Της Ελευθερίας Δημητρομανωλάκη (*)
Ας κάνουμε ένα flash back πίσω στις αρχές του 20ου αιώνα κι ας φανταστούμε το Γρηγόριο Ξενόπουλο να γράφει για τους θαμώνες του κινηματογράφου πως γίνονται «ερμηνευτές από το ένστικτον του ανθρώπου ο οποίος θέλει να κάμη και τους άλλους να ιδούν το καλόν που είδε.»
Αυτό ακριβώς το ένστικτο θ’ ακολουθήσω κι εγώ προσεγγίζοντας το πρωτοπόρο βιβλίο «Η Κινηματογραφική όψη του Γρηγορίου Ξενόπουλου» του Θανάση Αγάθου, από τις εκδόσεις Γκοβόστη.
Η μελέτη ετούτη ανήκει στην κατηγορία των κειμένων που αποτελούν από μόνα τους πολιτισμικά συμπόσια για την τέχνη, τον πολιτισμό και την ιστορία του.
Οι αφηγήσεις κάθε είδους, η λογοτεχνία στο σύνολό της, οι παραστάσεις, τα μυθιστορήματα και οι ταινίες, είναι η διατομή της πολιτισμικής μας ταυτότητας, είναι η πολιτισμική ταυτότητα κάθε κοινωνίας.
Αν ξεκινήσουμε από αυτήν την παραδοχή, φτάνουμε στο συμπέρασμα πως τα μελετήματα που ασχολούνται με τη σχέση των τεχνών μεταξύ τους ξεπερνούν το θεματικό τους εύρος και γίνονται πολιτισμικά συμπόσια που ερμηνεύουν τόσο την τέχνη αυτήν καθεαυτή, όσο και την ίδια την κοινωνία που παράγει και προσλαμβάνει αυτήν την τέχνη.
Αυτό ακριβώς κάνει ο Θανάσης Αγάθος.
Εξελίσσει τη διακειμενικότητα, τη μεταπλάθει σε πολυφωνικό στοχασμό και στήνει μια περιπέτεια οπτικών πάνω στη σχέση λογοτεχνίας – κινηματογράφου.
Στο έργο «Η Κινηματογραφική όψη του Γρηγορίου Ξενόπουλου» η επιστημονική αφήγηση χτίζεται μέσα από τέσσερις κομβικές θεματικές οπτικές, που ταυτόχρονα αποτελούν περιπέτειες του βλέμματος, της αναζήτησης, δηλαδή της πρόσληψης.
1η θεματική όψη του βιβλίου
Το βλέμμα του Ξενόπουλου στη νέα τέχνη του κινηματογράφου
Οι σκέψεις και οι απόψεις του για το σινεμά αποτυπώθηκαν τόσο στα έντυπα που έγραφε συστηματικά ως διανοούμενος της εποχής του, όσο και στο μυθιστόρημά του ο «Ουρανοκατέβατος», όπου διαπραγματεύεται τη νέα κινηματογραφική πραγματικότητα μέσα από την ηρωίδα που γίνεται σταρ του σινεμά.
Με αφορμή τις απόψεις του Γρηγορίου Ξενόπουλου έρχονται στο φως οι διαλεκτικές προσεγγίσεις για το σινεμά και διευρύνεται το τεράστιο ζήτημα του πως κάθε νέα μορφή τέχνης ή τεχνολογίας -που αναπόφευκτα επηρεάζει την τέχνη- πως βρίσκει υποδοχή από τους διανοούμενους μιας εποχής και πως αυτοί την εξελίσσουν ή τη μπλοκάρουν.
2η θεματική όψη του βιβλίου
Το βλέμμα του Ξενόπουλου στο συγγραφικό εαυτό του
Διασκεύασε ο ίδιος σεναριακά και τη «Στέλλα Βιολάντη» και τον «Κακό δρόμο», μια διπλή εμπειρία που του έδωσε την εκ των έσω οπτική της νέας τέχνης. Μάλιστα, όπως επισημαίνεται στο βιβλίο του Θανάση Αγάθου, η «Στέλλα Βιολάντη» αποτελεί το μοναδικό δείγμα τριπλής διασκευής από τον ίδιο το δημιουργό – συγγραφέα.
Ο Ξενόπουλος γράφει το διήγημα «Έρως Εσταυρωμένος» το 1901, το διασκευάζει σε θεατρικό κείμενο το 1909, μετονομάζοντάς το μάλιστα σε «Στέλλα Βιολάντη», ενώ ο ίδιος το μεταγράφει σε σενάριο το 1931, για την ταινία του Ιωάννη Λούμου.
Η μελέτη αποκαλύπτει όλα τα στοιχεία των μεταβάσεων του Ξενόπουλου από τη μια τέχνη στην άλλη, που αναπόφευκτα εξεικονίζουν τον συγγραφικό του εαυτό.
