Της Έλενας Χουζούρη.
Στην τελευταία του ανταπόκριση στα Cahiers Juifs, τον Νοέμβριο του 1933 και μετά το κάψιμο των βιβλίων των Γερμανοεβραίων συγγραφέων από το Γ! Ράιχ , ο Γιόζεφ Ροτ θα γράψει: “Eμείς οι Γερμανοί συγγραφείς εβραικής καταγωγής –τώρα που ο καπνός των καμένων βιβλίων μας φτάνει στα ουράνια- έχουμε χρέος προπαντός να παραδεχθούμε ότι νικηθήκαμε. Εμείς, που αποτελούσαμε την πρώτη γραμμή των στρατιωτών οι οποίοι πολέμησαν κάτω από τα λάβαρα του ευρωπαικού πνεύματος , ας εκπληρώσουμε το ευγενέστερο καθήκον του εν τιμή νικημένου πολεμιστή: ας ομολογήσουμε την ήττα μας. Ναι, νικηθήκαμε»1.
Δεν είμαι σίγουρη αν ο σπουδαίος αυτός Γερμανοεβραίος συγγραφέας γνώριζε τις απόψεις και τις προτάσεις του Τέοντορ Χερτσλ για την αναγκαιότητα της σύστασης ενός εβραικού κράτους προκειμένου οι απανταχού Εβραίοι γλυτώσουν από τις συνεχείς διώξεις και τα πογκρόμ, διαπιστώνω όμως πόσο τα όσα γράφει στην τελευταία και βαρύνουσα αυτή ανταπόκρισή του δικαιώνει τον φερόμενο ως ιδρυτή του σιωνιστικού κινήματος. Και μάλιστα πριν την τερατωδία του Ολοκαυτώματος που θα ακολουθήσει λίγα χρόνια αργότερα, αφότου ο Γιόζεφ Ροτ θα γράψει την παραπάνω επιφυλλίδα. Πραγματικά αν διαβάσει κανείς προσεκτικά τις απόψεις του Τέοντορ Χερτσλ και το σχέδιο του για ένα εβραικό κράτος, που είδαν για πρώτη φορά το φως της δημοσιότητας το 1896 δεν μπορεί να μην εκπλαγεί τόσο με την διορατικότητα και τον ρεαλισμό του Χερτσλ όσο και με το λεπτομερές σχέδιο που καταθέτει για την λειτουργία ενός καινούργιου κράτους. Στον Έλληνα αναγνώστη δόθηκε αυτήν η ευκαιρία μόλις πρόσφατα χάρη στις εκδόσεις Παπαδόπουλος και την καλαίσθητη μικρόσχημη σειρά Μικρά Διαχρονικά που διευθύνει η Κατερίνα Σχινά.
Ο Τέοντορ Χερτσλ [1860-1904] θεωρείται, και δικαίως, ο θεμελιωτής του πολιτικού σιωνιστικού κινήματος, το οποίο θεσμοποιήθηκε με την ίδρυση του Κράτους του Ισραήλ, το 1948. Ο Χερτσλ, γόνος ευκατάστατης Ουγγροεβραικής οικογένειας, εξαιρετικά μορφωμένος και καλλιεργημένος σύμφωνα με τα ευρωπαικά ιδεώδη, μελετητής του Γκαίτε και του Σαίξπηρ, θαυμαστής του γερμανικού πνεύματος, με την, αρχικά, πεποίθηση της αφομοίωσης των Ευρωπαίων Εβραίων στον ευρωπαικό πολιτισμό και τις αξίες του, αρχίζει να διαφοροποιεί τις απόψεις του, όταν, φοιτητής στη Βιέννη, θα βιώσει τον αντισημιτισμό και τις φυλετικές προκαταλήψεις. Αποφασίζει να ακολουθήσει την δημοσιογραφία αντί της δικηγορικής ακριβώς για να έχει την ελευθερία του λόγου. Ωστόσο εξακολουθεί να υποστηρίζει τα της αφομοίωσης των Εβραίων και της χειραφέτησης τους μέσω αυτής. Η πολύκροτη υπόθεση Ντρέυφους – αυτή που θα διχάσει την γαλλική κοινωνία της τελευταίας δεκαετίας του 19ου αιώνα και θα οδηγήσει τον Εμίλ Ζολά να γράψει το περίφημο Κατηγορώ του- δεν θα αφήσει κανένα πλέον περιθώριο ψευδαισθήσεων και αυταπάτης στον Τέοντορ Χερτσλ. Το Ιούνιο του 1895 θα γράψει στο ημερολόγιό του: « Στο Παρίσι