της Μαρίζας Ντεκάστρο.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι κάθε βιβλίο προσφέρει γνώσεις, μερικά όμως το κάνουν συστηματικά. Είναι τα βιβλία γνώσεων, πολλαπλών αναγνώσεων και αναφοράς που προεκτείνουν, εμπλουτίζουν μια ήδη αποκτημένη γνώση ή τη συμπληρώνουν απαντώντας σε συγκεκριμένα ερωτήματα. Ένα από τα χαρακτηριστικά τους είναι ότι λειτουργούν συνειρμικά και ωθούν τον αναγνώστη να προσεγγίσει το θέμα από διαφορετικές πλευρές.
Στο εσωτερικό αυτής της κατηγορίας δημιουργήθηκε τελευταία μια νέα: τα λογοτεχνικά βιβλία γνώσεων, ένα υβριδικό είδος το οποίο, σύμφωνα με τον μελετητή της παιδικής λογοτεχνίας Γιάννη Παπαδάτο (Το παιδικό βιβλίο στην εκπαίδευση και στην κοινωνία, εκδ. Παπαδόπουλος, 2014), συνδυάζει τη λογοτεχνική αφήγηση και γνώσεις που τις εγκιβωτίζει αρμονικά στη μυθοπλασία χωρίς να τη διαταράσσει.
Θεματολογία της αρμονικής συνύπαρξης μυθοπλασίας και γνώσεων σε πρόσφατες εκδόσεις
Ζωολογία
Η κοτούλα Τούλα είχε κάνει ένα και μοναδικό και μάλιστα απ’ αυτό δεν είχε βγει ούτε καν κοτοπουλάκι. Ξεκίνησε λοιπόν ένα μεγάλο ταξίδι σε στεριές και θάλασσες, σπηλιές και πόλεις και μάζεψε όσα περισσότερα αυγά μπορούσε. Τα κλώσησε και…
Αυτό το εικονογραφημένο άλμπουμ για παιδιά προσχολικής ηλικίας μπορεί να διαβαστεί με τρεις τουλάχιστον τρόπους. Στο πρώτο επίπεδο διαβάζουμε ένα παραμύθι με τη περιπλάνηση της κότας, στο δεύτερο ο αναγνώστης πληροφορείται έμμεσα για το θέμα της υιοθεσίας (για τα αυγά των διαφόρων ζωών που κλώσησε η κότα), στο τρίτο και καθαρά γνωστικό, παρατηρώντας την τελευταία εικόνα της κότας και όλων των υιοθετημένων παιδιών της μαθαίνει πόσα και ποια ζώα γεννιούνται από αυγά.
Ιστορία
Καράβια που δεν φοβήθηκαν, καράβια που ταξίδεψαν στη φαντασία…
Η ιδέα των καραβιών που σκίζουν τις θάλασσες, καράβια πειρατών, εμπόρων και τυχοδιωκτών που ενώνουν λαούς και εποχές, πραγματικότητες και θρύλους, την αρχαιότητα με την εποχή των θαλασσοπόρων εξερευνητών, πολέμους και ανδραγαθήματα γοητεύουν και γίνονται όχημα μελλοντικών προσωπικών αναζητήσεων. Τα Καράβια… περικλείουν περιπέτειες ανθρώπων και των σκαφών που τους συντρόφεψαν, τα οποία ως μέσο μεταφοράς αποκτούν δική τους θέση στην Ιστορία. Με δυο λόγια αυτά τα βιβλία ανοίγονται σε πολλά συμπληρωματικά πεδία και προεκτείνουν τις αναγνώσεις. Αποτελούν έναυσμα για ένα ξανακοίταγμα της μυθολογίας και της Ιστορίας ή στέλνουν σε άλλα βιβλία, όπως η Αληθινή ιστορία του Λουκιανού, προτείνουν έμμεσα ακροάσεις, όπως το μουσικό έργο Ιπτάμενος Ολλανδός. Η Αργώ, η Ισπανιόλα, το Δρακοκάραβο των Βίκινγκς, το Cutty Sark, η Πάραλος των αρχαίων Αθηναίων είναι μερικά από τα θρυλικά καράβια των δύο πρώτων τόμων της σειράς. Η Μ. Αγγελίδου με τη δόκιμη ποιητική γραφή της, ο Α. Παπαθεοδούλου που διηγείται εξαιρετικά παραστατικά τις δικές του ιστορίες και μαζί με τον Χρήστο Κούρτογλου που εικονογραφεί αφαιρετικά, επισημαίνοντας κάποιο ενδιαφέρον στοιχείο σε κάθε κεφάλαιο, δημιούργησαν μια από τις πιο ενδιαφέρουσες απόψεις συνταιριάσματος λογοτεχνίας και γνώσεων.
Βιβλία για καράβια, που αν τα σκεφτούμε μεταφορικά, είναι από μόνα τους ταξίδια!
