Ν. Βαλαωρίτης: Το μόνο που μας απειλεί είναι το αίσθημα ότι δεν μπορούμε να κάνουμε κάτι άλλο.

Συνέντευξη στον Γιάννη Ν. Μπασκόζο.

Με τον Νάνο Βαλαωρίτη συζητήσαμε σε μια ανοικτή εκδήλωση στο πλαίσιο του 43^ου Φεστιβάλ Βιβλίου στο Ζάππειο, το Σάββατο 6 Σεπτεμβρίου 2014. Κομψός φορώντας  ένα σύνολο στο χρώμα της ώχρας  κάθεται στο τραπέζι δίπλα μου. Δείχνει ευδιάθετος και έτοιμος να μιλήσει για τα πάντα:  για την ποίηση, τα νεωτεριστικά ρεύματα, τους συγγραφείς που γνώρισε και τον σημάδεψαν, την δημιουργικότητα στη συγγραφή και στη ζωγραφική, την κριτική και την κρίση. Η κριτικός τέχνης Νάντια Αργυροπούλου παρουσίασε προηγουμένως το εικαστικό του έργο. Ο ίδιος κοιτώντας όλα τα έργα του σε βάθος χρόνου αναρωτήθηκε:

Ακούω αυτά που λένε για το έργο μου και σκέφτομαι: εγώ τα έκανα αυτά ή κάποιος άλλος. Υπάρχουν δύο  ιδέες που μας διακατέχουν: αυτή του Ρεμπώ που έλεγε «εγώ είμαι κάποιος άλλος» και του Λωτρεαμόν που έλεγε «εγώ είμαι αυτός που είμαι».  Οι δυο αυτές ιδέες που συνδυάζουν την μεγαλομανία και τη σχιζοφρένεια αποτελούν ένα δίδυμο που μας κατατρέχει  αλλά και μας καθορίζει.

Είστε τελικά ποιητής ή ζωγράφος;

Οι υπερρεαλιστές έχουν πει ότι η τέχνη του γραψίματος  και η παραστατική τέχνη, τα εικαστικά γενικότερα, δεν διαφέρουν καθώς και τα δύο υπάγονται στην ποιητικότητα – είναι η στοά που ενώνει τις δύο εκφράσεις. Η έμπνευση τελικά με οδηγεί αν θα στραφώ στη γραφή ή στο σχέδιο.

Οι ποιητές , λέγεται, βλέπουν το μέλλον, κοιτώντας το παρόν ή το παρελθόν, εσείς τι βλέπετε για το μέλλον;

To έχει πει και ο Καβάφης στο  «σοφοί προσιόντων»…..Νομίζω ότι το μέλλον δεν μπορούμε να το καθορίσουμε, διαπλάθεται κάθε στιγμή του παρόντος αλλά και από τη στάση μας στο παρελθόν. Αυτό που λέμε παρόν δεν υπάρχει κατά κάποιο τρόπο. Ζούμε τη στιγμή, αυτή όμως αποτελείται από το παρελθόν, η οποία (στιγμή) αυτόματα γίνεται μέλλον, όπως στο σινεμά ένα καρέ διαδέχεται το άλλο. Υπάρχουν άνθρωποι αισιόδοξοι κι άλλοι απαισιόδοξοι και κάποιοι που είναι αισιόδοξοι ως απαισιόδοξοι. Επειδή βρισκόμαστε σε μια εποχή τρομακτικής κρίσης  και υπάρχουν άνθρωποι που τα προηγούμενα χρόνια δεν σκέφτηκαν ποτέ ότι μπορεί να αλλάξει η ζωή τους, σήμερα βρίσκονται εντελώς απορημένοι για το τί και πού βρίσκονται. Με σταματούν στο δρόμο και με ρωτούν τί θα γίνει, λες και ξέρω.

Και κάτι σημαντικό: Μια κρίση δημιουργεί  και μια συναισθηματική ένταση,  το αίσθημα ότι ζεις κάτι μοναδικό. Ενώ μέσα στην ευημερία δεν σκεπτόμασταν την ύπαρξη μας, την θεωρούσαμε κάτι δεδομένο. Σήμερα τίποτα δεν είναι δεδομένο..