αντιλήφθηκα την κενότητα και τη ματαιότητα του να προσπαθείς να «πολεμήσεις» τον αντισημιτισμό». Τον επόμενο χρόνο ήρθε η συγγραφή του Jugenstaat δηλαδή του Εβραικού Κράτους. Βάση του σχεδίου-πρότασης του Χερτσλ για ένα Εβραικό Κράτος δεν είναι μόνον η ιουδαική θρησκεία ως ενοποιητικού συστατικού του εβραισμού, αλλά, κυρίως, η εθνική ταυτότητα των Εβραίων, άποψη που σαφώς προέρχεται από τις αρχές του Διαφωτισμού περί έθνους κράτους, εξάλλου ο ίδιος δήλωνε άθεος. Ο Χερτσλ πιστεύει- και γράφει- ότι οι απανταχού Εβραίοι του καιρού του είναι ένας ενιαίος λαός με κοινές ρίζες, ιστορία και παραδόσεις. Ωστόσο , όπως επισημαίνει και η Κατερίνα Σχινά στην εκτενή και διαφωτιστική της εισαγωγή, «Το Εβραϊκό Κράτος που οραματίστηκε ο Χερτσλ συνδύαζε τη σύγχρονη εβραϊκή κουλτούρα με τα σημαντικότερα στοιχεία της ευρωπαϊκής κληρονομιάς». Κι αυτό φαίνεται τόσο στο Jugenstaat [Το Εβραϊκό Κράτος] όσο και στο λογοτεχνικό του έργο Altneuland[Παλιά Νέα Γη] που έγραψε το 1902, δύο χρόνια πριν πεθάνει. Ο Χερτσλ υπεραμύνεται της ανεξιθρησκείας, του διαχωρισμού θρησκείας και κράτους, αλλά και του σεβασμού σε όσους είναι θρησκευόμενοι, ανεξαρτήτως ποια θρησκεία και ποιον Θεό ασπάζονται. Εμφανίζεται επίσης υπέρμαχος της πολυγλωσσίας και όχι μόνον της εβραϊκής γλώσσας στο Κράτος που οραματίζεται, μιλάει για την ισότητα των γυναικών και τάσσεται υπέρ μιας ανοιχτής κοινωνίας.
Για να προλάβει τυχόν ενστάσεις, επιφυλάξεις ή και επικρίσεις περί μιας Ουτοπίας που προτείνει, από την πλευρά μιας μερίδας Ευρωπαίων Εβραίων, αυτών που κυρίως ανήκουν στις ευκατάστατες και μορφωμένες τάξεις, άρα και με ψηλότερο βαθμό αφομοίωσης, ο Χερτσλ υπενθυμίζει ότι «το Εβραϊκό Ζήτημα εξακολουθεί να υπάρχει. Θα ήταν ανόητο αν προσπαθήσει κανείς να το αρνηθεί.» Επισημαίνει ότι είναι κατάλοιπο του Μεσαίωνα, από το οποίο τα πολιτισμένα έθνη μοιάζουν ανίκανα να ξεφύγουν, έστω κι αν θέλουν να το επιχειρήσουν. Τονίζει μάλιστα ότι το Εβραϊκό Ζήτημα μεταφέρεται ακολουθώντας τη διαδρομή των μεταναστεύσεων των Εβραίων, γιατί και μόνο η εβραϊκή παρουσία αρκεί για να προκαλέσει διώξεις και στη νέα τους εγκατάσταση. Η διορατικότητα του Χερτσλ πραγματικά εντυπωσιάζει όταν αναφέρεται στις προσπάθειες αφομοίωσης και συγχώνευσης των Εβραίων στις χώρες εγκατάστασης τους. «Έχουμε» γράφει « ειλικρινά καταβάλλει παντού επίπονες προσπάθειες να συγχωνευθούμε στην κοινωνική ζωή των κοινοτήτων που μας περιβάλλουν και να διατηρήσουμε την πίστη των πατέρων μας. Δεν μας το επιτρέπουν. Μάταια είμαστε καλοί πατριώτες, με την αφοσίωση μας να φτάνει σε ορισμένους τόπους στα άκρα, μάταια θυσιάζουμε ζωή και περιουσία στον ίδιο βαθμό με τους συμπολίτες μας, μάταια μοχθούμε για να αυξήσουμε τη φήμη της γενέτειράς μας στις επιστήμες και τις τέχνες ή τον πλούτο της μέσω του εμπορίου. Στις χώρες όπου έχουμε ήδη ζήσει επί αιώνες εξακολουθούν να μας αποκαλούν μειωτικά «ξένους».
