Νικόλας Σεβαστάκης.
Διαβάζοντας τους Υπνοβάτες του Κρίστοφερ Κλαρκ, αναλυτική και κομψά γραμμένη ιστορία για το πως φτάσαμε στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, στάθηκα ιδιαίτερα στο κεφάλαιο για τη Σερβία. Κάποιος θα έλεγε «κόλλησα» εκεί. Ο τίτλος του κεφαλαίου είναι χαρακτηριστικός: σερβικά φαντάσματα, επιγράφεται, και αφορά τα πρόσωπα, τις ιδέες και τις πράξεις καθοδόν προς τη μοιραία συνωμοσία για τη δολοφονία του αυστριακού αρχιδούκα και την πολεμική σύρραξη, τριάντα επτά μόλις μέρες μετά τον τραγικό χαμό του πριγκιπικού ζεύγους στο Σεράγεβο.
Για ποιο λόγο όμως καθηλώθηκα σε αυτά τα σερβικά φαντάσματα ενώ ομολογώ ότι μου έφεραν πλήξη τα λεπτομερή τεκταινόμενα της κεντρικής ευρωπαϊκής σκηνής, τα σχετικά με την αγγλική ή τη γαλλική εξωτερική πολιτική; Ο Κλαρκ δεν αλλάζει βέβαια ύφος περνώντας από χώρα σε χώρα και από επιτελείο σε επιτελείο. Δέχτηκε, βέβαια, επικρίσεις γιατί, όπως ισχυρίστηκαν κάποιοι, εξωραΐζει τη γερμανική στρατοκρατική μηχανή. Αυτό όμως δεν έχει καμιά σχέση με την ξεχωριστή εντύπωση που μου προξένησε η σερβική του εξιστόρηση.
Η απάντηση όμως είναι εντέλει απλή: «αναγνώστη για σένα μιλάει ο μύθος»! Με άλλα λόγια, η περιήγηση του Αυστραλού ιστορικού στους θεμελιώδεις μύθους του σερβισμού μου έφερε στο νου μια εισαγωγή στα τραύματα της δικής μας εθνικής ιδεολογίας. Εννοώ εδώ ότι μου θύμισε την πρόσμιξη πολιτικού εθνικισμού, πολιτισμικής μεγαλομανίας, διωκτικών συνδρόμων και της εικόνας του «εχθρικού περίγυρου». Αυτή η γεύση του γνώριμου εδάφους και των οικείων φαντασιώσεων με φόβισε.
Το παραπάνω μίγμα δεν μεταφράστηκε όμως πάντα σε αυταρχική και «αντιδραστική» κατεύθυνση. Μπορεί, όπως φάνηκε, να ενσωματώνει επιμέρους κύματα ιδεών από τα δεξιά και τα αριστερά. Να κινείται, λόγου χάρη, ανάμεσα στον αναρχικό ατομικισμό του Έλληνα ιδιώτη και στην κρατική ακινησία, ανάμεσα στην ατομική ή οικογενειακή εξεγερμένη «λεβεντιά» και στη βεβαιότητα για τη διαχρονική ξένη επιβολή.
Λέγοντας αυτά δεν σημαίνει ότι θεωρώ πως ιδεολογικές τάσεις και σχήματα σκέψης εκατό χρόνων παραμένουν αναλλοίωτα. Ούτε ισχυρίζομαι ότι η διάρκεια των εθνικισμών προεξοφλεί εκ νέου θερμούς πολέμους, αν και το όνειδος των γιουγκοσλαβικών εμφυλίων δεν είναι μακρινό παρελθόν. Υπάρχουν όμως πολλά ανοιχτά ερωτήματα απ’ αυτές τις «παλαιές ιστορίες» που μας αφηγείται ο Κλαρκ. Πολλά επώδυνα ερωτήματα για την πολιτική κουλτούρα της κάθετης σύγκρουσης, για την υποτροπή στις θεωρίες ξένης συνωμοσίας, για την ακαταγώνιστη ροπή στον μπανάλ μεγαλοϊδεατισμό. Όλα αυτά είναι οικείες μορφές σκέψης, δημόσια σύνδρομα και ιδιωτικές παραμυθίες της ελληνικής ζωής του εικοστού πρώτου αιώνα. Εδώ και δεκαετίες έχουμε ας πούμε την προσπάθεια διανοουμένων, καλλιτεχνών και πολιτισμικών φορέων να κάνουν εκ νέου «το έθνος μας» υποκείμενο της κοινωνικής αλλαγής ή της πολιτισμικής αναγέννησης και της αντίστασης στα δεινά της παγκοσμιοποίησης.
Ζούμε, βέβαια, σε άλλες εποχές, έχοντας ήδη πίσω μας δεκαετίες «καταναλωτικής» ειρήνης και συμμετοχής στο ευρωπαϊκό πλαίσιο. Γι αυτό άλλωστε και τα νέα εθνικιστικά ιδιώματα αναπροσαρμόζονται και εκσυγχρονίζουν το αντίστοιχο φαντασιακό. Να όμως που η οικονομική κρίση κατόρθωσε να ανακατέψει ξανά τα χαρτιά της ελληνικής ιδεολογίας. Η ρητορική του κοινωνικού πολέμου ή της εθνικής σωτηρίας έγινε καθημερινό μουσικό χαλί συνοδείας των πέντε τελευταίων χρόνων. Το σοκ της οικονομικής πτώσης στάθηκε αφορμή ή και αιτία για παλινόρθωση κάθε λογής λυτρωτικών υποσχέσεων. Με άλλα λόγια ένα πλήρες δραματουργικό ρεπερτόριο γύρω από την προδοσία και τον πατριωτισμό πήρε τη θέση του στοχασμού για τις πραγματικές απώλειες και τις αληθινές πολιτικές δυνατότητες.
Επιστρέφοντας τώρα στους Υπνοβάτες που μιλούν για το 1914 δεν μπόρεσα τελικά να αποφύγω τον πειρασμό να σκεφτώ τις δικές μας υπνοβατικές εμπειρίες των τελευταίων χρόνων και του 2015. Παρά την πείρα του αιώνα που μεσολάβησε και των πολλών μύθων που ξέφτισαν, έχω λοιπόν την εντύπωση ότι η διαύγεια απέχει ακόμα πολύ όπως και η διασημότερη μούσα αυτών των χρόνων: η «έξοδος από την κρίση».
