της Αγγελικής Γιαννικοπούλου (*)
Ένα στοιχείο που σχετίζεται άμεσα με την υλική υπόσταση του εικονογραφημένου βιβλίου είναι η ένωση των σελίδων του, που εξωτερικά δημιουργεί τη ράχη του βιβλίου και εσωτερικά τη γραμμή που συγκρατεί μαζί δύο αντικρινές σελίδες. Η γραμμή της ένωσης είναι ορατή σε κάθε άνοιγμα, ακριβώς στο μέσον όλων των ‘σαλονιών’, και αποτελεί ένα αναγκαίο στοιχείο υλικότητας, που ο αναγνώστης μαθαίνει να … αγνοεί. Αν τύχει και ‘πέσει’ πάνω σε εικόνες που απλώνονται σε ολόκληρο το δισέλιδο, ο αναγνώστης δε ρωτάει ποτέ γιατί μια γραμμή τις διατρέχει κάθετα χωρίζοντας στα δύο πρόσωπα ή αντικείμενα.
Όμως σε κάποια βιβλία, η γραμμή της ένωσης των σελίδων συμβάλλει στην κατασκευή του νοήματος, αφού λειτουργεί ως το φυσικό όριο που απομακρύνει όσους δεν μπορούν να συμβιώσουν ειρηνικά. Περιορίζοντας τον καθένα στη δική του σελίδα και παρεμβάλλοντας ανάμεσά τους αυτή τη γραμμή η χωρική απομάκρυνση αντιστοιχεί σε συναισθηματική αποξένωση. Στους Ουρανοξύστες (εκδ. Μέλισσα) δύο ορκισμένοι ανταγωνιστές μένουν μακριά ο ένας από τον άλλο εξαιτίας της γραμμής, την οποία ποτέ δεν διαβαίνουν για να συναντηθούν, ενώ στον Εχθρό (εκδ. Πατάκης) οι αντίπαλοι στρατιώτες πολεμούν εκατέρωθεν της γραμμής, που στέκει ως αδιαπέραστο σύνορο ανάμεσά τους.
Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις όπου ολόκληρη η ιστορία ‘στήνεται’ γύρω από τη γραμμή της ένωσης, η οποία κάποιες φορές, ιδιαίτερα όταν το βιβλίο δεν έχει ανοίξει καλά, δείχνει να ‘τρώει’ τμήμα της εικόνας ή του τυπωμένου κειμένου. Το ευφάνταστο Αυτό το βιβλίο έφαγε το σκύλο μου του Richard Byrne (εκδ. Διόπτρα) ξεκινά με ένα κοριτσάκι στη δεξιά σελίδα που τραβά το σκύλο της, ο οποίος απεικονίζεται στην αριστερή. Καθώς ο σκύλος πλησιάζει κοντά της, η ένωση των σελίδων τον καταπίνει στερώντας του τη δυνατότητα να περάσει στην απέναντι σελίδα. Το ίδιο συμβαίνει και σε όσους, π.χ. ένα αγοράκι, ένα ασθενοφόρο, σπεύσουν για βοήθεια. Η άβυσσος της ένωσης, σαν μια αδηφάγα μαύρη τρύπα, τους εξαφανίζει όλους. Το βιβλίο ‘στήνει’ την ιστορία του γύρω από ένα στοιχείο υλικότητας που πλέον αποκτά μυθοπλαστική δύναμη, και έτσι από αόρατο καθίσταται ορατό και σημαντικό.
Εκείνο όμως το βιβλίο στο οποίο η γραμμή της ένωσης των σελίδων αναγνωρίζεται ως πρωταγωνιστικό στοιχείο της ιστορίας είναι το πρόσφατα μεταφρασμένο στα ελληνικά Μην περάσεις τη γραμμή! (εκδ. Μικρή Σελήνη). Στο βιβλίο των Isabel Minhos Martins και του πολυβραβευμένου Πορτογάλου εικονογράφου Bernardo Carvalho η ιστορία αρχίζει, ανορθόδοξα, από την εσωτερική σελίδα του τίτλου, όπου απεικονίζεται ένας έφιππος στρατηγός να δίνει τη διαταγή: «Μην περάσεις τη γραμμή». Στο αμέσως επόμενο, κατά βάση κενό, δισέλιδο παρουσιάζεται ένας μόνο στρατιώτης στην αριστερή σελίδα, μπροστά ακριβώς από τη γραμμή της ένωσης των σελίδων, και απαγορεύει τη διέλευση στη δεξιά. Αυτή οφείλει να παραμείνει κενή για να φιλοξενήσει αποκλειστικά το στρατηγό και την ακολουθία του, όταν εκείνος αποφασίσει να εισέλθει στην ιστορία. Σε κάθε νέο γύρισμα της σελίδας, ο αναγνώστης παρατηρεί πλήθος κόσμου να συσσωρεύεται σταδιακά στην αριστερή σελίδα που γεμίζει ασφυκτικά, εν αντιθέσει με τη συνεχώς άδεια δεξιά. Παρά τις διαμαρτυρίες του όχλου, ο φρουρός είναι ανένδοτος· δεν επιτρέπει σε κανέναν να περάσει τη γραμμή. Ώσπου η κόκκινη μπάλα δυο μικρών ξεφεύγει και κατρακυλά στην άλλη σελίδα. Ο φρουρός κάμπτεται από τα παρακάλια τους και τους επιτρέπει να διαβούν τη γραμμή για να την πάρουν. Μαζί τους κινείται και το πολύχρωμο πλήθος που ασυγκράτητο πλέον περνά απέναντι. Όταν εμφανιστεί ο στρατηγός και εγκαλέσει το φρουρό γιατί δεν υπερασπίστηκε τη γραμμή, ο λαός αναλαμβάνει να τον προστατεύσει αγνοώντας παντελώς τη διαταγή του.