Και  οι ποιητές; Τι έγιναν; Υποτάχτηκαν κι αυτοί στην ευδαιμονία; Σας ρωτώ γιατί συχνά  o κόσμος ζητά από τον ποιητή να του πει : «πρόσεξε!»

Δεν πιστεύω ότι το έργο τέχνης αντικατοπτρίζει αυτόματα  οτιδήποτε συμβαίνει στην κοινωνία, πόλεμοι, πολιτικές ανακατατάξεις, συγκρούσεις κ.ά. Η τέχνη ενσωματώνει πλαγίως ότι συμβαίνει, από το μικρό καθημερινό συμβάν μέχρι το πιο τρομακτικό, μια έκρηξη, έναν πόλεμος, έναν αποκεφαλισμό. Αυτά δεν απεικονίζονται στην τέχνη απευθείας, εισχωρούν στην ποίηση από την πίσω πόρτα, με αναφορές που θυμίζουν στον αναγνώστη τι συμβαίνει έξω. Γιατί κι αυτά που διαβάζει βρίσκονται «έξω», καθώς το ποίημα υπαγορεύει στον ποιητή αυτά που θα γράψει. Κατά κάποιον τρόπο το ποίημα είναι ένα ον , ένα γλωσσικό όν. Όπως κι ένα εικαστικό ον αποτελείται από ορισμένα υλικά στοιχεία, το υλικό της ποίησης είναι η γλώσσα Αυτή έχει τη δύναμη να δημιουργήσει κόσμους, έχει δηλαδή μια οντολογική ικανότητα. Αυτό έγινε αντιληπτό στην Ευρώπη από τη δεκαετία του ΄50 με τους στρουκτουραλιστές, τους ρώσους φορμαλιστές κ.ά. Άρα δεν μπορούμε να ζητούμε από την ποίηση τίποτα άλλο παρά ένα καλό ποίημα, να πει κάτι που όλοι αισθάνονται αλλά δεν μπορούν να το εκφράσουν. Αυτός και μόνον  ο  ρόλος της ποίησης είναι τεράστιος.

Έχετε ασχοληθεί με τον Όμηρο και αρθρογραφήσει τελευταία για τη σχέση αρχαίου ελληνικού και ευρωπαϊκού πολιτισμού.  Ο σημερινός ελληνικός πολιτισμός έχει κάποια σχέση με τον αρχαίο;

Από το 2010 που άρχισε η μεγάλη επίθεση ενάντια στον πολιτισμός μας από τους γερμανούς άρχισα να γράφω άρθρα για να προασπίσω την ταυτότητα μας. Η ταυτότητα ενός λαού  είναι αυτό που είναι ο ίδιος: η γλώσσα που μιλάει  ο χώρος μέσα στον οποίο ζει, ο τρόπος που ενεργεί και σκέπτεται. Δεν επιτρέπεται σε έναν λαό να υποβαθμίζει έναν άλλον λαό εν ονόματι ενός αρχαίου λαού που έχει επηρεάσει τόσο πολύ τη δυτική Ευρώπη, ώστε να έχει ταυτιστεί με την αρχαία Ελλάδα.

Δηλαδή εμείς κατά κάποιον τρόπο εμποδίζουμε την απευθείας σχέση των γερμανών με την αρχαία Ελλάδα;

Δεν μας συμπαθούν  επειδή μιλάμε ελληνικά. Αν μιλούσαμε π.χ.  πελασγικά δεν θα τους πείραζε. Τους ενοχλεί που κάποιος άλλος μιλάει τη γλώσσα ενός λαού με τον οποίον αυτοί ταυτίζονται. Που τον  θαυμάζουν αλλά και τον μισούν γιατί αυτός ο λαός τα σκέφτηκε όλα πριν αυτοί τα εκτελέσουν. Και μάλιστα ένας λαός που ζούσε σε μια μικρή γεωγραφική περιοχή που ήταν περικυκλωμένη από θεοκρατικά καθεστώτα που υποστήριζαν ότι δεν χρειάζεται να  σκέπτεσαι εσύ αλλά ο θεός για σένα. Και  ήρθαν οι αρχαίοι να πουν: «όχι εσύ σκέπτεσαι για τον εαυτό σου και κανένας θεός».  Αυτό ήταν μια μεγάλη επανάσταση, η απελευθέρωση της σκέψης.