Εδώ ο Τέοντορ Χερτσλ συναντιέται και πάλι με τον Γιόζεφ Ροτ, τριάντα επτά χρόνια μετά τη συγγραφή και δημοσίευση του Εβραϊκού Κράτους. «Ένιωσαν άραγε ποτέ το Τρίτο Ράιχ σπίτι τους οι Γερμανοί συγγραφείς εβραϊκής καταγωγής;» αναρωτιέται ο Ροτ στην ύστατη και γεμάτη οργή, απογοήτευση αλλά και αξιοπρέπεια, επιφυλλίδα του στα Cahiers Juifs το φθινόπωρο του 1933. «Γεννιέται η ιστορικά δικαιολογημένη υποψία πως οι Γερμανοί διανοούμενοι, εβραϊκής η μη καταγωγής, ένιωθαν πάντα ξένοι στη Γερμανία, μετανάστες στα χώματα της πατρίδας τους, σπαραγμένοι από τη νοσταλγία της αληθινής πατρίδας τους ακόμα κι όταν βρίσκονταν εντός των συνόρων της».2 Στην επιφυλλίδα αυτή ο Γιόζεφ Ροτ δικαιώνει πλήρως τον Τέοντορ Χερτσλ, έστω κι αν ο ίδιος, μπροστά στη λαίλαπα του ναζισμού στη Γερμανία, έβλεπε ως σωτηρία την επιστροφή της μοναρχίας στα προ του Μεγάλου Πολέμου, αυστρο-ουγγρικά εδάφη. Στο εξαιρετικό και συγχρόνως σπαρακτικό αυτό κείμενό του ο Ροτ παραθέτει και καταγράφει τους σπουδαίους εκείνους Γερμανόφωνους συγγραφείς, καλλιτέχνες και διανοούμενους, εβραϊκής καταγωγής, που με το έργο τους διαφύλαξαν και λάμπρυναν τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και τις αξίες του. Αυτό όμως δεν αρκούσε πια κι η Ιστορία αποδείκνυε τον χωρίς ψευδαισθήσεις και αυταπάτες προφητικό ρεαλισμό του Τέοντορ Χερτσλ. Για τον Ουγγροεβραίο λοιπόν διανοούμενο ήταν εκ των ων ουκ άνευ η δημιουργία ενός Εβραϊκού Κράτους. Το οποίο όμως δεν περιόρισε μόνον στη φαντασία του, η σε γενικές θεωρητικές γραμμές αλλά κάθισε και συνέταξε ένα πλήρες σχέδιο οργάνωσης και λειτουργίας αυτού του κράτους, προβλέποντας κάθε του λεπτομέρεια. Κατ’ αρχάς προτείνει δύο πιθανούς τόπους εγκατάστασης και δημιουργίας του Εβραϊκού κράτους: Την Αργεντινή όπου, όπως γράφει, υπήρχαν ακατοίκητες περιοχές και την Παλαιστίνη, την ιστορική εβραϊκή κοιτίδα από την οποία οι Εβραίοι διώχθηκαν και ξεριζώθηκαν τον 1ο μχ. αιώνα. Στη συνέχεια ο Χερτσλ σχεδιάζει το πώς και με ποιο θεσμικό μέσο θα πραγματοποιηθεί η εγκατάσταση των απανταχού Εβραίων στην νέα τους πατρίδα, προτείνοντας τη σύσταση της Εβραϊκής Εταιρίας, ως ανώτερου οργάνου, η οποία θα επιφορτιστεί να διαπραγματευτεί για οτιδήποτε σχετίζεται με οικονομικά ζητήματα [αγοραπωλησίες, εμπόριο, δόμηση και ανέγερση κατοικιών κλπ]. Ο Χερτσλ προβλέπει τα πάντα: Τις εργατικές κατοικίες για όλους τους εργαζόμενους, τους ανειδίκευτους εργάτες, την κατοχύρωση της επτάωρης εργασίας, τις υπερωρίες οι οποίες δεν πρέπει να υπερβαίνουν τις τρεις ώρες και θα επιτρέπονται μόνον με πιστοποιητικό γιατρού, την αρωγή μέσω της εργασίας, το εμπόριο, την επιχειρηματικότητα, την προώθηση της βιομηχανίας, την χρήση των νέων τεχνολογιών της εποχής, την λαϊκή και επαγγελματική εκπαίδευση. Ακόμα ο Χερτσλ, πιστός στις παραδόσεις του ευρωπαϊκού διαφωτισμού, σπεύδει να τοποθετηθεί στα ζητήματα της γλώσσας και της θρησκείας σε δύο υποκεφάλαια. Σχετικά με την επίσημη γλώσσα που θα μιλιέται στο Εβραϊκό κράτος, γράφει: “Ποιος από μας είναι επαρκώς εξοικειωμένος με την εβραϊκή ώστε να ζητήσει εισιτήριο του τρένου σ’ αυτή τη γλώσσα; Κάτι τέτοιο