Του Σπύρου Κακουριώτη.
«Χιλιάδες Έλληνες συνωστίζονται στο λιμάνι προσπαθώντας να μπουν στα πλοία και να φύγουν για την Ελλάδα»… Η σύντομη αυτή φράση, με την οποία η συγγραφική ομάδα του σχολικού βιβλίου Ιστορίας της Στ’ Δημοτικού, με επικεφαλής την Μαρία Ρεπούση, προσπαθούσε να περιγράψει με συναισθηματικά ουδέτερο τρόπο την κατάληξη της μικρασιατικής εκστρατείας στάθηκε, το 2007, η θρυαλλίδα για την οξύτερη, ίσως, δημόσια διαμάχη για τη σχολική Ιστορία στα μεταπολιτευτικά χρόνια, που είχε ως αποτέλεσμα την απόσυρση του βιβλίου και τη μη χρησιμοποίησή του στις σχολικές αίθουσες.
Παρά τη βιαιότητα της διαμάχης που ξέσπασε, στην οποία ενεπλάκησαν όχι μονάχα πνευματικά καθιδρύματα όπως η Ακαδημία Αθηνών αλλά και όλο το φάσμα του τύπου, έντυπου και ηλεκτρονικού και ιδιαίτερα το Διαδίκτυο, δεν υπήρξε η μοναδική στα τελευταία 40 χρόνια πλήρους δημοκρατικού βίου· αντιθέτως, όπως καταδεικνύει με τη μελέτη του για Τα αποσυρθέντα βιβλία ο ιστορικός της Εκπαίδευσης Χάρης Αθανασιάδης, τέτοιου είδους διαμάχες έχουν ιστορία τουλάχιστον ενός αιώνα, ξεκινώντας από τις επιθέσεις που ξεσηκώθηκαν για τη σχολική χρήση του βιβλίου του Ζαχαρία Παπαντωνίου Τα ψηλά βουνά (1919)…
Επιλέγοντας να ασχοληθεί με τέσσερις κομβικές περιπτώσεις βιβλίων που αποσύρθηκαν, συμπληρώνοντας τα προαναφερθέντα με την Ιστορία ρωμαϊκή και μεσαιωνική του Κ. Καλοκαιρινού (1965) και Ιστορία του νεότερου και σύγχρονου κόσμου, συγγραφικής ομάδας με επικεφαλής τον Γ. Κόκκινο (2002), που απευθύνονταν σε μαθητές Β’ Γυμνασίου και Γ’ Λυκείου αντίστοιχα, επιχειρεί να καταδείξει τα κοινά στοιχεία που συνδέουν τις εναντίον τους αντιδράσεις, οι οποίες οδήγησαν, τελικά, στην απόσυρσή τους.
Οι αντιδράσεις απέναντι στα βιβλία, όπως παρατηρεί ο συγγραφέας, τέμνουν εγκάρσια τους άξονες που ορίζουν τις κεντρικές διαιρετικές τομές, αριστεράς – δεξιάς ή, παλαιότερα, βενιζελικών – αντιβενιζελικών, δημοτικιστών – καθαρολόγων. Εδράζονται σε μία κοινή συνθήκη, στην οποία θεμελιώνονται οι συγκυριακές αιτίες της εκάστοτε διαμάχης, που, όπως θα δείξει αναλύοντας το υλικό του, δεν είναι άλλη από το εξαιρετικά ανθεκτικό στον χρόνο τριμερές σχήμα της εθνικής συνέχειας που θεμελίωσε και επεξεργάστηκε ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, ενσωματώνοντας έτσι τον βυζαντινό Μεσαίωνα, και δι’ αυτού την ορθόδοξη Εκκλησία, στο εθνικό συνεχές.
Προκειμένου να τεκμηριώσει τη θέση του, ο Χ. Αθανασιάδης, που στην αφήγησή του ακολουθεί πορεία ανάστροφη, από το πρόσφατο παρελθόν και τη διαμάχη για το βιβλίο της Στ’ Δημοτικού προς τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα και την απόσυρση του αναγνωστικού του Ζ. Παπαντωνίου, αναλύει στο προτελευταίο κεφάλαιο της μελέτης του τον τρόπο με τον οποίο οι επεξεργασίες του Κ. Παπαρρηγόπουλου πήραν τη θέση τους στα σχολικά αναγνωστικά, στα τέλη του 19ου αιώνα.
Η ένθεση της βυζαντινής περιόδου γίνεται υπό την επίδραση της ρομαντικής ιστοριογραφίας, κορυφαία φυσιογνωμία της οποίας στα καθ’ ημάς υπήρξε ο Παπαρρηγόπουλος. Όσο κι αν σήμερα, που η αέναη επανάληψη του «τρίσημου» σχήματος το έχει καταστήσει εξαιρετικά ανθεκτικό, σχεδόν «φυσικό», κάτι τέτοιο φαντάζει παράδοξο, η σχολική Ιστορία δεν ακολουθούσε πάντα αυτή τη γραμμή αφήγησης.
Καταδεικνύοντας αυτές τις χρονικότητες, ο συγγραφέας αφιερώνει το τελευταίο κεφάλαιο της μελέτης του σε ένα βιβλίο που χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα ως αναγνωστικό κατά το β’ μισό του 19ου αι. αδιαφορώντας σχεδόν πλήρως για όσα μεσολάβησαν από τη μάχη της Χαιρώνειας μέχρι και την Επανάσταση του ’21. Πρόκειται για τον Γεροστάθη, του επηρεασμένου από τις διαφωτιστικές ιδέες πολιτικού και διανοούμενου Λέοντος Μελά.
Ο Χ. Αθανασιάδης εξετάζει τη σχολική Ιστορία ως τμήμα του ευρύτερου πεδίου της δημόσιας ιστορίας, όπου κατέχει θέση ιδιαίτερη, καθώς υιοθετεί στοιχεία και ερμηνείες τόσο της ακαδημαϊκής όσο και της δημόσιας ιστορίας. Ο εθνοποιητικός ρόλος που εντέλει τής ανατίθεται την καθιστά εκφραστή των κεντρικών ιδεολογικών στοχεύσεων του κράτους· συνεπώς, όπως σημειώνει, θα μπορούσε να ιδωθεί ως ένα είδος «επίσημης δημόσιας ιστορίας». Και όπως κάθε ιστοριογραφία, δημόσια ή ακαδημαϊκή, «η σχολική Ιστορία έχει κι αυτή την ιστορία της», η οποία, όπως δείχνει πολύ εύστοχα ο Χάρης Αθανασιάδης στη μελέτη του, υπερβαίνει κατά πολύ τα στενά ενδιαφέροντα των ασχολούμενων με την ιστορία της εκπαίδευσης…
Χάρης Αθανασιάδης
Τα αποσυρθέντα βιβλία
Έθνος και σχολική Ιστορία στην Ελλάδα, 1858-2008
Αλεξάνδρεια, 2015
σελ. 296
