της Βαρβάρας Ρούσσου
«Οι φωταψίες του έρωτα/ σαν άνεμος ωτακουστής σε σύννεφο διαβατικό/». Έτσι ξεκινά «Το έβδομο τραγούδι της αγάπης» (Επιστροφή των πουλιών 1946) του Νίκου Εγγονόπουλου και αυτός ο στίχος τιτλοφορεί την πρόσφατη ανθολογία ερωτικών ποιημάτων του. Ανθολογεί και γράφει την εισαγωγή ο Θανάσης Χατζόπουλος που δεν αναλαμβάνει πρώτη φορά το ρόλο του ανθολόγου ούτε ασχολείται πρώτη φορά με τον Εγγονόπουλο.[1]
Την ανθολογία απαρτίζουν, εκτός από το παραπάνω ποίημα (σ. 90), άλλα 79 μαζί με οκτώ εικαστικά έργα του ζωγράφου και ποιητή (με αυτή τη σειρά όπως είχε ο ίδιος δηλώσει «είμαι ζωγράφος το επάγγελμα»). Ο άξονας συμπερίληψης των ποιημάτων στη βάση της χρονολογικής σειράς των ποιητικών συλλογών στις οποίες περιλαμβάνονται παρέχει μια εικόνα για την κατανομή τους ανά συλλογή και για το ανάπτυγμα της θεματικής του έρωτα στο χρόνο. Ο Χατζόπουλος επιχειρεί τη χαρτογράφηση της ερωτικής ποιητικής του Εγγονόπουλου αντλώντας από όλο το φάσμα της ποιητικής παραγωγής του. Σημειώνει στην εισαγωγή: «σε όλες σχεδόν τις ποιητικές συλλογές του περιλαμβάνει συνήθως και ερωτικά ποιήματα» (σ. 8). Πράγματι η άποψη αυτή τεκμηριώνεται από την κατανομή των ανθολογούμενων ποιημάτων ανά συλλογή. Ιδιαίτερη πύκνωση παρουσιάζει Η επιστροφή των πουλιών (1946) όπου σε σύνολο 35 ποιημάτων ερωτικά είναι τα 21, τα οποία και ανθολογεί ο Χατζόπουλος, και Στην κοιλάδα με τους ροδώνες (1978) με 56 ποιήματα απ’ όπου ανθολογούνται 21. Από την πρώτη συλλογή Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν (1938) προέρχονται 11 ποιήματα και λιγότερα από τις λοιπές συλλογές. Έτσι, είναι σαφές ότι το θέμα απασχολεί σταθερά τον ποιητή και αποδεικνύεται ιδιαίτερα γόνιμο. Η ανθολογία λοιπόν εστιάζοντας στον έρωτα προτείνει ουσιαστικά τον Εγγονόπουλο ως κατεξοχήν ερωτικό ποιητή. «Νικόλαε Εγγονόπουλε, σε αυτόν τον κόσμον δύο είναι τα μεγαλείτερα και πιο πολύτιμα στοιχεία. Ο Έρωτας και το Σπαθί.[…] Η πραγματικά μεγάλη ποίησις είναι καμωμένη βασικά από αυτά τα πρωταρχικά και κορυφαία στοιχεία.» έγραφε το 1945 ο Αντρέας Εμπειρίκος για τον φίλο του και συνοδοιπόρο στον υπερρεαλισμό.[2]
Κάθε ανθολογία, οποιουδήποτε είδους, θέτει ιδιαίτερα ερωτήματα. Το πρώτο και βασικό ζήτημα είναι η στόχευσή της και εν προκειμένω η κύρια επιδίωξη είναι σαφής: η επαφή με μια θεματική περιοχή, τον έρωτα, της ποίησης του Εγγονόπουλου. Ο Εγγονόπουλος, όπως είναι γνωστό, εκδίδει σε κομβικούς χρόνους για την ελληνική ιστορία και ιστορία της λογοτεχνίας και της τέχνης, ποιήματα ασύμβατα με τις τρέχουσες τότε αντιλήψεις, ενάντια ακόμη και στον μόλις αποδεκτό μοντερνισμό. Παρά τις αρχικές περιπέτειες της υποδοχής η προσληπτική του πορεία διαφοροποιήθηκε σταδιακά. Είναι