους και τον περίγυρό τους. Παράλληλα δεν λείπουν από τις αφηγήσεις οι υπαινιγμοί και οι έμμεσες αναφορές σε κοινωνικά ζητήματα ή σε ατομικές συμπεριφορές.
Παρακολουθώντας τα curriculum vitae δεν είναι εύκολο να ξεχωρίσει κανείς ποιες αναφορές είναι πιο τραγικές εκείνων που έζησαν κάποια χρόνια κι έφτασαν σε ώριμη ηλικία ή των μικρών παιδιών, βρεφών, ακόμη και εμβρύων που δεν πρόλαβαν καν να ζήσουν στον μάταιο τούτο κόσμο.
Παράξενες ιστορίες ανθρώπων που καταγράφονται ίσως σε ιατρικές εκθέσεις ή σημειώνονται στα ψιλά των εφημερίδων ή ακόμα γίνονται αφηγήσεις προσωπικές ή οικογενειακές ανθρώπων που πόνεσαν από την απώλεια των δικών τους και συνεχίζουν να υποφέρουν από την άδικη τύχη τους σε χρόνο παροντικό μεν αλλά για συμβάντα που επηρεάζουν τη ζωή τους όπως εύστοχα δηλώνει ο τίτλος, σε ιστορικό ενεστώτα[2].
Η ζωή είτε ολιγόχρονη είτε μακρόχρονη μας λένε οι μικρές βιογραφίες επώνυμων ή ανώνυμων μικρή σημασία έχει. Δεν εξελίσσεται πάντα όπως ο καθένας περιμένει ή ακόμα όπως δείχνουν οι προοπτικές ενός ανθρώπου στο ξημέρωμα της ζωής του. Παντού και πάντα, σε ανύποπτο χρόνο καιροφυλακτεί ο θάνατος. «Το πέρασμα στην αιωνιότητα δεν λογαριάζει χρόνια. Χρόνια λογαριάζουν μόνον οι ζωντανοί». Οι στοχασμοί του Θ. Χατζόπουλου για την αιωνιότητα δεν έχουν σχέση με τη μεταφυσική. Είναι καθαρά υπαρξιακοί. Ύπαρξη και μη ύπαρξη. Η δεύτερη ισχυρότερη της πρώτης. Ποιο νόημα έχουν οι επέτειοι, η υστεροφημία και τόσα άλλα για τα οποία μοχθούν οι άνθρωποι; Το «μία ροπή και ταύτα πάντα θάνατος διαδέχεται» ισχύει για όλους, σημαντικούς, πλούσιους, φτωχούς και ασήμαντους, μικρούς ή μεγάλους. Μία ροπή. Αυτό εμπεριέχουν οι ιστορίες του Ιστορικού ενεστώτα. Άλλοι το λένε μοίρα ή τύχη ή γραφτό. Ο θάνατος με όποιον τρόπο κι αν συμβαίνει είναι ένα αληθινό και άφευκτο γεγονός. Ο υμνωδός αναφέρει «όντως φοβερώτατον το θανάτου μυστήριον» και «πάντα ματαιότης τα ανθρώπινα όσα ουχ υπάρχει μετά θάνατον».
Στις μικρές βιογραφίες του συγγραφέα ο θάνατος είναι μια αιτιολογημένη εξέλιξη της ζωής. Μόνο που έχει τις παραξενιές του. Ένα ατύχημα, μια απρόσμενη αρρώστια, ένα φυσικό συμβάν και πολλά άλλα παρόμοια μετατρέπουν το φαινόμενο σε μυστήριο. Μερικές φορές ο χρόνος καγχάζει για τις ενέργειες των ανθρώπων όπως για παράδειγμα το κενοτάφιο της οικογένειας Μαυροσκούφη. Λίγο πριν από τους πρώτους ολυμπιακούς αγώνες η οικογένεια μετανάστευσε στην Αθήνα και πριν από οτιδήποτε άλλο αγόρασε οικογενειακό τάφο στο Α΄ Νεκροταφείο, όμως ποτέ και κανείς της οικογένειας δεν ενταφιάστηκε. Σε μια εκδρομή με ιστιοφόρο εξαφανίστηκαν όλοι οι επιβαίνοντες μαζί και το σκάφος. Κανείς δεν βρέθηκε. Έμεινε ο τάφος κενός.
