του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου.
Οξυδερκής κριτικός λογοτεχνίας, δεινή μεταφράστρια λογοτεχνικών και θεωρητικών κειμένων και καθηγήτρια Θεωρίας και Πράξης της Μετάφρασης στο Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), η Τιτίκα Δημητρούλια έχει σίγουρα πολλά να πει για τη μετάφραση, και το κάνει δια μακρών, συστηματικά και εις βάθος στο βιβλίο της Μετάφραση και μνήμη. Η μετάφραση ως μνήμη και η μνήμη στη μετάφραση, που κυκλοφορεί, σε έναν εξαιρετικά επιμελημένο τόμο, από τις εκδόσεις Γκοβόστη. Το βιβλίο επικεντρώνεται στη διασύνδεση της μεταφρασεολογίας με τον κλάδο των σπουδών μνήμης, όπου το κυρίαρχο χαρακτηριστικό είναι μια διεπιστημονική γραμμή η οποία φέρνει τη μετάφραση κοντά με τις γνωστικές επιστήμες, την κοινωνιολογία, την ψυχανάλυση και τη γλωσσολογία, όπως εγγράφονται στο πεδίο του πολιτισμού.
Διάβασα με κάποια καθυστέρηση το βιβλίο και δεν είμαι ειδικός στα μεταφραστικά, εκείνο, όμως, που μπορώ με αρκετή ασφάλεια να διακρίνω είναι πως η Δημητρούλια από τη μια πλευρά εισάγει μια πυκνή δέσμη ιδρυτικών εννοιών προκειμένου να κατανοήσουμε το πώς λειτουργεί η μετάφραση και από την άλλη ανοίγει δρόμους για τους πιθανούς τρόπους εφαρμογής των ίδιων εννοιών στη μεταφραστική πρακτική. Όσοι παρακολουθούν την ξένη λογοτεχνική παραγωγή, το δοκίμιο και τις σύγχρονες εξελίξεις στις επιστήμες του ανθρώπου θα μπορέσουν, φαντάζομαι, να καταλάβουν εύκολα τη σημασία του διφυούς χαρακτήρα της μελέτης της Δημητρούλια. Χωρίς καταφυγή στη θεωρία, θα μέναμε περίπου αυτομάτως στα μισά της διαδρομής σχετικά με το τι επιζητεί και με το πώς ακριβώς δουλεύει η μετάφραση ενώ ένα μεμονωμένο άθροισμα έστω και πολύ προσεκτικά συγκεντρωμένων μεταφραστικών παραδειγμάτων θα περιόριζε το βάρος της αξίας του εμπειρικού υλικού, ξεκόβοντάς το από το πλέγμα του θεωρητικού φωτισμού.
ΤΑ ΖΗΤΟΥΜΕΝΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ
Μιλώντας θεωρητικά για τη σχέση μεταξύ μετάφρασης και μνήμης, η Δημητρούλια σπεύδει να κάνει λόγο για τη μεταφραστική μνήμη-ενθύμηση, η οποία αγκαλιάζει το σύνολο του μεταφραζόμενου κειμένου (τη δομή, το ύφος και το είδος του), όπως προκύπτει από τη συλλογική λειτουργία της μνήμης του μεταφραστή. Η μεταφραστική μνήμη-συνήθεια είναι συναφής, αλλά όχι και ταυτόσημη έννοια εφόσον έρχεται να καλύψει την αυτόματη αναπαραγωγή του μεταφραζόμενου κειμένου κατά τη διάρκεια της μεταγραφής και της κατανόησής του. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο η συλλογική μνήμη είναι μνήμη ομάδων και σχηματίζεται διαμέσου των ατομικών της εκφάνσεων. Θα πρέπει εδώ, κουβεντιάζοντας για συλλογική μνήμη, να σκεφτούμε συμπληρωματικά την πολιτισμική μνήμη, που είναι η δημόσια προβολή και χρήση της μνήμης μιας ομάδας (μνήμης θεμάτων όπως το Ολοκαύτωμα ή ένα εθνικό ζήτημα), συμπεραίνοντας πως ο μεταφραστής συμμετέχει με την ατομική του μνήμη τόσο στη συλλογική όσο και στην πολιτισμική μνήμη. Όσο για τις μεταφραστικές μνήμες, η Δημητρούλια εντάσσει στην επικράτειά τους τα αρχεία μεταφράσεων και τους μεταφραστικούς πόρους του μεταφραστικού επαγγέλματος, τα αποθέματα και τις δυνατότητες του διαδικτύου και της ψηφιακής τεχνολογίας, τα φόρουμ στα οποία αποτυπώνεται η ατομική γλωσσική και πολιτισμική μνήμη των μεταφραστών, καθώς τη μνήμη που ταξιδεύει ή τη διακινούμενη μνήμη.
