του Δημήτρη Φύσσα.
Ολοένα και πληθαίνουν τελευταία οι σοβαρές εκδόσεις ξένης ποίησης στη χώρα μας. Άξιοι μεταφραστές και άξιοι εκδότες παραδίνουν στο αναγνωστικό κοινό εξαιρετικές δουλειές, άλλοτε δίγλωσσες κι άλλοτε με σκέτη τη μετάφραση, με τις κατάλληλες εισαγωγές ή και υπομνηματισμό, έτσι που ο αναγνώστης να βοηθιέται στο έργο του, την ολοκλήρωση δηλαδή της διαδικασίας που είχε ξεκινήσει με την ποιητική έμπνευση, είχε συνεχιστεί με γράψιμο – έκδοση – πώληση– αγορά του βιβλίου, για να επιστεγαστεί με την ανάγνωση.
Η συλλογή που παρουσιάζω σήμερα, καρπός της συνεργασίας του κ. Αλέξανδρου Ίσαρη και των εκδόσεων «Gutenberg» αποτελεί ένα από τα καλύτερα δείγματα αυτής της τάσης. Εδώ ο μεταφραστής (και πολλές άλλες λαμπρές ιδιότητες έχει ο κ. Ίσαρης, μα εδώ παρέλκουν) έχει συγκεντρώσει ποιήματα από έξι Ευρωπαίους ποιητές, όλα μεταφρασμένα από τα γερμανικά. Οι ποιητές είναι: οι Αυστριακοί Γκέοργκ Τρακλ (1887 – 1914), Ράινερ Μαρία Ρίλκε (1875 – 1926), Τόμας Μπέρνχαρντ (1931 – 1989), ο Ρώσος Αρσένι Ταρκόφσκι (1907 – 1989, ο πατέρας του σκηνοθέτη Αντρέι Ταρκόφσκι), ο Γαλλοεβραίος Ιβάν Γκολ (1891 – 1950) και ο Γερμανός Γκότφριντ Μπεν (1886 – 1956). Στην περίπτωση του Ταρκόφσκι και μόνο πρόκειται για αναμετάφραση (ρώσικα σε γερμανικά – γερμανικά σε ελληνικά), αλλά, καθώς γράφει ο μεταφραστής, «ο Πέτρος Ανταίος και η Αντιγόνη Φιλιπποπούλου μού έλυσαν πολλά μεταφραστικά προβλήματα, αφού διάβασαν τα ποιήματα στο πρωτότυπο».
Στο εισαγωγικό του κείμενο, ο κ. Ίσαρης αναφέρεται στα κριτήρια επιλογής των έξι ποιητών («όλοι είναι άντρες, όλοι είναι Ευρωπαίοι και όλοι έχουν τον ίδιο μεταφραστή»), ενώ προτάσσει χρησιμότατα βιογραφικά στοιχεία και κρίσεις για τον καθένα. Ορισμένα ποιήματα έχουν δημοσιευτεί στην έκδοση «Ο Ορφέας και η Ευρυδίκη στην Ποίηση του Εικοστού Αιώνα» (Οργανισμός Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, 1997), και άλλα στο περιοδικό «Ποίηση», στα χρόνια 1997 – 2002. Υπάρχει όμως και πολύ πρωτοδημοσιευόμενο υλικό, με προεξάρχον, βέβαια, τα «Φαλλικά ποιήματα» του Ρίλκε, που μεταφράζονται πρώτη φορά στα ελληνικά. Τέλος, έξι πραγματολογικές υποσημειώσεις του μεταφραστή φωτίζουν σημεία ακατανόητα για το μέσο αναγνώστη (ή έστω για μένα).
Β. Οι ποιητές
Το κυρίως πιάτο περιλαμβάνει 12 ποιήματα του Γκέοργκ Τρακλ, 14 του Αρσένι Ταρκόφσκι,13 του Ράινερ Μαρία Ρίλκε, 7 του Τόμας Μπέρνχαρντ, 8 του Ιβάν Γκολ και 11 του Γκότφριντ Μπεν. Επειδή θεωρώ ότι ήδη πολλά έγραψα, ενώ τα πολλά λόγια του παρουσιαστή είναι περιττά, περνάω άμεσα κι αμέσως σε ανθολογία της ανθολογίας.
