Συνέντευξη στον Θανάση Μήνα. Μια συζήτηση με τον Αμερικανό ιστορικό και ακτιβιστή.
Ο ναυτικός ήταν ο συλλογικός εργάτης της εποχής του, σημειώνει ο ιστορικός Marcus Rediker στο βιβλίο του Ανάμεσα στη Σκύλλα και τη Χάρυβδη. Ναυτικοί, πειρατές και ο κόσμος της θάλασσας, 1700-1750, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια σε μετάφραση του Κώστα Αντύπα.
Καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Πίτσμπουργκ, ο 65χρονος σήμερα Marcus Rediker έχει ορίσει ως πεδίο της ειδίκευσής του την οικονομική και κοινωνική ναυτική ιστορία του 17ου-18ου αιώνα. Ανάμεσα στα έργα του περιλαμβάνονται τα Between the Devil and the Deep Blue Sea: Merchant Seamen, Pirates, and the Anglo-American Maritime World, 1700–1750 (1987), Who Built America? Working People and the Nation’s Economy, Politics, Culture, and Society, τόμος 1 (1989), The Many-Headed Hydra: Sailors, Slaves, Commoners, and the Hidden History of the Revolutionary Atlantic (μαζί με τον Peter Linebaugh, 2000), Villains of All Nations: Atlantic Pirates in the Golden Age (2004), Many Middle Passages: Forced Migration and the Making of the Modern World (επιμ. μαζί με τις Emma Christopher και Cassandra Pybus, 2007), The Slave Ship: A Human History (2007), The Amistad Rebellion: An Atlantic Odyssey of Slavery and Freedom (2012).
Στο παρόν βιβλίο του, που επαινέθηκε από σημαντικούς ιστορικούς όπως ο E.P. Thompson (ο κατεξοχήν ιστορικός της αγγλικής εργατικής τάξης) και ο Christopher Hill (ο κατεξοχήν ιστορικός των αγγλικών επαναστάσεων του 17ου αιώνα), ο Rediker απομακρύνεται από τις ρομαντικές, ιδεοτυπικές αναπαραστάσεις των ναυτικών και των πειρατών του 18ου αιώνα και προχωρά σε μια υλιστική ανάγνωση της ναυτικής ιστορίας. Πρόκειται για μια ιστορία «από τα κάτω»: ο Ρέντικερ ακολουθεί τους ναυτικούς και τα πλοία τους στις ταραγμένες εμπορικές διαδρομές τους και στα λιμάνια με τις πολυάνθρωπες «κοινωνίες της προκυμαίας» των λιμανιών. Ανατρέχοντας σε σωζόμενα απομνημόνευμα, ημερολόγια καταστρώματος και σε μια πληθώρα αρχείων, δίνει τον λόγο στα ίδια τα υποκείμενα της ιστορίας του. Επιχειρεί τελικά μια τολμηρή ανασύσταση του ναυτικού κόσμου και της θαλάσσιας οικονομίας του 18ου αιώνα, που μας προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες για την προέλαση του καπιταλισμού αλλά και για την ιστορία της εργατικής τάξης
Για τον Rediker, o ναυτικός του 18ου αιώνα είναι ο πρόδρομος του βιομηχανικού εργάτη. Σημειώνει ότι «η ανάπτυξη ενός δυναμικού χιλιάδων ναυτικών σε ολόκληρο τον κόσμο κατά τις αρχές του δέκατου όγδοου αιώνα προϋπόθετε μια ευρεία και ακανόνιστη διαδικασία προλεταριοποίησης, μέσα από την οποία αυτοί οι άνθρωποι ή οι προκάτοχοί τους απομακρύνθηκαν βίαια από τη στεριά και αναγκάστηκαν να πουλήσουν την εργατική τους δύναμη σε μια ελεύθερη αγορά, για να κρατηθούν στη ζωή. Οι σημαντικότερες πηγές που προμήθευαν τα “χέρια” ήταν η αποστέρηση της ιδιοκτησίας -η εκτόπιση ή έξωση των αγροτών παραγωγών, με πιο χαρακτηριστικό τρόπο την περίφραξη των καλλιεργήσιμων χωραφιών-και η πληθυσμιακή αύξηση, οι οποίες ανάγκασαν τους απογόνους των αγροτών, που ήταν πια μισθωτοί εργάτες, να πουλήσουν το μυαλό τους και τους μυς τους για το χρήμα».