Από τη διασύνδεση μετάφρασης και μνήμης δεν μπορεί να απουσιάσουν η λήθη, καθώς κι ένα επιπλέον ζεύγμα, που δεν είναι άλλο από τον χώρο της γραφής και του ίχνους (κάτι ανάμεσα σε λήθη και μνήμη), ο οποίος διευρύνεται έτσι ως χώρος συνάντησης της μνήμης όχι μόνο με την Ιστορία, αλλά και με την ιστορία της μετάφρασης. Και να μερικά από τα ερωτήματα τα οποία προκύπτουν με το που πιάνει να ξετυλίγεται μια ανάλογη προβληματική: Πώς τεκμαίρεται η αφανής θέση του μεταφραστή καθώς προχωρούμε από τη γλώσσα-δέκτη προς τη γλώσσα υποδοχής του μεταφραζόμενου κειμένου; Τι αφήνει και τι εγκαθιστά η μετάφραση στη συλλογική μνήμη; Και πώς επηρεάζει η ίδια τη γλώσσα υποδοχής όταν είναι υποχρεωμένη να επινοήσει ένα καινοφανές λεξιλόγιο;
Η ΑΝΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ
Εξετάζοντας το πώς τα θεωρητικά που προηγήθηκαν μπορεί να αποκτήσουν σάρκα και οστά στη μεταφραστική πράξη, η Δημητρούλια μάς φέρνει (ως έδει και για να μην πελαγοδρομήσουμε στη σφαίρα της θεωρίας) αντιμέτωπους με ολοζώντανα παραδείγματα: με μεταφράσεις όπως του Λόγου περί αρχής και βάσεως της ανισότητος των ανθρώπων προς αλλήλους του Ζαν Ζακ Ρουσσώ εν έτει 1818, των Αθλίων του Βίκτωρος Ουγκώ από τον Ισιδωρίδη-Σκυλίτση εν έτει 1862, των Ευαγγελίων εν έτει 1901 και της Ορέστειας εν έτει 1903 (ας θυμηθούμε τα βίαια δημόσια επεισόδια που προκλήθηκαν σε αμφότερες τις περιπτώσεις), του ποιήματος Σύγνεφο με παντελόνια του Μαγιακόφσκι από τον Ρίτσο, όπου και η λήθη αρχικά του Άρη Αλεξάνδρου ως διαμεσολαβούντος μεταφραστή ή οι εκδοχές νεότερων μεταφραστών, όπως του Πέτρου Ανταίου και του Δημήτρη Τριανταφυλλίδη. Ο κύκλος των παραδειγμάτων κλείνει με τις διαδοχικές μεταφραστικές τύχες ενός κριτικού κειμένου από τα γαλλικά για την Αρχαία σκουριά της Μάρως Δούκα.
Τα ζωντανά παραδείγματα θα δώσουν την ευκαιρία στη μελετήτρια να επιστρέψει ευφυώς στη θεωρία και στις θεωρητικές έννοιες: στις άμεσες μεταφράσεις ενός κειμένου από τη γλώσσα-πηγή και στις έμμεσες μεταφράσεις, από άλλες γλώσσες, που εκφράζουν τα διαφορετικά βιώματα και τις διαφορετικές γνώσεις των μεταφραστών, στη διαμεσικότητα, τη διακαλλιτεχνικότητα και τη διασημειωτικότητα (όταν μια μετάφραση μεταδίδεται με άλλα επικοινωνιακά μέσα ή επιβαίνοντας στο όχημα άλλων τεχνών), στην αναμεσοποίηση (όταν ένα ήδη μεταφρασμένο πρωτότυπο εμβαπτίζεται στο γλωσσικό, το κοινωνικό και το πολιτισμικό παρόν με μια καινούργια μετάφραση) ή στη μνήμη του πρωτοτύπου μέσα από άλλες μεταφράσεις. Επικαλούμαι ένα τελευταίο παράδειγμα της Δημητρούλια: τη μετάφραση του Κομμουνιστικού μανιφέστου αρχής γενομένης από τον Κωνσταντίνο Χατζόπουλο – θα ακολουθήσουν διάφορες κομματικές μεταφράσεις και εντέλει η διασημειωτική και διαμεσική κατάληξη της μετάφρασης με τη μετεγγραφή της σε κόμικς.
Μακάρι η δουλειά της Δημητρούλια να παρακινήσει και σε άλλες ομόλογες εργασίες, μακάρι στο μέλλον να ψάξουμε τη μετάφραση ξανά και ξανά, χωρίς να υποτιμήσουμε, να λησμονήσουμε ή να παρακάμψουμε τη θεωρία, δίχως, εντούτοις, να χάσουμε από τα μάτια μας την εμπειρία του ίδιου του μεταφραστικού μόχθου, που παραμένει εντέλει ο σημαντικότερος όλων.
Τιτίκα Δημητρούλια,Μετάφραση και μνήμη. Η μετάφραση ως μνήμη και η μνήμη στη μετάφραση, Γκοβόστης
Βρες το εδώ