- Τρακλ.
Το τομίδιο ανοίγει με τον Τρακλ, που στη σύντομη και βασανισμένη (λόγω εξαρτήσεων από ουσίες) ζωή πριν την αυτοκτονία του πρόλαβε να δώσει μια ποίηση γεμάτη χρώματα (το γράφω κυριολεκτικά), που ωστόσο κατάφερνε να τα βουτάει μέσα στη απαισιοδοξία και τη μελαγχολία.
Μερικά από τα πιο ευτυχισμένα σημεία της μετάφρασης:
α) «Σκύψε στο πέτρινο δωμάτιο· κάτω από γέρικα κυπαρίσσια
Συνάχτηκαν στην πηγή οι νυχτερινές εικόνες των δακρύων ·»
(Θυμίζει τα καλύτερα του σουρεαλισμού, αλλά πριν την ώρα του. Από το «Έτος»)
β) «Βοσκοί τον ήλιο έθαψαν σε γυμνωμένο δάσος»
(Ένας λαμπρά αποδομένος στα ελληνικά δεκαπεντασύλλαβος. Από το «Ησυχία και σιωπή»)
γ) «Σε κάμαρα μοναχική
Καλείς κάθε τόσο τον νεκρό,
Και συζητάς μαζί του ευχάριστα κατηφορίζοντας
κάτω από τις φτελιές του πράσινου ποταμού»
(Από το «Σε κάποιον που πέθανε πρόωρα»)
Ακόμα, στο «Γκρόντεκ» (τοπωνύμιο πολύνεκρης μάχης του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου) δίνεται με ωμά ποιητικό τρόπο η αντιποιητική κατάσταση των φονικών συγκρούσεων που σημάδεψαν μια ολόκληρη ευρωπαϊκή γενιά.
- Ταρκόφσκι
Ένας ποιητής – φιλόσοφος, που έχει εμμονή με το χρόνο και μια μεγαλοπρέπεια που ώρες ώρες μού θύμισε Αισχύλο. Με πολλή δυσκολία διάλεξα τέσσερα αποσπάσματα από τα πολλά λαμπρά ποιήματα:
α) «Τόσο μακρινή είναι η μέρα που γεννήθηκα,
Που αν κάποτε φανείς μπροστά μου
Κι αγγίξεις με το χέρι σου τα μάτια,
Θα ’ναι ένα ψέμα,
Κι εγώ δεν θα μπορώ να σε κρατήσω
Κι αν φύγεις
Εγώ δεν θα σ’ ακολουθήσω σαν τρελός
Κι αυτό θα ’ναι ένα ψέμα»
(Το τέλος ενός από τα πολλά ποιήματα που επιγράφονται «Χωρίς τίτλο»)
β) «Η λέξη είναι μονάχα ο φλοιός,
Μεμβράνη της μοίρας των ανθρώπων,
Στα ποιήματα που γράφεις, ενάντια σε σένα
Ο κάθε στίχος ακονίζει το μαχαίρι»
(Επίσης το τέλος από το «Η λέξη»)
γ) «Όπου υπάρχει άνθρωπος και θάνατος υπάρχει, όπου υπάρχουν
Ξερά χόρτα υπάρχει και φωτιά, υποχωρούνε τρίζοντας κάτω απ΄ τη σόλα»
(Αριστουργηματική απόδοση. Από το «Πέρασαν εικοσιδύο χρόνια από τότε»)
δ) «Ζήστε σ΄ αυτό το σπίτι- δεν πρόκειται να πέσει.
Καλώ κάποιον αιώνα ,
Χτίζω μέσα του ένα σπίτι και το κατοικώ»
…
Το χρόνο τόνε μέτρησα με πήχη χωρομέτρη»
(Από το «Ζωή, ζωή». Ακόμα ένας λαμπρός δεκαπεντασύλλαβος)
- Ρ. Μ. Ρίλκε.
