Νέα στήλη: Ο Καβάφης στον διάλογο Μαρίας- Νίκης

4
463

 

Για το βιβλίο των Νίκου Μαθιουδάκη και Μάνου Μπονάνου, Το όνομά μου είναι… Κ.Π.Καβάφης , γράφουν/συμφωνούν και διαφωνούν η Μαρία Τοπάλη και η Νίκη Κωνσταντίνου-Σγουρού

 

Η Μαρία στη Νίκη:

Η αναμέτρηση με το βιβλίο αυτό που, αν το καταλαβαίνω σωστά, έχει στόχο να συστήσει τον ποιητή στα παιδιά (στο οπισθόφυλλο λέει «από 9 ετών»), με δυσκόλεψε πολύ. Το έπιασα στα χέρια μου πριν λίγες εβδομάδες και, επειδή με θύμωσε, αποφάσισα να το βάλω στην άκρη. Να μην το συζητήσω εν θερμώ. Να του δώσω μια δεύτερη, και μια τρίτη ευκαιρία. Αν μη τι άλλο, η ιδέα να συστηθούν οι ποιήτριες και οι ποιητές στα παιδιά, με τη βοήθεια βιβλίων φτιαγμένων ειδικά για τον σκοπό αυτόν,  είναι μια καλή ιδέα. Το βιβλίο της Ιουλίτας Ηλιοπούλου, που συστήνει στα παιδιά τον Ελύτη (Ο Ελύτης για παιδιά, Ίκαρος 2022) εμένα τουλάχιστον με κέρδισε. Μολονότι βλέπω, και ίσως συμμερίζομαι και τον αντίλογο, που λέει ότι τα ποιήματα είναι εκεί, και το παιδί θα βρει, αν είναι να βρει, τον δρόμο του προς αυτά, όπως τον βρήκαμε ή δεν τον βρήκαμε όλοι μας. Πως είναι μια περιπέτεια ο δρόμος αυτός, που η καθεμιά και ο καθένας δικαιούται να τη ζήσει με τον δικό του τρόπο. Αλλά βλέπω και την άλλη πλευρά που επικαλείται, υποθέτω, ότι το ενδιαφέρον για την ποίηση φθίνει στον καιρό μας, λιώνει μαζί με ολόκληρο το παγόβουνο του γραπτού πολιτισμού ή μάλλον λιώνει πρώτο-πρώτο, γιατί η ποίηση βρισκόταν άλλοτε στην κορυφή. Χρειάζεται λοιπόν υποστήριξη, θα πει κάποιος, κόντρα στο ρεύμα. Έκανα μεγάλη εισαγωγή, για να πάρω άλλη μια βαθιά αναπνοή. Το βιβλίο εξακολουθεί να με θυμώνει. Ας περιγράψω τα πραγματικά δεδομένα. Είναι χωρισμένο σε κεφάλαια και το πρώτο κεφάλαιο έχει τίτλο «ο άνθρωπος». Ακόμη και αν δεχτούμε ότι είναι καλή ιδέα να εισάγουμε μια ποιήτρια/έναν ποιητή ως «άνθρωπο», καλύτερα θα ήταν να αποφεύγαμε αυτόν τον κάπως βαρύγδουπο τίτλο. Ας το παραβλέψουμε και αυτό, για την ώρα. Βρισκόμαστε στην πρώτη σελίδα του «Ο άνθρωπος» και, πλάι σε μια μέτρια εικονογράφηση (για έναν ποιητή για τον οποίο διαθέτουμε πλουσιώτατο φωτογραφικό-εικαστικό υλικό!) διαβάζουμε ένα συνοπτικό κείμενο σε πρώτο πρόσωπο: «Το όνομά μου είναι …. Γεννήθηκα…. Κλπ». Εύλογα μπαίνουμε στο κλίμα των πρωτοπρόσωπων αφηγήσεων. Ο Καβάφης λοιπόν θα μας διηγηθεί ο ίδιος την ιστορία του- για πάμε παρακάτω! Γυρνώ σελίδα. Ο τίτλος του κεφαλαίου είναι «παιδικά χρόνια». Και με έκπληξη διαβάζω: «Ο Κ.Π.Καβάφης γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια… Ο μικρός Κωνσταντίνος πέρασε τα παιδικά του χρόνια….» Πάει το πρώτο πρόσωπο. Επανάληψη του ιδίου αλλά σε τρίτο. Πρέπει να υποθέσουμε κάποιο σκηνοθετικό τρικ για αυτή την εναλλαγή; Θα γίνει και κάτι άλλο στη συνέχεια; Υπάρχει μήπως κάποια θεατρικότητα στην εξιστόρηση; Γυρνώ σελίδα. Υποκεφάλαιο «Η ενήλικη ζωή». Ούτε πρώτο, ούτε τρίτο πρόσωπο. Άλλη επιλογή τώρα, τύπου «χρονολόγιο». Μπα, δεν τίθεται θέμα θεατρικότητας στη σύνθεση, σκέφτομαι (επειδή δεν έχω χάσει ακόμα την υπομονή μου που γενικά δεν είναι και μικρή). Εδώ έχουμε να κάνουμε μάλλον με δειγματολόγιο αφηγηματικών μέσων. Αλλά γιατί πρέπει να συστηθεί η δύσκολη και αντιδημοφιλής στις μέρες μας ποίηση με την επιπλέον δυσκολία που γεννά ένα τέτοιο δειγματολόγιο και όχι με μια καλοφτιαγμένη διήγηση; Την εικονογράφηση πιάνω τον εαυτό μου να αποφεύγει πλέον και να την καταχωρήσει καν στις πληροφορίες που καταγράφονται στο μυαλό μου διαβάζοντας. Για να δούμε τι λέει αυτό το χρονολόγιο. Αντιγράφω. 