Κύριε Rediker, η ιστορία μας ξεκινά λοιπόν με τις Πράξεις Περίφραξης και με τη διαδικασία της πρωτογενούς συσσώρευσης του κεφαλαίου;
Η άνθηση του ναυτικού εμπορίου στην Ευρώπη, και ειδικότερα στην Αγγλία, συνδέεται στενά με τις περιφράξεις και με την εκδίωξη των χωρικών από τη γη τους. Εξαναγκασμένοι να αναζητήσουν μεροκάματο, οι εκδιωγμένοι συγκεντρώθηκαν σε αναπτυσσόμενες πόλεις όπως το Λονδίνο, όπου πολλοί αναγκάστηκαν να βρουν δουλειά υπό επικίνδυνες συνθήκες σε υπερωκεάνια εμπορικά πλοία. Αυτή η διαδικασία αντιστοιχεί στα πρώτα βήματα του καπιταλισμού.
Έχει αναπαραχθεί μια κάπως ρομαντική εικόνα για τον ναυτικό του 18ου αιώνα. Αυτή την εικόνα προσπαθείτε να αποδομήσετε με την εργασία σας;
Το ρομάντζο της θάλασσας συσκοτίζει τις πραγματικές ζωές των ναυτικών που προέρχονταν από τις λαϊκές τάξεις, επομένως θεώρησα ότι ήταν σημαντικό να δώσω μια διαφορετική εικόνα – μιας βίαιης, επικίνδυνης και συχνά θανάσιμης καθημερινής εργασιακής συνθήκης, στο πλαίσιο της οποίας οι ναυτικοί όφειλαν να συνασπιστούν για τις ζωές και τα συμφέροντά τους.
Κοιτώντας πίσω στον χρόνο, μπορούμε να δούμε το πλοίο και τον ναυτικό ως προεικάσματα του εργοστασίου και του προλετάριου, αντίστοιχα; Ήταν λοιπόν οι ναυτικοί από πολλές απόψεις «το πρώτο διεθνές εργατικό δυναμικό»;
Το πλοίο αντιπροσωπεύει ένα εργασιακό περιβάλλον στο οποίο ημερομίσθιοι εργάτες ήταν υποχρεωμένοι να εργαστούν συντονισμένα, υπό συνθήκες αυστηρότατης πειθαρχίας, προκειμένου να κινήσουν έναν εξαιρετικά σύνθετο μηχανισμό, το υπερωκεάνιο πλοίο. Σαλπάροντας ανά τον κόσμο, συνεργάζονταν με παρόμοιους τρόπους με αυτούς που θα συνεργάζονταν αργότερα οι βιομηχανικοί εργάτες. Οι ναυτικοί λοιπόν ήταν οι πρώτοι «εργάτες του κόσμου».
Αναπόφευκτα λοιπόν τα πλοία του 18ου αιώνα θα πρέπει να ήταν δυναμικά πεδία ταξικής πάλης.
Η διαπάλη στα πλοία ήταν οξεία, επειδή ακριβώς οι πλοίαρχοι είχαν απόλυτη εξουσία πάνω στα κορμιά και τις ζωές των ναυτικών. Ως εκ τούτου η λιποταξία ήταν σύνηθες φαινόμενο. Το 1768 οι ναυτικοί επινόησαν την «απεργία» με τον εξής τρόπο: κατά τη διάρκεια μιας αντιπαράθεσης για τα ημερομίσθια, οι ναυτικοί πήγαιναν από πλοίο σε πλοίο για να «χτυπήσουν» (strike) – «κατεδαφίσουν» (take down)- τα ιστία των πλοίων έτσι ώστε να μην μπορούν αυτά να πλεύσουν. Άλλες μορφές αντίστασης ήταν η ανταρσία και η πειρατεία.
