της Μαρίζας Ντεκάστρο
Ενοχλούμαι όταν διαβάζω μυθιστορήματα Ελλήνων συγγραφέων στα οποία το κείμενο βαραίνει με πληροφορίες, πραγματολογικές ή άλλες, υπενθυμίζοντας συστηματικά χάριν αληθοφάνειας θεωρίες, συνήθειες, ήθη, έθιμα, ιστορικά γεγονότα, κλπ. Αυτό συμβαίνει κατά κόρον στα βιβλία που απευθύνονται στο παιδικό ή το νεανικό κοινό, αλλά συχνά και στο ενήλικο. Σκέφτομαι ποια είναι η ανάγκη αυτής της σύμβασης. Πιθανολογώ: Φοβούνται οι συγγραφείς ότι οι αναγνώστες τους δεν γνωρίζουν, μήπως ότι έχουν ξεχάσει γεγονότα θα τους τα ξαναθυμίσει το βιβλίο ή απλά θέλουν να είναι σαφείς ως προς τις προθέσεις τους; Πιστεύουν ότι έτσι θα καλλιεργήσουν την ιστορική συνείδηση και τη μνήμη και θα αποδείξουν ότι το τότε έχει σχέση με το σήμερα; Πρόσφατο παράδειγμα, ως προς τα ιστορικά, τα μυθιστορήματα για τη Σμύρνη και το ’22 . Το αποδίδω αφενός στην ιδέα ότι και οι μυθοπλασίες επιμορφώνουν και αφετέρου στον γνωστό μας διδακτισμό: ιδιότυπος για τους ενήλικους, γλυκά κρυμμένος για τους μικρούς.
Το ζήτημα, λοιπόν, είναι πώς τα πραγματολογικά στοιχεία, χρήσιμα χωρίς αμφιβολία επειδή τεκμηριώνουν τα γραφόμενα, ενυπάρχουν φυσιολογικά στη ροή της αφήγησης διαμορφώνοντας το χωροχρονικό πλαίσιο του μυθιστορήματος χωρίς να βγάζουν μάτι.
Επέλεξα τρία μυθιστορήματα για νεαρούς ενήλικες, δύο αμερικανικά και ένα βρετανικό, όπου οι συγγραφείς τους είναι απελευθερωμένοι από τέτοιες συμβάσεις. Οι πρωταγωνιστές είναι παιδιά και τα περιεχόμενα διαδραματίζονται σε τόπους και ιστορικές περιόδους σημαδιακές. Ο σύντροφος Κόμπα στη Μόσχα επί Στάλιν, το Πόνι στην Άγρια Δύση των παρανόμων, το Όταν πέσει ο ουρανός στο κεφάλι μας στο Λονδίνο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Και τα τρία εντάσσουν με μαεστρία τον χρόνο στον τόπο, δηλαδή προϋποθέτουν ότι εκείνος που διαβάζει είτε έχει μια μίνιμουμ ιδέα για το πότε, το πού και το ιστορικό περιβάλλον, είτε το ίδιο το μυθιστόρημα του δημιουργεί τη διάθεση για έρευνα. Με δυο λόγια, η αφήγηση, όπως είναι δομημένη με τις περιγραφές, την ψυχοσύνθεση και τη δράση των χαρακτήρων, αποσαφηνίζει το πλαίσιο του μυθιστορήματος χωρίς να βαραίνει το κείμενο και τις περιλαμβάνει κρυμμένες ως τεκμηρίωση των γραφομένων ώστε να μην υπάρχουν ανακρίβειες, αναχρονισμοί, κ.ά.