Ο πιο φημισμένος στην Ελλάδα ανάμεσα στους νεότερους γερμανόφωνους ποιητές. Στη συγκεκριμένη έκδοση, ωστόσο, είναι ένας απ΄ αυτούς που μου «μίλησαν» λιγότερο από τους έξι. Γι΄ αυτό και λίγα δικά του πράγματα έβαλα εδώ:
α) «Εσύ είσαι ή εγώ που προσφέρουμε τόση ηδονή;
Ποιος μπορεί να το πει, αφού παραπατούμε ζαλισμένοι;
Μπορεί να στέκει μια λαγγεμένη στήλη στο δωμάτιο, που συγκρατεί το θόλο
Μα καταρρέει αργά αργά»
(Από τα «Επτά φαλλικά ποιήματα / Προχωρημένο φθινόπωρο» V)
β) «Καθρέφτες: Κανείς ποτέ δεν περιέγραψε με γνώση
τι είστε στην ουσία. Εσείς σαν με χιλιάδες τρύπες κόσκινου
πλήρη διάκενα του χρόνου»
(Από τα «Σονέτα στον Ορφέα», Μέρος δεύτερο, ΙΙΙ)
γ) «Στα χρησιμοποιημένα, στα σάπια και στα σιωπηλά
αποθέματα της φύσης, στα σύνολα τ’ ανείπωτα
μέτρα κι εσένα με χαρά, εκμηδενίζοντας τους αριθμούς»
(Από τα «Σονέτα στον Ορφέα», Μέρος δεύτερο, ΧΙΙΙ)
- Τόμας Μπέρνχαρντ
Γνωστός (και σε μας) περισσότερο πρώτο, σαν πολυγραφότατος πεζογράφος, δεύτερο σα θεατρικός συγγραφέας και, τρίτο, από την προκλητική συμπεριφορά και την τάση του για σκανδαλοποιία (δες πρόχειρα: «Τα βραβεία μου», Εστία 2013)- το τρίτο αυτό στοιχεία εκτείνονταν πέρα από τα όρια της ειρωνείας ή και του έστω κακεντρεχούς σαρκασμού. Ωστόσο εδώ, στην ποίησή του, προβάλλει ένας άλλος Μπέρνχαρν, γεμάτος βαθιά μελαγχολία και ανασφάλεια. Ιδού:
α) «Η χρονιά είναι όπως η χρονιά πριν από χίλια χρόνια,
τίποτα δεν γνωρίζουμε,
δεν ξέρουμε για την πτώση,
για τις βυθισμένες πολιτείες, για το πλατύ ποτάμι
που έχει ρουφήξει άλογα κι ανθρώπους»
(Από το «Κάτω από το σίδερο του φεγγαριού»)
β) «Κάποια μέρα όλα θα τα δω και κάποια αυγή
πολλών ανθρώπων τα δάκρυα θα σκουπίσω
….
Θλίβομαι γιατί θα ξημερώσουν κι άλλες μέρες
Που δεν θα ξανάρθουν ποτέ πια»
(Τι ποίημα. Ίσως το καλύτερα αποδομένο στα ελληνικά κομμάτι όλου του βιβλίου. Από το «Μαρτύριο»)
Κλείνω με δυο λόγια για το εντυπωσιακό «Μανία καταδιώξεως» (ο τίτλος, νομίζω, μέχρι και αυτοσαρκαστικός), όπου η πρωτοπρόσωπη ποιητική φωνή, πίσω από κάθε (διαφορετικό) άνθρωπο που συναντάει σε διάφορα μέρη της Αυστρίας, ανακαλύπτει κι έναν ναζί.
- Ιβάν Γκολ.
