Της Νίκης Κώτσιου.
To Μiddlesex (Βραβείο Πούλιτζερ 2003) του Τζέφρι Ευγενίδη θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηρισθεί queer novel. Mια ερμαφρόδιτη έφηβη προσπαθεί να ορίσει τον εαυτό της υπερβαίνοντας τους περιορισμούς και τους αποκλεισμούς του αντιθετικού δίπολου αρσενικό/θηλυκό, ενώ συγχρόνως ανακαλύπτει το σώμα της και πειραματίζεται με τη σεξουαλικότητά της. Η προσπάθειά της περιπλέκεται ακόμη περισσότερο, αν σκεφτούμε ότι είναι κόρη συντηρητικών ελλήνων μεταναστών του Ντητρόιτ, με πολύ συγκεκριμένες απόψεις για το ρόλο των δύο φύλων.
Aφηγήτρια είναι η Κάλλι (Καλλιόπη), κόρη μιας εύπορης οικογένειας Ελληνοαμερικανών με μικρασιατικές καταβολές, που έχουν αφομοιωθεί και εξαμερικανισθεί, φροντίζοντας ωστόσο να διατηρούν τις κυριότερες ελληνορθόδοξες παραδόσεις. Η Κάλλι μεγαλώνει και ανατρέφεται σαν κορίτσι μέχρι την εφηβεία της, οπότε και μια τυχαία ιατρική εξέταση φέρνει στο φως το κρυμμένο μέχρι τότε μυστικό της δυσδιάκριτης ανατομίας της. Σύμφωνα με την ιατρική γνωμάτευση, η Κάλλι είναι «γενετικά άρρεν που μεγάλωσε ως θήλυ», και αποτελεί περίπτωση αρσενικού ψευδο-ερμαφρόδιτου. Η απροσδόκητη αυτή ανακάλυψη και η προτροπή του γιατρού να υποστεί η μικρή μια «διορθωτική» επέμβαση στα γεννητικά όργανα σε συνδυασμό με ορμονοθεραπεία, ώστε εφεξής να διευκολυνθεί η ζωή της ως γυναίκας(μολονότι προβληματικής) συγκλονίζει την Κάλλι, που αποφασίζει να το σκάσει από το σπίτι και να αποφασίσει μόνη της για το μέλλον της. Από κει και πέρα η ζωή της Κάλλι, που πια μετονομάζεται σε Καλ, ακολουθεί την ξέφρενη πορεία και τις συναρπαστικές διαδρομές ενός road movie, που επηρεάζει βαθύτατα την έφηβη και καθορίζει την τελική απόφασή της.
Ο αυτοπροσδιορισμός μέσα από την αυτογνωσία και την ενδοσκόπηση είναι η κύρια έγνοια της/του Κάλ, που «ανδρώνεται» καθώς αντιπαρατίθεται στα κελεύσματα της επιστήμης και στις κοινωνικές νόρμες που αυτά συντηρούν. Απέναντι στο κυρίαρχο δίπολο αρσενικό/θηλυκό και την υποχρέωση να διαλέξει κάτι από τα δύο ώστε να ζήσει με τρόπο κοινωνικά αποδεκτό, η Καλ αρθρώνει ένα άλλο, ολοδικό της αφήγημα πάνω στο φύλο της ξεφεύγοντας από τις παγίδες του ετεροσεξισμού και αποδεχόμενη την ιδιαιτερότητά της, μια ιδιαιτερότητα ικανή να την κατατάξει στις αποκλίσεις από το φυσιολογικό καταδικάζοντάς την να ζει ως «τέρας» ή παρίας.
Σύμφωνα με την ισχύουσα ιατρική άποψη της εποχής(βρισκόμαστε στη δεκαετία του ’70), το φυσικό, βιολογικό σώμα της/του Καλ (που συμβαίνει να είναι ερμαφρόδιτο) πρέπει οπωσδήποτε να καταστεί είτε αρσενικό είτε θηλυκό μέσω μιας αιματηρής διαδικασίας, ώστε να ευθυγραμμιστεί και να συμφωνήσει με το κανονιστικό μοντέλο που ρυθμίζει τις σχέσεις. Τα φύλα είναι δύο, το βιολογικό φύλο (άρρεν, θήλυ) υποτίθεται ότι προσδιορίζει το κοινωνικό φύλο (άντρας, γυναίκα) και η/ο Καλ που, λόγω κατασκευής, δεν εμπίπτει σε καμιά κατηγορία, πρέπει αναγκαστικά να χωρέσει σ’ αυτό το σχήμα, αφού πρώτα περάσει απ΄το χειρουργικό τραπέζι του Προκρούστη.
