του Βαγγέλη Σαράφη
Ο βίος του Νικόλαου Σπηλιάδη μας υποδεικνύει ένα από εκείνα τα δρομολόγια ζωής στις αρχές του 19ου αιώνα, τα οποία κατέληξαν στη συμμετοχή σ’ εκείνη την επαναστατική περιπέτεια που γέννησε το ελληνικό κράτος. Μοραΐτης, που διδάχθηκε τα πρώτα του γράμματα στη γενέτειρά του Τριπολιτσά κι αργότερα στο κοντινό Άργος από τον φωτισμένο Ησαΐα Καλαρά, αναζήτησε την κοινωνική του ανέλιξη μέσα στον αναπτυσσόμενο ελληνικό εμπορικό κόσμο δουλεύοντας σε καταστήματα, αρχικά στην Κωνσταντινούπολη κι ύστερα στην Οδησσό. Εκεί διδάχθηκε ξένες γλώσσες, ήρθε σ’ επαφή με τις ιδέες του Διαφωτισμού και γνώρισε το έργο του Αδαμάντιου Κοραή. Μυήθηκε στα 1816 στη συνωμοτική Φιλική Εταιρεία, αλλά κράτησε σταθερά κριτική στάση σ’ όσα διακινούνταν μεταξύ των μελών της. Μολονότι δεν απομακρύνθηκε ποτέ από τους επαναστατικούς στόχους της, η σχέση του με άλλους εταιριστές χαρακτηριζόταν από καχυποψία, με αποτέλεσμα να προβεί –υπό τον φόβο της δολοφονίας του– σε ανεπιτυχή απόπειρα αυτοκτονίας, η οποία του κληροδότησε κάποια αναπηρία εφ’ όρου ζωής.
Με την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης κατήλθε στην Πελοπόννησο, τη στιγμή που η Τριπολιτσά καταλαμβανόταν από τις επαναστατικές δυνάμεις και ο Αγώνας πια εδραιωνόταν. Προσέφερε τις δυνάμεις του, δηλαδή τις γνώσεις του, στο «εν επαναστάσει» κράτος, αποτελώντας εξαρχής στέλεχος της υπό συγκρότηση Διοίκησης και μετέχοντας ως πληρεξούσιος σε Εθνοσυνελεύσεις. Συνδέθηκε πολιτικά με τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη και στρατεύθηκε μαζί του στο ρωσικό κόμμα, υποστηρίζοντας την εκλογή του Ιωάννη Καποδίστρια. Μετά την άφιξη του Κυβερνήτη, η πολιτική του σταδιοδρομία θα φτάσει το κορυφαίο της σημείο με τον διορισμό του στη θέση του Γραμματέα της Επικρατείας, ένα είδος «πρωθυπουργού» της Ελληνικής Πολιτείας, θέση την οποία διατήρησε έως τη δολοφονία Καποδίστρια.
Αυτό το επαναστατικό δρομολόγιο συνδυάστηκε με ενδιαφέρον συγγραφικό έργο. Αρχικά, κατά τη διάρκεια της Επανάστασης (στα 1823 και 1828) εξέδωσε δύο μεταφράσεις από τα γαλλικά πολιτικών έργων. Στην επόμενη δεκαετία, μετά από τις διώξεις που υπέστη από την Αντιβασιλεία, ο Σπηλιάδης εξέδωσε με ψευδώνυμο ένα δικό του, πρωτότυπο πολιτικό έργο για την κατάσταση της Ελλάδας στις μέρες του, υπό τη μορφή διαλόγου.[i] Στη συνέχεια ιδιώτευσε και ασχολήθηκε με τη συγγραφή των απομνημονευμάτων του: μια εκτενής απομνημονευματική μαρτυρία, καταγεγραμμένη σε πέντε τόμους, οι τρεις από τους οποίους εκδόθηκαν τον 19ο αιώνα, ενώ το σύνολο του έργου μόλις πρόσφατα είδε το εκδοτικό φως.[ii]
Οι τύχες ενός κειμένου
Στο συγγραφικό του έργο περιλαμβάνεται κι ένα αναιρετικό κείμενο, μία απάντηση στο βιβλίο του Γερμανού φιλόλογου και φιλέλληνα Friedrich Thiersch, που εκδόθηκε στα 1833 και ασκούσε κριτική στην καποδιστριακή διακυβέρνηση.[iii] Ο Σπηλιάδης συνέταξε το κείμενο στα γαλλικά, μεταξύ των ετών 1836-1838, και σκόπευε να το εκδώσει ανωνύμως. Με τη Réfutation του επιχειρούσε να υπερασπιστεί την καποδιστριακή Πολιτεία, την οποία ο ίδιος είχε υπηρετήσει από υψηλή θέση.