σήμερα αδιαμφισβήτητα αποδεκτός ως σημαντικός ποιητής, εκπρόσωπος του ελληνικού υπερρεαλισμού και μνημονεύεται με τον «δίδυμο» Εμπειρίκο. Ανατρέχοντας στο χρονολόγιο Εγγονόπουλου (συνταγμένο από τον Ιάκ. Βούρτση στον διαδικτυακό τόπο για τον ποιητή) διαπιστώνεται το αδιάπτωτο ενδιαφέρον και η διαρκής ενασχόληση με την ποίηση και τη ζωγραφική του. Αφιερώματα λογοτεχνικών περιοδικών, αφιερωματικοί τόμοι, μεταθανάτιες εκδόσεις ποιημάτων του, μελέτες, συνέδρια και ημερίδες, εκθέσεις ζωγραφικής, το 2007 έτος Εγγονόπουλου. Ποιήματά του όχι μόνο περιλαμβάνονται σε διδακτικά σχολικά εγχειρίδια αλλά διδάσκονται (σε αντίθεση με άλλων σύγχρονών του ή θεωρούμενων κορυφαίων ποιητών/τριών) ως παραδειγματικά του υπερρεαλισμού. Η αδιάπτωτη δραστηριότητα γύρω από το έργο του πιστοποιεί την αναντίρρητα θετική πρόσληψή του και το αμείωτο ενδιαφέρον για την ποίησή του, πολύ συχνά μάλιστα συνδυαστικά με το εικαστικό του έργο.
Επομένως, με βάση την παραπάνω διαπίστωση, τίθεται το ερώτημα της αναγκαιότητας μιας ανθολογίας Εγγονόπουλου που φαίνεται ότι δεν αποτελεί έκπληξη στη δεδομένη συνθήκη, ακόμη -και περισσότερο μάλιστα- και αν τη θεωρήσουμε μέρος ενός ευρύτερου αφιερώματος στον Εγγονόπουλο παράλληλα με την έκθεση που έλαβε χώρα πρόσφατα (Νίκος Εγγονόπουλος, Ο Ορφέας του Υπερρεαλισμού 9/3/2022 – 3/7/2022 Ίδρυμα Θεοχαράκη).
Για έναν ποιητή, που κάθε άλλο παρά λησμονημένος αποδεικνύεται, αρκεί ο στόχος της επαφής του αναγνωστικού κοινού με το έργο του για να αιτιολογήσει μια ανθολογία; Η απάντηση βρίσκεται στην επιλογή της εστίασης στη θεματολογία του έρωτα καθώς αυτό συνιστά την ιδιαιτερότητα της ανθολογίας. Δίνεται η δυνατότητα για μια επανανάγνωση υπό διαφορετική, εστιασμένη οπτική: στον άξονα ενός γενικά μείζονος θέματος ολόκληρης της λογοτεχνίας και ταυτόχρονα κεντρικού της ποίησης του Εγγονόπουλου που ίσως μάλιστα να μην είχε σχολιαστεί αυτοδύναμα στο βαθμό που αξίζει. Προσλαμβάνοντας τον Εγγονόπουλο στο πλαίσιο του ελληνικού υπερρεαλισμού έχει συζητηθεί διεξοδικά η σχέση του με το ρεύμα, με την ελληνική παράδοση και το ζήτημα της ελληνικότητας, με τον κοσμοπολιτισμό ή η σχέση ποίησης-ζωγραφικής ή το συνθετικό του έργο Μπολιβάρ. Ο έρωτας στον Εγγονόπουλο, όταν τίθεται ως ζήτημα, υπάγεται και συνάπτεται αυτονόητα με την υπερρεαλιστική στάση απέναντι στη γυναίκα ή γενικά στον έρωτα και την απελευθέρωση της ερωτικής επιθυμίας. Αναντίρρητα, η ποίησή του φέρει αυτά τα χαρακτηριστικά και η ανθολογία αφενός τα προβάλλει συνολικά και συγκεντρωμένα αφετέρου αποτελεί το έναυσμα για μια σειρά άλλων ζητημάτων που εγείρονται (π.χ. η σωματικότητα, ο φυσικός κόσμος, ακόμη και μια επαναπροσέγγιση της στάσης απέναντι στη γυναίκα).