Ο Ευγενίδης εντάσσει το ζήτημα της έμφυλης ταυτότητας σε μια γενικότερη προβληματική παρουσιάζοντας όλο το πλέγμα των σχέσεων εξουσίας, που παράγουν τέτοιες εννοιολογήσεις και πρακτικές. Μέσα από το βιβλίο περνάει αριστοτεχνικά ως οργανικό μέρος της πλοκής ο αγώνας των μαύρων κατά του ρατσισμού, η καταπίεση των μειονοτήτων και οι παθογένειες της πατριαρχίας, ενώ η συγκρότηση της ταυτότητας φύλου αναδεικνύεται ως κομμάτι μιας πολιτικής και πολιτισμικής διαδικασίας που εγγράφεται ανεξάλειπτα πάνω στα σώματα των υποκειμένων. Ο Καλ προσπαθεί να αφηγηθεί την περιπέτεια ανάμεσα στα δύο φύλα όχι τόσο για να διασώσει την ιστορία του αλλά περισσότερο για να ανακαλύψει την πραγματικότητα του εαυτού του. Αναγνωρίζοντας ότι η γλώσσα είναι ανεπαρκής για να αποδώσει εμπειρίες και συναισθήματα σαν τα δικά του, προσπαθεί, μέσα από λεπτές αποχρώσεις εννοιών, να αιχμαλωτίσει και να ερμηνεύσει το μυστήριο της διττής του φύσης, ώστε να μπορέσει να το αποδεχθεί και να συμφιλιωθεί μαζί του. Και πράγματι, ο Καλ φτιάχνει μια ιστορία με νόημα και, με τον τρόπο αυτό, κατορθώνει να συγκροτήσει κι έναν συνεκτικό εαυτό, μία ανθεκτική αυτοεικόνα που δεν κλυδωνίζεται από τα αντιτιθέμενα στοιχεία που τη συνθέτουν αλλά απορροφά τους κραδασμούς εμφανίζοντας μία πλήρη και ισορροπημένη υποκειμενικότητα.
Ο Καλ θα καταφέρει να επαναδημιουργήσει τον εαυτό του ενοφθαλμίζοντας στη θηλυκή του ταυτότητα αντρικά κοινωνικά χαρακτηριστικά και, μέσα στην καινούρια υβριδική του ταυτότητα, όλα αυτά τα φαινομενικά αντικρουόμενα και αμοιβαία αποκλειόμενα στοιχεία θα συνυπάρξουν αρμονικά απαρτίζοντας έναν μάλλον αρραγή εαυτό. Αυτή ακριβώς η ιδέα της ρευστής και μεταβαλλόμενης ταυτότητας που διαρκώς επαναπροσδιορίζεται μέσα στο χρόνο, διατρέχει ολόκληρο το Middlesex. Και η συνάντηση με τον Άλλο αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ιδίως όταν αυτός ο Άλλος είναι κομμάτι του εαυτού μας και μας καλεί να τον γνωρίσουμε και να συμφιλιωθούμε μαζί του.
Αυτό που λέει ο Ευγενίδης μοιάζει να ταιριάζει πολύ με τη θεωρία της Τζούντιθ Μπάτλερ για την «επιτελεστικότητα του φύλου». Το φύλο δεν είναι ουσία, αλλά «πράττειν». Δηλαδή μια σειρά από ενεργήματα (χειρονομίες, κινήσεις, συνήθειες, δραστηριότητες), που επαναλαμβανόμενα δημιουργούν την αίσθηση της έμφυλης ταυτότητας. Με άλλα λόγια, το φύλο είναι μία επινοημένη αναλυτική κατηγορία, που εξυπηρετεί κοινωνικούς και πολιτικούς σκοπούς, χωρίς να απηχεί την αλήθεια. Σύμφωνα με την queer άποψη, το φύλο είναι κατασκευή, ιδεολόγημα και ως τέτοιο πρέπει να αντιμετωπίζεται.
Συγχρόνως, μέσα από την επική οικογενειακή saga της οικογένειας των Στεφανίδηδων, ο Τζέφρι Ευγενίδης βρίσκει την ευκαιρία να δώσει ένα συγκλονιστικό πανόραμα του αμερικάνικου εικοστού αιώνα ξεκινώντας από την εποχή της Ποτοαπαγόρευσης και φτάνοντας μέχρι τη δεκαετία του ’70, αναπαριστώντας με γλαφυρότητα την εκάστοτε περίοδο και επιχειρώντας έμμεσες κοινωνιολογικές παρατηρήσεις που φωτίζουν και εξηγούν τις παθογένειες της κάθε εποχής, αλλά και τα κατά καιρούς σύνδρομα και τις συμπεριφορές των πρωταγωνιστών. Αν και αφηγήτρια είναι πάντα η Καλλιόπη/Καλ, που βλέπει τα πράγματα με τη δική της οπτική, είναι φορές που βλέπουμε να παίρνει το νήμα της αφήγησης ένας παντεπόπτης οφθαλμός, που προχωρά ακόμη παραπέρα φέρνοντας στην επιφάνεια με απόλυτη ακρίβεια ιστορικά γεγονότα μαζί με αισθήματα, σκέψεις και εκτιμήσεις, ιδωμένα από ποικίλες και ενδιαφέρουσες γωνίες.
Όπως και να ‘χει, το Middlesex είναι ένα διαμάντι παντός καιρού. Και, χάρη στις εκδόσεις Πατάκη, έχουμε τη χαρά να το απολαύσουμε εκ νέου στην ωραιότατη μετάφραση της Άννας Παπασταύρου.
info:
Τζέφρι Ευγενίδης: Middlesex, μτφρ. Άννα Παπασταύρου, σελ. 752, εκδ. Πατάκης, 2014