**
Στο Ο σύντροφος Κόμπα, του Ρόμπερτ Λίτελ, ο μικρός Λέον είναι θύμα των σταλινικών διώξεων που διαλύσαν την οικογένειά του (ο πατέρας του πυρηνικός φυσικός πεθαίνει ξαφνικά και αργότερα συλλαμβάνεται η μητέρα του) και κρύβεται από την NKVD στο κτήριο όπου ζουν ανώτατοι αξιωματούχοι και ο ίδιος ο Στάλιν. Όταν γνωρίζει έναν ηλικιωμένο άνδρα, χωρίς να ξέρει ότι είναι ο σοβιετικός ηγέτης, διαπιστώνει τη μυστικότητα που περιβάλλει τα ανώτατα κομματικά στελέχη, τη δράση των μυστικών υπηρεσιών, τις εξαφανίσεις πολιτών. Το μυθιστόρημα διαδραματίζεται στα «σκοτεινά», σε υπόγεια και διαδρόμους και τεράστιες άδειες αίθουσες δημιουργώντας την περιρρέουσα ατμόσφαιρα της κοινωνικής και πολιτικής ζωής στην ΕΣΣΔ και όλα απορρέουν από τα συμφραζόμενα της πλοκής και καθόλου δεν δίνονται ως πληροφορίες
**
Το Πόνι, της R.J. Palacio, είναι μυθιστόρημα γουέστερν. Γραμμένο εντελώς κινηματογραφικά δημιουργεί στον αναγνώστη την αίσθηση ότι το παρακολουθεί επί της οθόνης. Τα τοπία, η περιπλάνηση στο βουνό και στο αφιλόξενο δάσος, η καταδίωξη, οι παράνομοι και οι δραστηριότητες τους, οι διώκτες (ο 12χρονος Σίλας, ο πρώην αστυνόμος Φάρμερ, ο σερίφης και ο βοηθός του) σκιαγραφούν πειστικά συμβάντα στην άγρια Δύση και ήθη της εποχής.
Πολύ συνοπτικά η ιστορία: τρεις άγνωστοι καβαλάρηδες απαγάγουν τον πατέρα του Σίλα (τσαγκάρη και φωτογράφο, ερασιτέχνη της νέας τέχνης του τέλους του 19ου αιώνα ) για να τον χρησιμοποιήσουν στις σκοτεινές δουλειές τους (παραχάραξη χαρτονομισμάτων όπως μαθαίνουμε στην πορεία). Το αγόρι, παρακούοντας την εντολή του να μην το κουνήσει από το σπίτι του, καβαλικεύει το πόνι που άφησαν πίσω τους οι απαγωγείς και ξεκινά την αναζήτησή του συντροφιά με ένα φανταστικό φίλο, τον Μίτενγουλ, το «πρόσωπο» που δίνει σιγουριά στο μοναχικό παιδί. Ο Σίλας, χαμένος στο δάσος, συναντά ένα ηλικιωμένο άνδρα, τον Φάρμερ, ο οποίος τον παίρνει μαζί του αφού δηλώνει ότι θέλει να εκδικηθεί για δικούς του λόγους την ίδια συμμορία. Η σχέση τους μόνο εύκολη δεν είναι. Ωστόσο, στην πορεία ο ένας εμπιστεύεται τον άλλο ώστε να ολοκληρώσουν μαζί την επιχείρηση σύλληψης των παρανόμων.
Στο οπισθόφυλλο, η συγγραφέας αναφέρει ότι το μυθιστόρημα… είναι μια ιστορία για τους δεσμούς που μας ενώνουν τόσο μέσα στον χώρο όσο και στον χρόνο. Αυτή η αποστροφή συνοψίζει την άποψή μου ότι η αφήγηση και μόνο έχει τη δύναμη να μας εισάγει στον χωροχρόνο χωρίς πρόσθετα.