1882: «Εθνικιστικές ταραχές στην Αίγυπτο βάζουν σε κίνδυνο τους ευρωπαίους κατοίκους». Σταματώ. Ορίστε; «Εθνικιστικές ταραχές»; Μα, δεν πρόκειται για την επανάσταση του Οράμπι; Έχω καθαρή στη μνήμη μου την ιστορία αυτή από το «Ο Καβάφης και η Εποχή του» (ναι, το βιβλίο του Τσίρκα εννοώ, φυσικά δεν το βρήκα στον κατάλογο με τη βιβλιογραφία που παρατίθεται στο τέλος). Αλλά μπορεί (σκέφτομαι) και να θυμάμαι λάθος. Google. Βάζω «Egypt 1882». Μου βγάζει, φυσικά, «Anglo-Egyptian War». Και φαίνεται πως η όλη υπόθεση παραμένει ακόμη και σήμερα διαφιλονικούμενο ζήτημα στην ιστοριογραφία. Κάπου εδώ θα ομολογήσω έντιμα ότι έχω πτοηθεί. Έχω προδιατεθεί αρνητικά για τη συνέχεια. Και η συνέχεια δεν ανέτρεψε αυτή μου την κακή προδιάθεση. Εννοείται ότι στο επόμενο υποκεφάλαιο («Η «Πόλις» του») φεύγει και πάλι το χρονολόγιο και ξανα-έχουμε αφήγηση σε τρίτο πρόσωπο. Κάθε τόσο, παρεμβάλλονται στο πολύ βαρετό κείμενο, με άλλη γραμματοσειρά, γραπτά άλλων ανθρώπων για τον Κ. Εδώ, πχ, έχουμε ένα παράθεμα του Σαρεγιάννη. Πού να ξέρουν τα 9χρονα ή και τα 15χρονα ποιος ήταν ο Σαρεγιάννης; Το παράθεμα είναι ωραίο, και ακόμη ωραιότερο θα ήταν να είχε ενταχθεί σε εκείνη την πλούσια και με σασπένς αφήγηση που ονειρευόμουνα πριν λίγο, κάπως έτσι: «ο Α.Ι.Σ. ήταν κι αυτός Αλεξανδρινός όπως ο Κ. και, παρόλο που οι σπουδές και το επάγγελμά του δεν είχαν καμιά φανερή σχέση με την ποίηση – ήταν «φυτοπαθολόγος!»- υπήρξε μελετητής του καβαφικού έργου, ενώ είχε και μια σπουδαία βιβλιοθήκη». Σύντομη φαντασίωση. Διότι παρελαύνουν οι πάντες στη συνέχεια: Κατσίμπαλης και Τζόυς και Γέιτς. Και περισπούδαστες φράσεις όπως «με άλλα λόγια, ήταν ένας ποιητής που ζούσε την ιστορία μέσα από την ποίηση. Παρόμοια χρήση του χρόνου, που να δίνει μορφή και σημασία στην απέραντη ιστορική συνέχεια, υιοθετούν ο Τζέιμς Τζόυς και ο Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέιτς.» Θα ήθελα να βάλω κάπου εδώ μια τελεία ή έστω μια άνω τελεία. Το πράγμα συνεχίζει έτσι, και χειρότερα. Στο κεφάλαιο «Ο κόσμος», στο υποκεφάλαιο με τίτλο «ποίηση, ποίηση, ποίηση!» (sic) διαβάζουμε ορισμούς του συμβολισμού, του παρνασσισμού και του ρεαλισμού, σε μορφή εγκυκλοπαιδικών λημμάτων. Δηλαδή και να αγαπά, που λέει ο λόγος, το παιδάκι τα ποιήματα, κάπου εδώ οπωσδήποτε θα εγκαταλείψει την προσπάθεια. Κι εγώ ήθελα να την εγκαταλείψω. Αλλά το πήγα μέχρι το τέλος. Και είδα ότι ενώ γίνεται λόγος για την «επιφύλαξη» και την «εχθρότητα» με την οποία εν μέρει αντιμετωπίστηκε από την κριτική του καιρού του, στα αποσπάσματα που παρατίθενται αυτή η εκδοχή των πραγμάτων απουσιάζει παντελώς. Την ομοφυλοφιλία δεν τη βρίσκουμε ούτε στον «Άνθρωπο» ούτε στον «Κόσμο» αλλά προσεχτικά ραμμένη στη φόδρα του κεφαλαίου «Το έργο». «Ποιήματα καβαφικά που χαρακτηρίζονται ως ομοερωτικά, που εκφράζουν την αγάπη προς τον όμοιου φύλου άνθρωπο. Κάνει τα βιώματά του τέχνη, Στο κέντρο του καβαφικού ποιήματος υπάρχει η υπέρβαση της αίσθησης και του συναισθήματος». Ναι, θα σταματήσω. Πες μου ότι έχω άδικο. Ή τουλάχιστον βρες μια λογική εξήγηση γιατί έπρεπε να συμβεί όλο αυτό.