δεν γίνεται. Η δυσκολία , ωστόσο, εύκολα παρακάμπτεται. Καθένας μπορεί να διατηρήσει την γλώσσα στην οποία σκέφτεται στην πατρίδα του. Το παράδειγμα της Ελβετίας αποδεικνύει περίτρανα την δυνατότητα ύπαρξης μιας γλωσσικής ομοσπονδίας.». Και για τη θρησκεία: «Θα καταλήξουμε λοιπόν σ’ ένα σύστημα θεοκρατικό; Πραγματικά, όχι. Η πίστη μας ενώνει, η γνώση μας δίνει ελευθερία. Γι αυτό και θα αποτρέψουμε την ανάδυση θεοκρατικών τάσεων από την πλευρά του κλήρου. ….Κάθε άνθρωπος θα νιώθει ελεύθερος να πιστεύει η να μην πιστεύει, όπως νιώθει ελεύθερος με την εθνικότητα του. Κι αν άνθρωποι άλλων δογμάτων και εθνικοτήτων έρθουν και ζήσουν ανάμεσά μας, οφείλουμε να τους παραχωρήσουμε έντιμη προστασία και ισότητα ενώπιον του νόμου». Ο Χερτσλ οραματίζεται ένα Εβραικό κράτος με σαφείς διακριτές εξουσίες τόσο από τους θρησκευτικούς ηγέτες όσο και από τον στρατό διότι όπως γράφει, οι τυχόν παρεμβάσεις τους στη διοίκηση του κράτους μπορεί να δημιουργήσουν δυσκολίες εσωτερικές και εξωτερικές.
Ο Χερτσλ δεν έζησε για να δει τόσο την εξάπλωση του πολιτικού σιωνισμού όσο και την δικαίωση του οράματός του με την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ το 1948. Δεν μπορούσε φυσικά να προβλέψει [ αν και κάνει μια μικρή σχετική αναφορά στους ντόπιους πληθυσμούς] κι έναν άλλο σημαντικότατο παράγοντα στην πορεία της ίδρυσης αλλά και της περαιτέρω ύπαρξης του κράτους του Ισραήλ: Τους Άραβες και πολύ περισσότερο την αραβοισραηλινή σύγκρουση. Βέβαια, όπως μας πληροφορεί η Κατερίνα Σχινά στην Εισαγωγή της, στο Altneuland ένας από τους βασικούς χαρακτήρες είναι ο Ρεσίντι Μπέη, μηχανικός από τη Χάιφα και ένας από τους ηγέτες της «Νέας Κοινωνίας». Διότι, σύμφωνα με τον Χερτσλ, όλοι οι μη Εβραίοι του Ισραήλ έχουν ίσα δικαιώματα, και η προσπάθεια ενός φανατικού ραβίνου να τους στερήσει το δικαίωμα ψήφου πέφτει στο κενό.
Πόσο δικαιώθηκε ο Χερτσλ, εκατόν έντεκα χρόνια από την συγγραφή του Εβραϊκού Κράτους; Πιστεύω σε μεγάλο βαθμό. Ή προσεκτική μάλιστα ανάγνωση του έργου αυτού, ενδυναμώνει περισσότερο αυτήν την πεποίθηση, ενώ διαλύει και τυχόν εσφαλμένες και παραπειστικές απόψεις για το τι ήταν, κάτω από ποιες αναγκαιότητες δημιουργήθηκε και σε τι απέβλεπε ο πολιτικός σιωνισμός . Εντύπωση επίσης κάνει η, εξαιρετικά προωθημένη, για την εποχή του, ελευθεροφροσύνη του Χερτσλ, σε όλα τα επίπεδα των κοινωνικών και εργασιακών σχέσεων. Η πολύ καλή μετάφραση καθώς και οι διαφωτιστικές σημειώσεις είναι της Ελένης Λούση. Το αισθητικά προσεγμένο και κομψό μικρόσχημο βιβλίο, είναι το τέταρτο της σειράς Μικρά Διαχρονικά στην οποία, όπως αναγράφεται στο οπισθόφυλλο, «φιλοξενούνται σημαντικά κείμενα μεγάλων στοχαστών, πρωτοπόρων, ριζοσπαστών, και οραματιστών που οι ιδέες τους συγκλόνισαν τις κοινωνίες, αναστάτωσαν τα πολιτισμικά δεδομένα της εποχής τους και διαμόρφωσαν τον κόσμο όπως τον ζούμε σήμερα».
Info: Theodor Herzl : ΤΟ ΕΒΡΑΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ [Εκδόσεις Παπαδόπουλος] σελ. 140
- JOSEPH ROTH: ΒΕΡΟΛΙΝΕΖΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 1920-1933 [εκδ. ΑΓΡΑ] σελ. 245-246
- Ο.π 247