**
Στο Όταν πέσει ο ουρανός στο κεφάλι μας, ένα χωριατόπαιδο, ο Τζόζεφ, μεταφέρεται από την επαρχία στο Λονδίνο του πολέμου και «υιοθετείται» προσωρινά από την κυρία Φ., αρχικά αντιπαθέστατη υπεύθυνη του ζωολογικού κήπου της βρετανικής πρωτεύουσας ώστε να μπορέσει να επιζήσει. Δεν ξέρω εάν όντως συνέβαινε κάτι τέτοιο καθώς η βρετανική κυβέρνηση είχε αποφασίσει το αντίθετο για να σωθούν οι μικροί Λονδρέζοι (βλ. Ο πόλεμος που έσωσε τη ζωή μου, της Kimberly Bradley Brubeker, εκδ. Παπαδόπουλος).
Ο Phil Earle αντιστρέφοντας τα πραγματικά γεγονότα απλώνεται σε πεδία τα οποία υπερβαίνουν το καθιερωμένο στόρυ ανάλογων μυθιστορημάτων. Έτσι, η κυρία Φ. τον αναλαμβάνει, όχι λόγω φιλευσπλαχνίας, παρά μόνο για παίρνει το οικονομικό βοήθημα. Ωστόσο αποδεικνύεται ακραιφνής πατριώτισσα και σκληρή παιδαγωγός προτού ξεδιπλώσει τις ευαισθησίες της. Τον υποχρεώνει να πάει στο σχολείο όπου ο Τζόζεφ υφίσταται bullying από τους συμμαθητές του, ενώ παράλληλα διαπιστώνεται η δυσλεξία του σε μια εποχή που σπάνια δινόταν προσοχή σε τούτο το πρόβλημα. Και τέλος, τον στρώνει στη βρώμικη δουλειά του ζωολογικού κήπου ώστε το αγόρι να ξεπληρώσει εν μέρει την ευθύνη που ανέλαβε για εκείνον.
Καθοριστικός συμπρωταγωνιστής ο Άδωνης, ο τρομερός γορίλας του κήπου, ο οποίος όπως αποδείχτηκε, διέθετε συναισθήματα για τους ανθρώπους που τον φρόντιζαν. Είναι ο χαρακτήρας ο οποίος δένει όλα τα επιμέρους στοιχεία του μυθιστορήματος- συναισθήματα, φιλοζωία, φροντίδα, υπευθυνότητα. Όπως αποδείχτηκε, ο Άδωνης διέθετε συναισθήματα για τους ανθρώπους που τον φρόντιζαν. Παρόλο που ο Τζόζεφ ξεπερνάει με δυσκολία τον τρόμο του για το άγιο ζώο, όταν βομβαρδίζεται ο κήπος βρίσκεται, μαζί με την κυρία Φ, μπροστά σ’ ένα τραγικό δίλημμα: να θανατωθεί ο τρομοκρατημένος γορίλας ώστε να μην προξενήσει κακό όντας ελεύθερος ή να προσπαθήσουν με κάποιο τρόπο να τον σώσουν;
**
Σημειώνω την έλλειψη πληροφοριών για τον άγνωστο στο ελληνικό κοινό συγγραφέα και το έργο του. Οι συστάσεις στο οπισθόφυλλο από τους Michael Morpurgo και Lauren St John (τους γνωρίζουμε στην Ελλάδα από τα μεταφρασμένα έργα τους), και Antony Mc Gowan (αμετάφραστος) είναι οι τυπικές των οπισθόφυλλων που με δυο κουβέντες εξάρουν το μυθιστόρημα.
Αυτό το θαυμάσιο βιβλίο εμφανίστηκε γυμνό, και όποιος το πρόσεξε καλώς το έκανε.
info
Ρόμπερτ Λίτελ, Ο σύντροφος Κόμπα, Μτφρ. Γιάννης Περδικογιάννης, Εκδ. Μέδουσα, 2021
R.J. Palacio, Πόνι,Μτφρ. Πετρούλα Γαβριηλίδου,Εκδ. Παπαδόπουλος, 2022.
Phil Earle,Όταν πέσει ο ουρανός στο κεφάλι μας,Μτφρ. Άγγελος Αγγελίδης,Εκδ. Ίκαρος, 2022