Στο βιβλίο «Μην περάσεις τη γραμμή» όχι μόνο η γραμμή της ένωσης παύει να θεωρείται αόρατη, αλλά κι άλλες, συνήθεις συμβάσεις αμφισβητούνται η μία μετά την άλλη. Στα εσώφυλλα, ή σύμφωνα με την εκδοτική ορολογία τις «ταπετσαρίες» ή τη «φόδρα», που αποτελούν το αρχικό και τελικό δισέλιδο με τα οποία ανοίγει και κλείνει το βιβλίο, φιλοξενούνται με τα ονόματά τους, σαν σε πρόγραμμα θεατρικής παράστασης, και οι 63 διαφορετικοί χαρακτήρες της ιστορίας. Ένα μωσαϊκό ανθρώπων και άλλων πλασμάτων (π.χ. φάντασμα, ζώα, παραμυθικοί ήρωες), διαφορετικών ηλικιών, ιδιοσυγκρασίας και ενασχολήσεων (π.χ. χορευτές, ποδοσφαιριστές, αστροναύτες, ποδηλάτες), εξάπτουν την περιέργεια του αναγνώστη για το είδος της ιστορίας που πρόκειται να ακολουθήσει. Από εδώ και πέρα το βιβλίο παίρνει τη μορφή ενός ιδιαίτερου αναγνωστικού κρυφτού, όπου στις πολυπρόσωπες εικόνες ο αναγνώστης προσπαθεί να ξεχωρίσει συγκεκριμένους χαρακτήρες και να παρακολουθήσει τη δική τους μικρή ιστορία, η οποία εκτυλίσσεται μέσα στο πλαίσιο της μεγάλης αφήγησης: μια τριμελής οικογένεια αποκτά μωρό, οι φυλακισμένοι εμφανίζονται κατά λάθος μέσα από ένα σκαμμένο υπόγειο τούνελ, ενώ ο εξωγήινος που συνεχώς ζητά να τηλεφωνήσει στο τέλος αποχωρεί με έναν ιπτάμενο δίσκο.
Σαν ένα είδος «πολυπρόσωπου βιβλίου» (γνωστού διεθνώς ως wimmel book), το Μην περάσεις τη γραμμή! αγαπά τις ασφυκτικά γεμάτες σελίδες, όπου ένα ανομοιόμορφο πλήθος συνωστίζεται, αποδεικνύοντας ότι στις σελίδες του, όπως κατ’ επέκταση και στην κοινωνία μας, υπάρχει χώρος για όλους, και για όσους μας μοιάζουν και για εκείνους που είναι πολύ διαφορετικοί. Άλλωστε σε αυτό το βιβλίο ο κόσμος, οι πολλοί, είναι ο πραγματικός πρωταγωνιστής της ιστορίας (ή μήπως της Ιστορίας;). Αν και πάντα υπάρχουν εκείνοι, όχι μόνο στρατηγοί, που επιθυμούν διακαώς να μονοπωλήσουν την ιστορία/ Ιστορία παραγκωνίζοντας το λαό και εξασφαλίζοντας χώρο για τη δική τους προβεβλημένη παρουσία.
Στο Μην περάσεις τη γραμμή! η γραμμή της ένωσης των σελίδων, ένα στοιχείο του βιβλίου-αντικειμένου, πρωταγωνίστησε όχι μόνο στην κατασκευή μιας ευχάριστης ιστορίας αλλά και της ιδεολογίας του κειμένου. Η ανάδειξή της σε ορόσημο που απαγορεύει τη διακίνηση σχολιάζει με τρόπο ευφάνταστο την αυθαιρεσία των γραμμών και των ορίων. Στο βιβλίο ένα τυχαίο στοιχείο, η ένωση των σελίδων, μετατράπηκε σε εμπόδιο αξεπέραστο που έφραξε τη διέλευση. Όμως, πόσα ποτάμια και οροσειρές δεν έγιναν γραμμές αδιάβατες, σύνορα που σταμάτησαν την ελεύθερη μετακίνηση των ανθρώπων;
Το βιβλίο, αναδεικνύοντας αφηγηματικά και ιδεολογικά, την συνήθως ‘αόρατη’ γραμμή, μάς λέει και κάτι ακόμη: να προσέχουμε όλα αυτά που έχουμε συνηθίσει να μην βλέπουμε. Ως αναγνώστες μάθαμε να αγνοούμε τη γραμμή της ένωσης των σελίδων. Πόσες όμως άλλες γραμμές συνηθίσαμε ως πολίτες να μην αντιλαμβανόμαστε; Και ακόμη περισσότερο, πόσες γραμμές δεν διαβήκαμε γιατί υπακούσαμε σε μια παράλογη απαγόρευση; Το βιβλίο Μην περάσεις τη γραμμή! θα μπορούσε να είναι και μια αλληγορία για τη δύναμη των λαών απέναντι στην αυθαιρεσία μιας αυταρχικής εξουσίας, και για την αξία μιας ειρηνικής συλλογικής αντίδρασης που θα αμφισβητήσει τις άνωθεν επιβεβλημένες, αδιανόητες γραμμές.
(*) Η Αγγελική Γιαννικοπούλου είναι Καθηγήτρια Παιδικής Λογοτεχνίας στο ΕΚΠΑ.
Ιsabel Minhos Martins, Μην περάσεις τη γραμμή! εικον. Bernardo Carvalho(εκδ. Μικρή Σελήνη).
Βρες το εδώ