Όπως ο Χατζόπουλος αναλυτικά εξηγεί στην εγγονοπουλική ποίηση ο έρωτας είναι τρισυπόστατος καθώς παρουσιάζεται με τρεις μορφές.
Η πρώτη είναι αυτή του έρωτα ως συναισθήματος, ως ψυχικής κατάστασης και μάλιστα στην αρνητική πτυχή (Στα όρη της Μυουπόλεως ΙΙ» σ. 54-55) «με τις δυσκολίες και τις αστοχίες του» (σ. 8). Εδώ εντάσσεται η ερωτική απουσία και η απώλεια του έρωταόσο και ο έρωτας ως τρόπος διάρρηξης της μοναξιάς του υποκειμένου, ιδίως του ποιητή («Ο μυστικός ποιητής» σ. 44).
Η δεύτερη είναι η επιθυμία, ο σωματικός πόθος που αποδίδεται «με τρόπο ρητό και ευθύ» (σ. 8) και αυτό είναι ένα ακόμη σημείο σύνδεσης με τον υπερρεαλισμό. Η άμεση και χωρίς αστική αιδώ αναφορά στη σεξουαλική επιθυμία, η σωματικότητα, οι αναφορές στο γυναικείο σώμα, η αινιγματική και μυστικιστική, αλλά ταυτόχρονα με απτό, ποθητό σώμα, γυναίκα φαίνεται να δοξάζεται στον Εγγονόπουλο. Η γυναίκα είναι η υπέρτατη ΑΥΤΗ («Ο Σεβάχ θαλασσινός» σ. 46-49). Ο Χατζόπουλος αναλυτικά αναφέρεται στη σωματική διαδρομή των ποιημάτων του Εγγονόπουλου (σ. 10-14). Η σωματική αυτή επικοινωνία ως πάθος μεταφέρεται και στη σχέση ποιητή-αναγνώστη (σ. 10) εκτείνοντας την έννοια του έρωτα. Ας θυμηθούμε το Τρελός έρως του Μπρετόν τόσο για την έκφραση του έρωτα γενικά όσο και για τη ερωτική στάση απέναντι στο έργο τέχνης.
Η τελευταία μορφή είναι αυτή της αγάπης όχι μόνον ως ανοιχτού συναισθήματος αλλά ως πρακτικής του βίου («Αγάπη» σ. 42). «Η αγάπη είναι ο μόνος τρόπος κάτι να γνωρίσουμε» («Εξομολογήσεις της στεριάς, της θάλασσας» σ. 156). Και αλλού: «δε θα πάψης ποτέ να επιστρατεύης όλη την αγάπη που έχεις μέσα σου κρυμμένη ενάντια στις δυνάμεις του κακού» («Ικεσία» σ. 129).
Η σύγκλιση όλων των μορφών βρίσκεται στο ζεύγος, εδράζεται στο δυαδικό ιδεώδες (σ. 9), στο οποίο συναιρούνται ο έρωτας-συναίσθημα, η ερωτική επιθυμία και η αγάπη ως απόλυτη βίωση της συντροφικότητας κατά το πεζό ποίημα «Περί ύψους» (σ. 122): «Κι αυτό το μυστικό είναι απλούστατα η σ ύ ζ υ γ ο ς π ο υ γ ρ η γ ο ρ ε ί». Εντέλει, όπως ο Χατζόπουλος το θέτει «Οι φωταψίες του έρωτα» [εν. το ποίημα] είναι μάλλον η ερωτική αμοιβαιότητα των εραστών[…] το σημείο σύντηξης» (σ. 21).