Η έκδοση της Réfutation τελικά δεν πραγματοποιήθηκε στον καιρό της κι από εκεί ξεκινά μία άλλη, επίσης ενδιαφέρουσα, ιστορία γύρω από τις τύχες των χειρογράφων που κατέλιπε ο Σπηλιάδης. Κεντρικό πρόσωπο, βέβαια, αναδεικνύεται ο Γιάννης Βλαχογιάννης, ο οποίος εντόπισε στις αρχές του 20ού αιώνα σε δύο διαφορετικά τμήματα τα χειρόγραφα, μεταξύ των οποίων τους δύο αδημοσίευτους, τότε, τόμους των Απομνημονευμάτων και την Réfutation. Ο ευρετής των χειρογράφων απευθύνθηκε στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, προκειμένου να μεταφράσει το έργο από τα γαλλικά. Δεν είναι η μόνη μετάφραση ιστορικού έργου που είχε αναλάβει ο λογοτέχνης, για βιοποριστικούς λόγους βέβαια: πρόσφατα εκδόθηκαν οι μεταφράσεις των ιστοριών του George Finlay και Thomas Gordon.[iv] Το εκδοτικό σχέδιο του Βλαχογιάννη φαίνεται πως ήταν να εκδοθεί η μετάφραση –υπό τον τίτλο Αναίρεσις– μαζί με παράλληλη μετάφραση του έργου του Thiersch· ένα από τα πολλά ανολοκλήρωτα εκδοτικά σχέδια του Βλαχογιάννη. Η διασωθείσα μετάφραση δεν αφορά ολόκληρο το γαλλικό κείμενο, αλλά τμήμα του, ίσως γιατί εγκαταλείφθηκε το σχέδιο της έκδοσης.
Σήμερα, η εικόνα για το συγγραφικό έργο του Σπηλιάδη συμπληρώνεται χάρις στην έκδοση της αδημοσίευτης Αναιρέσεως, την οποία επιμελήθηκε, προλόγισε και υπομνημάτισε ο Γιώργος Καλπαδάκης. Πρόκειται για μία εξαιρετικά συστηματική έκδοση της μετάφρασης, την οποία είχε πραγματοποιήσει ο Παπαδιαμάντης, συμπληρωμένη με αναλυτική εισαγωγή, η οποία τοποθετεί το πρόσωπο και το έργο στην ιστορική τους συνάφεια. Παράλληλα, κατά την έκδοση του χειρογράφου ο επιμελητής παραθέτει υποσελίδια μια σειρά από αναλυτικά, διασαφητικά σχόλια, τα οποία έρχονται να συμπληρώσουν –ή και να υποστηρίξουν– την εικόνα που αποκτά ο αναγνώστης από την εισαγωγή. Μία ακόμη ενδιαφέρουσα εκδοτική επιλογή· η έκδοση της Αναιρέσεως συμπληρώθηκε με παράρτημα, το οποίο περιλαμβάνει, μεταφρασμένα από το χέρι του Παπαδιαμάντη, χωρία από το έργο του Thiersch. Τα αποσπάσματα αυτά εντόπισε ο επιμελητής στα κατάλοιπα Σπηλιάδη και δημοσιεύονται για πρώτη φορά.
Η παρούσα έκδοση, δεδομένης και της χρονικής στιγμής που κυκλοφόρησε, ενόψει της επετείου των 200 χρόνων από την Επανάσταση, είναι αξιοσημείωτη, καθώς φέρνει στο φως μία ακόμη πηγή για τη μελέτη της Ελληνικής Επανάστασης και δη γραμμένη από το χέρι ενός προσώπου που έπαιξε σημαντικό πολιτικό ρόλο κατά τη διάρκειά της. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον τεκμήριο, μιας και μας προσφέρει στοιχεία που, σε συνδυασμό με το απομνημόνευμα, θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε πληρέστερα το ιδεολογικό σύμπαν του Ν. Σπηλιάδη.
Αν παραμένει ένα desideratum για το συγγραφικό έργο του Σπηλιάδη, αυτό είναι η έκδοση του γαλλικού πρωτοτύπου της Réfutation, έκδοση που, όπως σωστά επισημαίνει ο επιμελητής της παρούσας έκδοσης, προσφέρει «το έδαφος για τυχόν αντιπαραβολή των δύο κειμένων στο πλαίσιο μιας φιλολογικής έκδοσης επικεντρωμένης στην ίδια τη μετάφραση». Βέβαια, δεν όφειλε η παρούσα έκδοση να αντιμετωπίσει και τέτοια ζητήματα, θα ήταν, όμως, χρήσιμο να επιχειρηθεί, για ένα ολιγοσέλιδο μόνον τμήμα, η δημοσίευση από το γαλλικό πρωτότυπο, για να είναι δυνατόν στον αναγνώστη –κυρίως στον ειδικό μελετητή– να διαπιστώσει ο ίδιος τις παπαδιαμαντικές μεταφραστικές επιλογές και να τις λάβει υπ’ όψιν κατά την ανάγνωση της Αναιρέσεως.
info: Νικόλαος Σπηλιάδης,Αναίρεσις. Απάντηση ενός Έλληνα στον Friedrich Thiersch, Μετάφραση: Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Εισαγωγή – επιμέλεια – σχόλια: Γιώργος Καλπαδάκης,Ποταμός, 2019
[i] Τριαντάφυλλος Ε. Σκλαβενίτης, «Βιβλιολογικά Α’», Μνήμων 8 (1982), σ. 337-369.
[ii] Νικόλαος Σπηλιάδης, Απομνημονεύματα, ήτοι ιστορία της Επαναστάσεως των Ελλήνων, επιμ. Παναγιώτης Φ. Χριστόπουλος, στη σειρά: Αρχεία της Νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας, Αθήνα, Ινστιτούτο Ανάπτυξης Χαρίλαος Τρικούπης, 2007.
[iii] Friedrich W. Thiersch, De l’état actuel de la Grèce et des moyens d’arriver à sa restauration, Leipzig, F.A. Brockhaus, 1833.
[iv] Finlay George, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, μτφρ. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, επιμ. Άγγελος Γ. Μαντάς, Αθήνα, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, 2008· Thomas Gordon, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, μτφρ. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 2015.