 

Η Νίκη στη Μαρία:

Φοβάμαι πως δεν μπορώ να διαφωνήσω καθόλου μαζί σου. Ίσως επειδή είμαι δασκάλα και ίσως επειδή πολύ πρόσφατα αποδεσμεύτηκα από τη λογοτεχνία και τον τρόπο που διδάσκεται στο σχολείο (αν και είχα υπέροχες δασκάλες που έκαναν ό,τι μπορούσαν για να μην αναπαράγουν αυτό το μοτίβο), δεν θύμωσα όπως εσύ, αλλά με κατέκλυσε μια άβολη αμηχανία και μετά λυπήθηκα. Λυπήθηκα γιατί πολύ θα ήθελα ένα ωραίο βιβλιαράκι για τον Καβάφη να το έχω στην τσάντα και τη βιβλιοθήκη μου και να μπορώ να το επικαλούμαι και να το χρησιμοποιώ. Και κυρίως λυπήθηκα γιατί παρόμοια ένιωσα διαβάζοντας και το βιβλίο της ίδιας σειράς για τον Σεφέρη. Θεωρώ τη χαμένη ευκαιρία του Σεφέρη ακόμα πιο χαμένη, αφού ο Σεφέρης είναι κάπως πιο δύσκολος για τα παιδιά και γιατί για τον Καβάφη όντως υπάρχει πολύ -πάρα πολύ- υλικό εκεί έξω. Και καλό υλικό, καλά εκπαιδευτικά προγράμματα, καλές αφορμές και ιδέες. Επιστρέφω στην αρχική μου αμηχανία λοιπόν. Ένιωσα πως διάβαζα ένα αισθητικά ενημερωμένο και σύγχρονο σχολικό εγχειρίδιο, το οποίο όμως δεν ήταν ούτε τέτοιο. Έχουμε αποδεχτεί, όπως υπαινίχθηκα, πως η διδασκαλία της λογοτεχνίας είναι φορτωμένη με βαρετά χρονολόγια, την άποψή μας για τον Άνθρωπο (επίτηδες με κεφαλαίο) και ορισμούς. Αλλά τουλάχιστον ας είναι σωστά χρονολόγια, πυκνοί και σοβαροί ορισμοί. Αν δεχτούμε πως το βιβλίο απευθύνεται σε μικροσκοπικούς φιλολόγους, όπως γράφει στην δική της κριτική εδώ, στον «Αναγνώστη», η Μαρίζα Ντεκάστρο, ταυτόχρονα αποδεχόμαστε πως δεν το κάνει καλά. Λείπουν οι επεξηγήσεις, οι υποσημειώσεις, τα σχόλια και το βάθος. Ό,τι αναφέρεις για τη δομή και τη φόρμα, την απουσία συνδέσεων και μεντεσέδων, νημάτων που να συνδέουν τους ανθρώπους μεταξύ τους, με βρίσκει απόλυτα σύμφωνη. Ακόμα, με ζόρισε η έλλειψη ενός καθαρού υπομνήματος που θα μπορούσε να εξηγεί τι σημαίνει πχ. η κάθε γραμματοσειρά: αυτή η πιο «χειρόγραφη» σημαίνει κείμενο παρμένο από το αρχείο ή και κάτι άλλο; Λόγια του ποιητή αυτούσια ή και λόγια δυνάμει του ποιητή; Άρα το βιβλίο αποτυγχάνει πλήρως ως σχολικό εγχειρίδιο. Ως τυπωμένο αντικείμενο αποκλείει τις υπερσυνδέσεις με ιστοσελίδες και άλλα κείμενα με τα οποία συνομιλεί, την απαραίτητη πολυμεσικότητα που χρειάζεται η εκπαίδευση και η εξερεύνηση.