Όλες οι διακρίσεις, αλληλοεπικαλυπτόμενες και διαφορετικές, θεωρούνται γλωσσικής τάξης. Τόσο η απελευθέρωση της γλώσσας στο πλαίσιο του υπερρεαλισμού από τα δεσμά είτε της καθαρεύουσας είτε της παλαιάς δημοτικής (που σήμερα μας φαίνεται εξίσου δυσπρόσιτη με την καθαρεύουσα) όσο και η βαρύτητα των λέξεων εμφατικά τονισμένη από τους στίχους-λέξεις και από επιμελημένη ρυθμικότητα (ζήτημα που χρήζει ιδιαίτερης προσοχής στον Εγγονόπουλο) συνδέονται με την καταιγιστική εικονοποΐα, δημιουργώντας το ιδιοπρόσωπο σύμπαν του ποιητή όπου η γλώσσα αποκαθαίρεται από το τετριμμένο, γίνεται ενιαία και αδιάσπαστη, με ηχητική και χρωματική υπόσταση. Έτσι, αναπόφευκτα, οδηγεί σε αναγωγή στο εικαστικό έργο του Εγγονόπουλου, στοιχείο που σχολιάζεται στην εισαγωγή.
Γενικά ο Χατζόπουλος, έχοντας μελετήσει και άλλοτε τον Εγγονόπουλο, δε μένει στην περιγραφική διάσταση της ποίησής του αλλά αφενός επιχειρεί τη σύζευξη με το ζωγραφικό του έργο, όπως εξάλλου δηλώνει η επιλεγμένη παρουσία πινάκων, αφετέρου αφήνει στην προσέγγισή του διακριτά ίχνη της επαγγελματικής του υπόστασης (ψυχαναλυτής) που ωστόσο δε λειτουργούν ως δεσμευτικό σχήμα. Επιπλέον, η ποιητική ιδιότητα και του ίδιου επιτρέπει μια διεισδυτικότερη οπτική που δεν επιβάλλεται ωστόσο ως στεγανά προσωπική. Ο παραπάνω συνδυασμός αποτρέπει μια ετεροβαρή ή άνιση ή αυστηρά φιλολογική εισαγωγή δημιουργώντας τη συνθήκη ελευθερίας στην αναγνωστική εμπλοκή.
Έτσι με τις Φωταψίες του έρωτα επιβεβαιώνεται η δυναμική του πολυδιάστατου έργου του Εγγονόπουλου με τη συνεχή ανάδειξη νέων ζητημάτων που πυροδοτεί. Εάν ο σκοπός μιας θεματικού χαρακτήρα ανθολόγησης από το έργο ενός δημιουργού είναι να επαναφέρει αυτό το έργο αναδεικνύοντας μια όψη του, (έτσι κι αλλιώς, εν προκειμένω, έργο παρόν φιλολογικά και μάλλον και στις αναγνωστικές συνειδήσεις), είναι παράλληλα η αισθητική απόλαυση. Γιατί, ένα ερώτημα που θέτουν ανθολογίες μιας/ενός ποιήτριας/ποιητή είναι η αισθητική επικαιρότητα και δραστικότητα της/του ανθολογούμενης/ου επιζητώντας μια απάντηση. Ο συνδυασμός μιας ελκυστικής θεματολογίας όπως ο έρωτας και ενός «ζωντανού» έργου σε μια καλαίσθητη έκδοση που την ανοίγει η επιμελημένη εισαγωγή του Χατζόπουλου εξυπηρετεί το στόχο της αναγνωστικής τέρψης.
[1] Αναφέρω παραδειγματικά: Ημερολόγιο 2007, ο ποιητής Νίκος Εγγονόπουλος επιμ. Θ. Χατζόπουλος Ύψιλον 2006 αλλά υπάρχουν και άλλες εργασίες του Θ. Χατζόπουλου
[2] Νικόλαος Εγγονόπουλος ή Το Θαύμα του Ελμπασάν και του Βοσπόρου και Διάλεξη για τον Νίκο Εγγονόπουλο
Νίκος Εγγονόπουλος, Οι φωταψίες του έρωτα, Ανθολόγηση-εισαγωγή Θανάσης Χατζόπουλος ύψιλον 2022
