της Αγγελικής Γιαννικοπούλου (*)
Το βιβλίο Μια φορά κι έναν καιρό ήταν και θα είναι είναι το πρώτο βιβλίο της Ελβετής εικαστικού και εικονογράφου Johanna Schaible που εκδόθηκε μετά τη βράβευσή της στο διαγωνισμό dPICTUS Unpublished Picturebook Showcase στην έκθεση της Φρανκφούρτης το 2019. Το βιβλίο έχει ως θέμα το χρόνο, και ξεκινώντας από το παρελθόν, την εξιστόρηση δηλαδή της ιστορίας της γης, προσπερνά το παρόν και οδεύει προς το μέλλον του ανθρώπου. Μέσω διαδοχικών δισέλιδων η χρονική αλληλουχία των παρελθοντικών συμβάντων («Εκατομμύρια χρόνια πριν», «Εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν», «Χιλιάδες χρόνια πριν» … «Χθες, «Μία ώρα πριν, «Ένα λεπτό πριν) ακριβώς στη μέση του βιβλίου συναντιέται με το παρόν («Τώρα!), ενώ με μια συμμετρική απομάκρυνση από αυτό («το πρωί», «αύριο βράδυ», «όταν γεράσεις» κ.ο.κ) συνεχίζει το ταξίδι προς ένα μέλλον ‘άδηλον’, όπως φανερώνει η αντικατάσταση της καταφατικής εκφοράς των κειμένων στις πρώτες σελίδες με ερωτηματικές προτάσεις στις τελευταίες.
Το βιβλίο Μια φορά κι έναν καιρό ήταν και θα είναι εισάγει τους αναγνώστες στην έννοια του χρόνου. Και αυτό το επιχειρεί όχι μόνο με τη συνδρομή των λέξεων και των εικόνων, αλλά και της … υλικότητάς του. Η διαδοχική διάταξη των σελίδων και η σταθερή φορά ανάγνωσης από το πρώτο δισέλιδο, στο οποίο φιλοξενείται η αρχή του κόσμου («Δισεκατομμύρια χρόνια πριν, φτιάχτηκε η Γη»), μέχρι το τελευταίο και το απώτερο μέλλον, προσιδιάζουν στη γραμμική σύλληψη του χρόνου, ο οποίος συλλαμβάνεται ως μια αέναη κίνηση προς τα εμπρός. Γυρίζοντας συνεχώς τις σελίδες ο αναγνώστης συν-αισθάνεται το πέρασμα του χρόνου, το θέμα δηλαδή του βιβλίου, ως μετακίνηση στο χώρο –σελίδες που ξεφυλλίζονται. Η πράξη της ανάγνωσης αισθητοποιεί τη δημοφιλή μεταφορά του χρόνου ως βέλους (→) μετασχηματίζοντας την έννοια ενός χρόνου που κυλάει σε μια παρατηρήσιμη, φυσική διαδικασία, δηλαδή το φυλλομέτρημα του βιβλίου.
Εικόνα2
Από την άλλη τόσο η αυξανόμενη μείωση του μεγέθους των σελίδων που αναφέρονται στο παρελθόν, και μέχρι το μικρότερο κεντρικό δισέλιδο που αντιστοιχεί σε ένα ελάχιστο παρόν, όσο και η αντίστροφα κλιμακούμενη αύξησή τους στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, οικοδομεί το απτικό ισοδύναμο της έννοιας ενός απειροελάχιστου Τώρα που ασφυκτιά ανάμεσα στο Παρελθόν και το Μέλλον. Σε μια σχέση κατά βάση αιτιοκρατική, όπου το μέγεθος της σελίδας αντιστοιχεί στη διάρκεια της χρονικής περιόδου –μεγάλη περίοδος μεγάλη σελίδα– η πλήρως συμμετρική τους διάταξη επιτρέπει στο κεντρικό σαλόνι/ Παρόν να προβάλλει πολλαπλώς πλαισιωμένο από τις σελίδες που βρίσκονται εκατέρωθεν, κατασκευάζοντας την ιδέα ενός παρόντος, που, εγκιβωτισμένο ανάμεσα στο χθες και το αύριο, συνδιαμορφώνεται από όσα πέρασαν, αλλά και εκείνα που προσδοκούμε να έρθουν.
Η δύσκολη έννοια του χρόνου ανέκαθεν προσεγγίστηκε μέσα από μεταφορές, κυρίως λεκτικές (π.χ. Ο χρόνος είναι χρήμα), αλλά και οπτικές, δες τα λιωμένα ρολόγια του Dali που περιγράφουν έναν χρόνο ρευστό και ελαστικό. Όμως, το εικονογραφημένο βιβλίο για παιδιά Μια φορά κι έναν καιρό ήταν και θα είναι προτίμησε μέσω μιας απτικής μεταφοράς να καταστήσει κάποιες πλευρές μιας πολύ δυσνόητης έννοιας κυριολεκτικά … χειροπιαστές.
Το βιβλίο Μια φορά κι έναν καιρό ήταν και θα είναι αποτελεί ένα γνήσιο πολυτροπικό κείμενο, αφού για τη μετάδοση του μηνύματός του μετέρχεται συνδυασμό σημειωτικών τρόπων, και δεν περιορίζεται αποκλειστικά σε έναν, δηλαδή το γραπτό λόγο. Το νόημά του κατασκευάζεται από τη μείξη και την αλληλοεπίδραση μιας ευρείας γκάμας τροπικοτήτων, όπως εικόνες, τυπογραφικές ιδιαιτερότητες, και κυρίως απτικές πληροφορίες, π.χ. η διαφοροποίηση στο μέγεθος των σελίδων.
Άλλωστε το εικονογραφημένο βιβλίο ως είδος είναι εγγενώς πολυτροπικό, αφού εξ ορισμού στηρίζεται στον λεκτικό και οπτικό κώδικα. Όμως, η προσθήκη και άλλων τροπικοτήτων, όπως για παράδειγμα το σχήμα της σελίδας, το υλικό κατασκευής του, ακουστικά ερεθίσματα κ.ά., δημιουργεί μια ολόκληρη σειρά από βιβλία-αντικείμενα (book-objects), όπως είθισται να λέγονται εκείνα που αφηγούνται την ιστορία τους και μέσω μιας διαφορετικής υλικότητας. Τότε η ανάγνωση δεν περιορίζεται αποκλειστικά στην όραση και την ακοή, αλλά υποστηρίζεται και από απτικές παραμέτρους –σαν τα διαφοροποιημένα μεγέθη των σελίδων, το βιβλίο-φυσικό αντικείμενο ή το φυλλομέτρημα των σελίδων του– που διευκολύνουν την κατανόηση του περιεχομένου και, με τρόπο … απτό, επικοινωνούν δύσκολες έννοιες.
(*) H Αγγελική Γιαννικοπούλου είναι Καθηγήτρια Παιδικής Λογοτεχνίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Johanna Schaible, Μια φορά κι έναν καιρό ήταν και θα είναι, μτφρ. Μυρσίνη Γκανά, Μάρτης,
Βρες το εδώ