Θα περίμενα από ένα βιβλίο που λέγεται «Το όνομά μου είναι…» να είναι μια πραγματική βιογραφία. Να παίζει με τις εικόνες, τις λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής, τα αρώματα, να με κάνει να θέλω να γνωρίσω τον κύριο Καβάφη, όπως όταν ήμουν μικρή είχα παθιασμένα γνωρίσει τη Βιρτζίνια Γουλφ και τη Φρίντα Κάλο, διαβάζοντας κάτι τέλειες βιογραφίες τους που είχαν κυκλοφορήσει. Δεσμεύομαι να τις βρω και να τις φέρω να τις συζητήσουμε. Ή έστω, αν δεν μπορεί να κάνει αυτό, ας αφήσει ολόκληρα ποιήματα μέσα στις σελίδες. Ας τα αφήσει εκεί: με εικόνες και φωτογραφίες, με μια ωραία γραμματοσειρά. Ας μας αφήσει να δώσουμε στα παιδιά από 9 χρονών τους στίχους.

Τέλος, θα διαφωνήσω μαζί σου για την εικονογράφηση. Εμένα μου άρεσε πολύ – συμφωνώ και σε αυτό με τη Μαρίζα Ντεκάστρο. Θεωρώ πως θα μπορούσε να σταθεί από μόνη της πολύ καλύτερα, πως όντως θα μπορούσε να ντύσει ένα εκπαιδευτικό υλικό ή/και μία βιογραφία. Το κείμενο δυστυχώς δεν είναι τίποτα από τα δύο. Ένα μικρό ατόπημα της εικονογράφησης που σχεδόν με πλήγωσε εντόπισα στην ήδη πληγωτική σελίδα για τον ομοερωτισμό: ενώ γίνεται η αναφορά στον έρωτα ανάμεσα στα άτομα ίδιου φύλου, το σκίτσο της Αγγελικής Μπόζου από κάτω μας δείχνει ένα ετεροφυλόφιλο ζευγάρι. Μα γιατί;

 

Νίκος Μαθιουδάκης Μάνος Μπονάνος, Το όνομά μου είναι… Κ.Π.Καβάφης, Εικονογράφηση: Αγγελική Μπόζου, Ίκαρος, 2023

Προηγούμενο άρθρο«Ο Πατέρας». Για εκείνους που η ζωή τους σβήνεται απ’ το μυαλό τους (της Όλγας Σελλά)
Επόμενο άρθροΟ χρόνος είναι μάνα για τον Ocean Vuong (της Κωνσταντίνας Κορρυβάντη)

4 ΣΧΟΛΙΑ

  1. Τελικά και οι τρεις μας διαβάσμε ένα βιβλίο καταστροφή. Αναρωτιέμαι εάν οι συγγραφείς θα κατανοήσουντις παρατηρήσεις και θα σκεφτούν καλύτερα τα επόμενα δυο βιβλία-Καρούζος, Δημουλά, που μάλλον είναι ήδη έτοιμα προς έκδοση!

    • Είχα γράψει το κειμενάκι μου προς τη Νίκη πριν δημοσιευτεί το δικό σας. Και ένιωθα άβολα, σπάνια είμαι τόσο “κάθετη”. Οπότε παρηγορήθηκα πραγματικά όταν σας διάβασα. Στεριώθηκα. Αν, όμως, ήταν εγχείριση το βιβλίο αυτό; Δεν θέλω να ξέρω ποια θα ήταν η τύχη του ασθενούς…

  2. Η ουσία της κριτικής έχει σημασία! Και το ότι στο κάθε κείμενο αναδεικνύονται διαφορτικές πλευρές. Συν το γεγονός ότι ο κριτικός που κάνει κριτική κριτική μοιράζεται τη μοναξιά του…

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