Το εβραϊκό μπάκγκραουντ του ποιητή δίνει, κατά τη γνώμη μου, ένα μίγμα ειρωνείας απελπισίας και περίεργης ποιητικότητας- που εμένα, πάντως, δε με συγκίνησε και πολύ σαν περιεχόμενο. Δυο παραδείγματα:
α) «Morgue
Στην παγωνιά του ύπνου
Απελευθερωμένος από ρίζες
πλανιέται κι ονειρεύεται ο κοιμισμένος.
Περιπλανιέται για να μην
Ξαναγυρίσει ποτέ πια
Στης γης το πανδοχείο
Όμως στις αβύσσους του κορμιού του
Ωριμάζει σαν γεννημένη από δέντρο
Η παμπάλαια φωτιά καινούργια»
(Ολόκληρο το σύντομο ποίημα. Ο τίτλος σημαίνει «νεκροτομείο» και έχει ουσιώδη σημασία στην κατανόηση).
β) «Είσαι κιόλας κύμα, είσαι ακόμα σύννεφο;
….
Είσαι ήδη σύννεφο, είσαι ακόμα κύμα;»
(«Κύμα και σύννεφο», αρχικός και τελευταίος στίχος. Όμορφη μετάφραση ενός –σχεδόν– σχήματος «κύκλος»)
- Γκότφριντ Μπεν
Αμφίσημος, είρων, αυτοσαρκαστικός, αναπάντεχος, πρωτότυπος, συνδυάζει με μοναδικό τρόπο το ξεκίνημα από στοιχεία της καθημερινής ζωής και τις σοβαρές σκέψεις που γεννιούνται απ΄ αυτά. Αποκάλυψη για μένα, που δεν τον είχα ξαναδιαβάσει. Την παραμικρή σημασία δεν έχουν για το σύγχρονο αναγνώστη ούτε το αρχικό ναζιστικό, ούτε το συνακόλουθο αντιναζιστικό παρελθόν του (αμφότερα ωστόσο τον καιρό του Τρίτου Ράιχ). Ανθολογήματα:
α) «Όσο για τις γυναίκες
έχω τον σκοτεινό, γλυκύτατο αυνανισμό»
(Όλοι το ξέρουμε, όλοι το ’χουμε διαπράξει, πόσοι το κάνουμε ποίηση; Κι αν το σκεφτεί κανείς καλύτερα, το απόσπασμα δέχεται δυο ερμηνείες: πρώτη η υποκατάσταση των γυναικών από τον αυνανισμό και δεύτερη η προσφορά του γράφοντος προς τις γυναίκες. Καλά, αστειεύομαι, το πρώτο εννοεί. Από το «Σύνθεση»)
β) « …Γενικά ο θάνατος
δεν σχετίζεται με την υγεία και με την αρρώστια,
εκπληρώνει απλώς το σκοπό του.
…Θέλω να πω το εξής: πολλοί αρρωσταίνουν χωρίς να πεθαίνουν
άρα εδώ κρύβεται κάτι άλλο
…ένας παράγων ανασφάλειας
που δεν έχει καθαρό περίγραμμα,
ούτε διαθέτει δρεπάνι,
παρακολουθεί, κοιτάζει από τη γωνία, είναι συγκρατημένος
και από μουσική άποψη προέρχεται από μιαν άλλη μελωδία»
(Απίστευτο κλείσιμο από το υπέροχο «Εστιατόριο», ένα από τα καλύτερα ποιήματα της όλης συλλογής).
Γ. Αντί για επίλογο
«Εύγε» στο λεπταίσθητο κ. Ίσαρη, που μ΄ έφερε σ΄ επαφή με γερμανογραμμένη ποίηση, και στον «Gutenberg» που προσθέτει μια ακόμα αξιόλογη έκδοση στο ενεργητικό του.
info: «Έξι Ευρωπαίοι ποιητές. Γκέoργκ Τρακλ, Αρσένι Ταρκόφσκι, Ράινερ Μαρία Ρίλκε, Τόμας Μπέρνχαρντ, Ιβάν Γκολ, Γκότφριντ Μπεν». Μετάφραση – Πρόλογος Αλέξανδρος Ίσαρης, «Gutenberg» Αθήνα 2015.