Κατά συνέπεια οι ναυτικοί βρέθηκαν στο μεταίχμιο της έντασης μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας κατά τον 17ο και 18ο αιώνα;
Οι ναυτικοί αποτέλεσαν μια από τις σημαντικότερες συγκεντρώσεις ημερομίσθιας εργασίας της διεθνούς οικονομίας σε μια εποχή που οι περισσότεροι άνθρωποι εξακολουθούσαν να απασχολούνται στην τοπική αγροτική οικονομία. Οι κεφαλαιοκράτες έμποροι και οι πλοίαρχοι χρειάστηκε να αναπτύξουν νέες μορφές πειθαρχίας και ελέγχου του εργατικού δυναμικού, πολλές από τις οποίες προοιωνίζονταν το μέλλον του βιομηχανικού καπιταλισμού. Οι ναυτικοί παρόμοια προοιωνίζονταν το προλεταριάτο, καθώς οργανώνονταν συλλογικά για να αντιμετωπίσουν τις απάνθρωπες συνθήκες εργασίας και να προωθήσουν τα συμφέροντά τους.
Ειδικά σ’ αυτό το βιβλίο, το ερώτημα που έθεσα ήταν, όχι τόσο πώς αντιμετώπισαν οι άλλοι (το κεφάλαιο) τους ναυτικούς, αλλά πώς έδρασαν οι ναυτικοί αφ’ εαυτών; Πώς οργανώθηκαν και πώς συνδιαμόρφωσαν το σχήμα της Ιστορίας; Η εργασία τους στην πραγματικότητα ένωσε τις ηπείρους του πλανήτη και διεθνοποίησε τον κόσμο μας.
Έχει ενδιαφέρον ότι τα πληρώματα ήταν συνήθως πολυεθνικά. Αυτό δεν υποδηλώνει ο όρος “motley crew”;
Ο όρος “motley crew” υποδηλώνει ακριβώς μια πολυεθνική ομάδα ανθρώπων που εργάζονται στο θαλάσσιο εμπόριο. Πράγματι, οι ομάδες αυτές είχαν πολυεθνική σύνθεση ήδη από την εποχή των πρώτων διατλαντικών εξορμήσεων. Οι άνθρωποι που σάλπαραν με τα πλοία του Κολόμβου και του Μαγγελάνου προέρχονταν από διαφορετικές περιοχές του κόσμου, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας και της Αφρικής.
Γνωρίζουμε αν την ίδια εποχή οι Αφρικανοί σκλάβοι ανέπτυξαν παρόμοιες τακτικές αντίστασης; Πώς αντιμετωπίζονταν από τους απλούς ναύτες;
Οι ναυτικοί ήταν στην πραγματικότητα οι δεσμοφύλακες των σκλάβων στα πλοία (αυτό το θέμα με απασχόλησε κυρίως στο βιβλίο μουThe Slave Ship: A Human History.) Παρά τον μεταξύ τους ανταγωνισμό, είναι αδιαμφισβήτητο το ότι οι ναύτες και οι μαύροι σκλάβοι πολέμησαν οι μεν στο πλευρό των δε ως πειρατές. Πρώην σκλάβοι γίνονταν πολύ συχνά μέλη σε πειρατικά πλοία.
Πώς λειτουργούσε το σύστημα της βίαιης ναυτολόγησης τόσο στα πολεμικά όσο και στα εμπορικά πλοία; Πότε καταργήθηκε αυτό το σύστημα;
Στη διάρκεια του 18ου αιώνα η εξαναγκαστική ναυτολόγηση (impressment) ήταν σημαντικός θεσμός για να κινηθούν τα πλοία, επειδή πολλοί άνθρωποι δεν ήθελαν να βγουν στη θάλασσα. Ήταν επικίνδυνη δουλειά και τα ημερομίσθια, ειδικά στο Βασιλικό Ναυτικό, ήταν πολύ χαμηλά. Οι ναυτικοί αντιμάχονταν τις συμμορίες ναυτολόγησης με κάθε δυνατό τρόπο. Η εξαναγκαστική ναυτολόγηση στην Αγγλία άρχισε να εγκαταλείπεται ως μέθοδος μετά τους Ναπολεόντειους πολέμους και τελικά καταργήθηκε το 1853.