Η αναφορά στους ολυμπιακούς αγώνες είναι μια από τις πολλές ιστορικές αναφορές που εμπεριέχονται στις αφηγήσεις. Εγκατεσπαρμένες από τον συγγραφέα σε διάφορα κείμενα μαζί με νύξεις κοινωνικών γεγονότων προσανατολίζουν τον αναγνώστη. Εμφανής είναι επίσης η επιρροή ιατρικών γνώσεων και διαγνώσεων στην αφήγηση.
Οι ιστορικές αναφορές του συγγραφέα εκτείνονται χρονικά από το 1896 χρονιά των ολυμπιακών αγώνων μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα, στη μεταναστευτική κρίση. Έτσι μέσα από τα μικρά βιογραφικά διαγράφεται ένας αιώνας με αναφορές στην καταστροφή της Σμύρνης και στην προσφυγιά, στην Κατοχή και τον Εμφύλιο, στην μετεμφυλιακή περίοδο, τη μετανάστευση στη Γερμανία, στη δικτατορία του 1967, στο αντιδικτατορικό κίνημα και στη μεταπολίτευση του 1974, στην αποκατάσταση της Δημοκρατίας , στην δεκαετία της αλλαγής του 1980. Και άλλα όμως γεγονότα πολιτικά και κοινωνικά θίγονται μέσα από τις μικρές ιστορίες. Εκτός από τη μετανάστευση, η αλματώδης τουριστική ανάπτυξη, κυρίως της Μυκόνου, η πτώση του τείχους στη Γερμανία, οι μεγάλες αλλαγές του τέλους του 20ού αιώνα και τέλος η μεταναστευτική κρίση των αρχών που 21ου αιώνα που πολύ σύντομα θα γίνει προσφυγική κρίση, για να προστεθεί στην καλπάζουσα οικονομική κρίση.
Οι μικρές και άγνωστες ιστορίες ανθρώπων που χάθηκαν στα ψιλά γράμματα των εφημερίδων είτε δεν εμφανίσθηκαν πουθενά, εκτεθειμένες σε «ιστορικό ενεστώτα», δηλώνουν την παρουσία τους στην καθημερινότητά μας, σε μια πραγματικότητα που συνήθως διαφεύγει της προσοχής μας ή κι αν τις γνωρίζουμε πολύ γρήγορα καταλήγουν στη λήθη. Ο Χατζόπουλος τις έχει ανασύρει από εκεί για να δείξει ότι είναι κομμάτι της πραγματικότητας δηλαδή της αλήθειας, της μη λήθης.
Σάμος, 22-9-2021
[1] Μια προσωπική ιστορία με συνδέει με τον ιστορικό ενεστώτα, τη σημασία του στα λατινικά και τον ρόλο του στο φαινόμενο της ακολουθίας των χρόνων. Στο σχολικό εγχειρίδιο γραμματικής και συντακτικού των λατινικών δινόταν επαρκής εξήγηση, αλλά σε υποσημείωση με πολύ μικρά γράμματα, που συνήθως δεν διαβάζαμε. Στις εισαγωγικές για το πανεπιστήμιο, την ημέρα εξέτασης των λατινικών, ξεφυλλίζοντας το βιβλίο, έπεσε το μάτι μου στην εν λόγω υποσημείωση. Τύχη αγαθή η μία παρατήρηση επί του κειμένου αφορούσε την εξήγηση της ακολουθίας των χρόνων που στηριζόταν στον ιστορικό ενεστώτα. Βαθμολογήθηκα με άριστα και ακόμα μακαρίζω τον ιστορικό ενεστώτα.
[2] Τον ρόλο του ενεστώτα σημειώνει και η Χαρά Πρεβεδώρου στην πρόσφατη συλλογή διηγημάτων της Όσα παίρνει ο χρόνος, εκδ. Ιωλκός, Αθήνα 2021 ως εξής: «… το δαιμόνιον της αφήγησης χρησιμοποιεί αδέξια τον ενεστώτα ως άχρονο ρηματικό τύπο, όπως ήταν αρχικά, που μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για πράξη παρελθοντική» [σ. 183]
(*) Ο Χρίστος Ν.Λάνδρος είναι φιλόλογος-ιστορικός, μέλος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού Απόπλους
Θανάσης Χατζόπουλος, Ιστορικός Ενεστώς (Curricula vitarum) , Αθήνα, (εκδ. Πόλις), 2020
Βρες το εδώ