Αυτό μου δίνει την αφορμή να σας ρωτήσω αν τελικά για σας ανήκουμε στη δύση ή την ανατολή;

Ήμαστε κάπου ανάμεσα. Ο σύγχρονος έλληνας έχει το κεφάλι του στη δύση αλλά τα πόδια του στην ανατολή. Πολύ δύσκολα  τα πόδια του συναντούν το κεφάλι του, αλλά πρέπει τα δύο να συνδυαστούν, να βγάλει και τα δύο μέρη και να τα χρησιμοποίει κυρίαρχα…

Συμμετείχατε σε πολλά νεωτεριστικά κινήματα αλλά δεν ταυτιστήκατε με κανένα. Βρίσκεστε όλα αυτά τα χρόνια σε μια συνεχή αναζήτηση του καινούργιου. Βλέπετε σήμερα να υπάρχει έδαφος για κάτι καινούργιο,  ένα νέο κίνημα που θα συγκλονίσει την τέχνη ή όλα έχουν ειπωθεί;

Όταν λέμε κινήματα εννοούμε κάτι που έχει ήδη συμβεί. Εκείνο που είναι πολύ σημαντικό είναι η τύχη, άμα αφήνεσαι στην τύχη  αυτή σου φέρνει πράγματα. Όπως απαντούσε ο Πικάσο στην ερώτηση πώς κάνατε το έργο σας,, «δεν κυνηγάω κάτι, με κυνηγάνε». Δεν χρειάζεται να ορίσεις κάτι και να το κυνηγάς, πρέπει να  αφήνεσαι και λίγο στην τύχη. Ταξίδεψα πολύ στη ζωή μου, Αγγλία, Γαλλία, Αμερική και κάθε φορά αφηνόμουν να πάω σε αυτά τα μέρη. Δεν έκανα ποτέ κάτι που δεν ήθελα, μου έτυχαν οι ευκαιρίες, άλλες καλές άλλες κακές. Η ζωή μου υπήρξε ένας συνδυασμός καταδίωξης και ευκαιρίας.

Όμως ,φαντάζομαι όλοι οι συνομήλικοί σας δεν είχαν την ίδια εξέλιξη, κάποιο ρόλο έπαιξε και η δική σας προσωπικότητα- όχι μόνον η τύχη;

Έχετε δίκιο. Τι εννοούμε με την έννοια προσωπικότητα; Πρώτα – πρώτα τη βούληση, να πας κάπου, να κάνεις κάτι, να παρέμβεις σε κάτι, να δημιουργήσεις. Την προσωπικότητά σου την φτιάχνεις εσύ ο ίδιος. Κάποτε ρώτησαν τον Δαλάι Λάμα αν πιστεύει στον θεό κι αυτός απάντησε «όχι» και στην ερώτηση «τότε ποιος σε  δημιούργησε;» απάντησε: « εγώ έφτιαξα τον εαυτό μου».

Ας ακολουθήσουμε αυτό που έλεγε ο Μπαχτίν, τον διάλογο. Δεν είναι ανάγκη να ακολουθεί ο καθένας μας τον άλλον. Το ζήτημα είναι να συνδυαστούμε και να δημιουργήσουμε κάτι καινούργιο κι αυτό πιστεύω ότι μπορεί να γίνει. Ούτε η ποίηση ούτε η τέχνη τελειώνει. Το μόνο που μας απειλεί είναι το αίσθημα ότι δεν μπορούμε να κάνουμε κάτι άλλο.

Σας βλέπω και στο fb, άραγε αυτή η νέα κοινωνία των media θα αλλάξει την τέχνη;

Την αλλάζει, αυτό που βλέπω στο fb είναι η ανάδυση του υποσυνείδητου, ένα τεράστιο συλλογικό ασυνείδητο. Αν ζούσαν σήμερα οι υπερρεαλιστές του ΄20 δεν θα έβλεπαν τον λόγο να δημιουργήσουν το κίνημα τους. Ζητάμε βεβαίως την αφήγηση δεν θέλουμε μόνον θραύσματα και κομμάτια, χρειάζεται η μεγάλη αφήγηση της λογοτεχνίας, η αφήγηση που διαρκεί. Αυτό δεν τo έχουν τα νέα μέσα γιατί διακόπτουν την αφήγηση…