Ας περάσουμε στους πειρατές: στην περίφημη μελέτη του με τον τίτλο Ληστές ο Έρικ Χόμπσμπαουμ τους εξετάζει ως «κοινωνικούς ληστές», ενώ ο Πίτερ Λάμπορν Γουίλσον (Hakim Bey) τους συγκαταλέγει στους προδρόμους του αναρχισμού. Ποια είναι η δική σας θέση;
Κατά τον 18ο αιώνα ο αναρχισμός δεν είχε ακόμα αναπτυχθεί ως ένα συμπαγές σώμα ιδεών και πρακτικών, οπότε είναι μάλλον αναχρονισμός να θεωρούμε τους πειρατές «αναρχικούς». Όμως ζώντας σε μικρές, αυτό-οργανωμένες, δημοκρατικές, ελευθεριακές κοινότητες, οι πειρατές υιοθέτησαν έγκαιρα αρκετές από τις ιδέες που θα υπερασπίζονταν οι μεταγενέστεροι ριζοσπάστες στοχαστές, συμπεριλαμβανομένων και των αναρχικών.
Συμφωνώ με τον Έρικ Χόμπσμπαουμ ότι οι πειρατές ήταν «κοινωνικοί ληστές»: το κράτος τούς θεωρούσε εγκληματίες, όμως, την ίδια ώρα, πολλοί από τα λαϊκά στρώματα των εργαζομένων τούς θεωρούσαν ήρωες, επειδή αντιμάχονταν τους πλούσιους και τους ισχυρούς ηγέτες της εποχής τους. Είναι εντυπωσιακό το πώς οι πειρατές οργανώνονταν δημοκρατικά, σε μια εποχή που οι φτωχοί άνθρωποι δεν είχαν καν δημοκρατικά δικαιώματα.
Ποιον ρόλο έπαιξαν οι πειρατές στην Αμερικανική Επανάσταση;
Η πειρατεία είχε λίγο ως πολύ εξαλειφθεί τις παραμονές της Αμερικανικής Επανάστασης, όμως οι δημοκρατικές ιδέες που αναπτύχθηκαν από τους πειρατές στις αρχές του 18ου αιώνα αποτέλεσαν ένα ζωτικό παράδειγμα αγώνα «από τα κάτω» για ένα νέο, πιο ανθρώπινο και συμμετοχικό τρόπο ζωής στις δεκαετίες του 1760 και του 1770.
Είστε γνωστός για τις δημόσιες παρεμβάσεις σας και για την ακτιβιστική δράση σας. Ποια είναι η άποψή σας για την προσφυγική κρίση στη Μεσόγειο και για την πολιτική των κλειστών συνόρων που ακολουθεί η Ε.Ε.;
Πιστεύω ότι οι αποικιοκρατικές δυνάμεις που προκάλεσαν, ιστορικά αλλά και πρόσφατα, το χάος στη Μέση Ανατολή, δηλαδή η Μεγάλη Βρετανία, η Γαλλία και οι Η.Π.Α., οφείλουν να είναι αυτές που θα πρέπει να βρουν λύση και να επιμεριστούν στο ακέραιο το οικονομικό βάρος της κρίσης, είτε αυτό σημαίνει την μετεγκατάσταση των προσφύγων σε άλλες χώρες είτε τον ασφαλή επαναπατρισμό τους.
INFO: Marcus Rediker, Ανάμεσα στη Σκύλλα και τη Χάρυβδη. Ναυτικοί, πειρατές και ο κόσμος της θάλασσας, 1700-1750
Αλεξάνδρεια, 2016
σελ. 376
μτφ. Κώστας Αντύπας