Από ‘κει και μετά εμφαίνεται μια μετατόπιση, μια αλλαγή στον τρόπο που βλέπει τον κινηματογράφο. Αρχίζει να λειαίνει τις αιχμές του. Κι αυτό ήταν αναπόφευκτο αφού δια μέσου της σεναριακής γραφής επανα-προσέγγισε το έργο του και λειτούργησε ο ίδιος ως σεναριογράφος, δηλαδή κατά έναν τρόπο ως εν δυνάμει σκηνοθέτης.
3η θεματική όψη του βιβλίου
Το βλέμμα του κοινού στις διασκευές του έργου του Ξενόπουλου
Ο τρόπος και το είδος της σχέσης που αναπτύσσει το κοινό με τη νέα τέχνη του κινηματογράφου αποτυπώνεται στις κριτικές και τα κείμενα των μελετητών.
Ο Θανάσης Αγάθος διερευνά εξαντλητικά, με αποκαλυπτικό τρόπο τις πηγές, ώστε να αναδυθεί το απόσταγμα της αλήθειας για την πολυεπίπεδη σχέση: α) κοινού και κινηματογράφου, β) κοινού και λογοτεχνικού Ξενόπουλου, γ) κοινού και κινηματογραφικού Ξενόπουλου.
Η τριπλή ετούτη σχέση καλύπτεται απ’ αρχής του φιλμικού φαινομένου, σε κάθε επιμέρους κινηματογραφική κατάκτηση, μέχρι και την έλευση της τηλεόρασης, με την υποδοχή του Ξενόπουλου από το τηλεοπτικό κοινό.
Μια ειδική κατηγορία αναγνωστικού κοινού είναι οι αναγνώστες – σκηνοθέτες που διάβασαν Ξενόπουλο και μετέφεραν το έργο του στη μεγάλη οθόνη, που αποτελεί και την πιο καίρια θεματική του βιβλίου.
4η θεματική όψη του βιβλίου:
Το βλέμμα των σκηνοθετών
Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος είχε την τύχη να διασκευαστεί πολλαπλά για τη μεγάλη οθόνη. Ο Γρηγόρης Γρηγορίου, ο Αλέκος Σακελλάριος, ο Αλέξης Δαμιανός, και ο Γιάννης Δαλιανίδης διασκευάζουν το έργο του.
Κι εδώ τίθεται το ερώτημα:
πως διαβάζει, πως βλέπει τον Ξενόπουλο ο Γρηγορίου και πως ο Δαλιανίδης; Πως ο Δαμιανός και πως ο Σακελλάριος;
Κάθε μεταφορά μυθιστορήματος ή θεατρικού έργου στην οθόνη είναι και μια ερμηνεία του. Μια άλλη οπτική σ’ αυτό. Τα αίτια κάθε νέας ερμηνείας πάντα έχουν ρίζες στην κοινωνική πραγματικότητα που γεννά τις διασκευές.
Γι’ αυτό η σχέση λογοτεχνίας – κινηματογράφου ανοίγει νέους δρόμους προς όλες τις κατευθύνσεις μελετών, τόσο ιστορικών-κοινωνικών-πολιτικών, όσο και φιλοσοφικών-ανθρωπιστικών.
Ακριβώς αυτούς τους δρόμους διευρύνει το σπουδαίο έργο «Η Κινηματογραφική όψη του Γρηγορίου Ξενόπουλου» του Θανάση Αγάθου, γίνεται η κινηματογραφική όψη ολόκληρου του κύκλου της πρόσληψης και αποκαλύπτει τις αέναες επιρροές έτσι όπως γίνονται μια συνεχής σπείρα διακειμενικότητας και άρα ιστορικότητας.
Μέσα από τέτοιες διαδρομές, το βιβλίο ετούτο οδεύει ανοιχτά στο διακειμενικό σύμπαν, διευρύνει μοναδικά τα πλαίσια στοχασμού, θέτει νέα πλαίσια και νέους δρόμους σκέψης πάνω στη σχέση κινηματογράφου – λογοτεχνίας. Ταυτόχρονα η επιστημονική διαχείριση του υλικού που διερευνάται, που είναι πλούσιο, πολυπρισματικό και διαχρονικό ταυτόχρονα, δομείται αρχιτεκτονικά με εκπληκτικό τρόπο ώστε να είναι αποκαλυπτική για το θέμα και συναρπαστική ως αφήγηση, πράγμα εξαιρετικά δύσκολο για επιστημονική έρευνα.
Τελικά, το πρωτοπόρο αυτό βιβλίο κάνει τον αναγνώστη να αισθάνεται αναπόσπαστο τμήμα ενός πολιτισμού με συνέχεια, βάζει θεμέλια για περαιτέρω έρευνα και σκέψη κι όποιος το διαβάζει αισθάνεται τον παλμό της ιστορικής του μοναδικότητας.
ΙΝFO: Θανάσης Αγάθος, «Η ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΟΨΗ ΤΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΥ», εκδόσεις Γκοβόστη, 2016
(*) Η Ελευθερία Δημητρομανωλάκη είναι συγγραφέας, Διδάκτωρ Μέσων, Επικοινωνίας και Πολιτισμού (Πάντειο Πανεπιστήμιο)