Μήπως και τα μοντέρνα κινήματα δεν είχαν ως κύριος χαρακτηριστικό τη  διακοπή της αφήγησης, σε αντίθεση με τις μεγάλες αφηγήσεις του 19^ου αιώνα;

Έχεtε δίκιο, αλλά υπάρχει και το θέμα της ροής. Η ροή μπορεί να γίνεται μέσα από διακοπτόμενες φράσεις. Μπορείς να διακόπτεις την αφήγηση και να κάνεις ένα κυβιστικό έργο αλλά δεν διακόπτεται η ροή. Γιατί μόλις διακοπεί η ροή διακόπτεται και η προσοχή του αναγνώστη. Και αυτό ισχύει παντού και στην κινηματογράφο, τη μουσική κλπ.

Τι σημαίνει «πικρό καρναβάλι», όπως τιτλοφορείτε την τελευταία σας ποιητική συλλογή;

Οι άνθρωποι που το προκαλούν την επίθεση που υφιστάμεθα από το 2010 είναι καρναβαλιστικά όντα. Αυτό το απέδειξε ο Γκρίλο, έκανε την πολιτική καρναβάλι, τους είπε ότι δεν είστε σοβαροί, είστε καρναβάλι…. Δεν μπορείς να έχεις εμπιστοσύνη σε ένα σοβαρό πολιτικό που σε παίρνει από τη μύτη και σε σέρνει μέσα στη μαύρη τρύπα, αυτό είναι μια πίκρα. Από την άλλη το καρναβάλι δεν είναι πίκρα αλλά και χαρά. Εδώ υπάρχει ένα παιχνίδι, χωρίς παιχνίδι δεν υπάρχει τέχνη. Παίζουμε γράφοντας και ζωγραφίζοντας, μπορεί το παιχνίδι να είναι και πικρό, όπως σήμερα. Στην ποίηση μου υπεισέρχεται η πίκρα για το παράλογο που ζούμε σήμερα…

Μιλάτε πολύ για τις ευθύνες των απέξω, δηλαδή εμείς δεν φταίμε καθόλου; Υπάρχει κάτι να ελπίζουμε;  

Θυμάστε στην εποχή του καταναλωτισμού, οι περισσότεροι έγιναν αυτιστικοί, μόνον για τον εαυτό τους. Η  ζωή μας είναι ένα δίκοπο μαχαίρι, πρέπει να σκεφτούμε κάτι άλλο πέρα από σοσιαλισμό και καπιταλισμό. Μια κοινωνία με πιο ανθρώπινες σχέσεις,  χωρίς την  αδιαφορία απέναντι στον άλλον. Δεν είμαστε μόνον θύματα αλλά είμαστε και εθελοντικά θύματα…

Είπατε κάπου ότι «είμαστε εξωγήινοι ενδότερα». Τι σημαίνει αυτό;

Άμα κοιτάζουμε το σύμπαν και δεν βλέπουμε άλλο έμβιο απορούμε. Πρόκειται για ένα τρομακτικό συναίσθημα που δυσκολευόμαστε να διαχειριστούμε :  είμαστε τα μόνα όντα που έχουν σκεφτεί τη μοίρα τους μέσα στο σύμπαν. Γι αυτό πιστεύουμε στους εξωγήινους που είναι κάτι σα σύγχρονοι θεοί, που είναι όντα φαντασίας, που, όμως, μάλλον κατοικούν μέσα μας.  Κάποια φορά φτάνουμε μπροστά σε έναν τοίχο και σκεπτόμαστε  ότι το σύμπαν δεν ενδιαφέρεται καθόλου για μας. Αυτό το τρομερό συναίσθημα μπορούμε να το ξεπεράσουμε  όπως ο Σαχτούρης:  πρέπει να κάνουμε μια θριαμβική, επική τέχνη. Η τέχνη μας πρέπει  να κυριαρχεί πάνω από τους φόβους και τις απογοητεύσεις μας.

Και για το τέλος μια συμβουλή προς νέους καλλιτέχνες;

Τόλμη, θάρρος όχι θράσος. Να ακούνε και να μαθαίνουν. Κι εγώ στην ηλικία μου μαθαίνω ακόμα. ….