Οφσάιντ, Ματίας Ζίντελαρ ο Μότσαρτ του ποδοσφαίρου
1938. Δυο παράλληλες αφηγήσεις ποδοσφαιρόφιλων, ενός πατέρα και του γιου του Μαρκους, λίγες εβδομάδες πριν από την προσάρτηση της Αυστρίας από τη ναζιστική Γερμανία εικονογραφούν παραστατικά την πολιτική κατάσταση και την ανάδυση της ναζιστικής ιδεολογίας. Στις αφηγήσεις διαβάζουμε ψήγματα αυτής της νέας κατάστασης τα οποία δημιουργούν ερωτηματικά. Η σύντροφος του Ζίντελαρ είναι Εβραία; Γιατί είναι κακό; Γιατί δεν μπορεί κανένας να πει τη γνώμη του ανοιχτά; Τι λένε δάσκαλοι και μαθητές στα σχολεία;
Ο λατρεμένος Ματίας Ζίντελαρ, ο Μότσαρτ του ποδοσφαίρου, δεν συμβιβάζεται με τα καινούρια ήθη και φήμες σπιλώνουν το πρόσωπο του. Ούτε ναζιστικός χαιρετισμός προς τιμή των επισήμων στο τέλος του αγώνα, ούτε φοράει τη φανέλα της εθνικής Γερμανίας μετά την προσάρτηση. Και αυτό του κόστισε. Η Γκεστάπο έβαλε το χέρι της και μία διαρροή αέριου σκότωσε αυτόν και τη σύντροφο του. Τελευταία πρόταση του βιβλίου για τα αέρια που σκότωσαν εκατομμύρια στα στρατόπεδα του θανάτου.
Το Οφσάιντ, όπως και Το Λεωφορείο της Ρόζας του ίδιου συγγραφέα, είναι από τα βιβλία που μέσα από τη μυθοπλασία παίρνουν σοβαρά υπ’ όψη τους τούς νεαρούς αναγνώστες και θέτουν με έμμεσο τρόπο ζητήματα προς συζήτηση χωρίς να υπερθεματίζουν υπέρ κάποιας ορθής άποψης.
Το πάτημα του Έλληνα είναι η ιστορική βιογραφία του Χρυσοστόμου Σμύρνης και της δράσης του στην πρώτη εικοσαετία του 20ου αιώνα και απευθύνεται σε εφήβους. Η συγγραφέας ισορροπεί νηφάλια μεταξύ των εθνικιστικών απόψεων των αντιμαχόμενων ομάδων για την κυριαρχία της Μακεδονίας, την κατάσταση στην Ιωνία, την εμπλοκή της Ελλάδας και των διεθνών πολιτικών στο ζήτημα. Την ίδια ισορροπία διατηρεί στις αναφορές της για τη θρησκεία και για το ρόλο της εκκλησίας στις πολιτικές διαμάχες της εποχής. Σημαντικό το ότι χρησιμοποιεί πηγές για να διανθίσει το μυθιστόρημα και να το τοποθετήσει στο στον καιρό του, καθώς σε κάθε κεφάλαιο, δεμένα με την πλοκή, παρουσιάζονται στιγμιότυπα από τη διεθνή κατάσταση. Έτσι ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται ότι η ελληνική ιστορία και οι περιπέτειές της δεν είναι ξεκομμένη από τον κόσμο, όπως του μαθαίνουν στο σχολείο.
Διατηρούμε μια επιφύλαξη για τα τελευταία κεφάλαια όπου περιγράφεται με εξαιρετική σκληρότητα ο μαρτυρικός θάνατος του Χρυσοστόμου και των συντρόφων του. Κατά κάποιον τρόπο ακυρώνουν την προηγούμενη νηφάλια γραφή και καταλήγουν να προβάλουν μια μονομερή βαρβαρότητα. Τα πεπραγμένα εκ μέρους των ημετέρων κατά τη διάρκεια εκστρατείας στη Μικρασία, και η αντίστοιχη βαρβαρότητα, δεν αναφέρονται πουθενά. Αλλά αυτό είναι θέμα δύσκολα προσεγγίσιμο και από την επίσημη ιστοριογραφία.
Με παρόμοιο τρόπο και στη σειρά Μυστήρια στην πόλη (εκδ. Μεταίχμιο), η Σβορώνου μπλέκει γνώσεις στις περιπέτειες των αδελφών Λαγωνίκα, μυθιστορήματα που απευθύνονται σε μικρότερα παιδιά. Με φόντο έναν χώρο της πολιτιστικής κληρονομιάς (Ακρόπολη, μουσείο Βραυρώνας, μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης) προβάλλει σχετικά ζητήματα. Στο Πιάστε τους γκραφιτάδες θέμα είναι τα χρώματα των αρχαίων γλυπτών, στο Όλα για τη φανέλα η προστασία των αρχαιοτήτων, στο Δεκατρία φταρνίσματα η βυζαντινή τέχνη.
Πολιτική αγωγή
Πώς φτάσαμε ως εδώ; σπονδυλωτό μυθιστόρημα πολιτικής φαντασίας για μεγάλα παιδιά και εφήβους, που έγραψαν 7 συγγραφείς, καθένας από ένα κεφάλαιο. Με αφετηρία μια υποθετική βραδιά εκλογών, οι συγγραφείς πραγματεύονται ζητήματα που σχετίζονται με τις επιλογές των πολιτών. Στους 4 μήνες που εκτυλίσσεται η υπόθεση, μια οικογένεια και τα έφηβα μέλη της παρουσιάζουν πλευρές των πολιτικών απόψεων που πρεσβεύει ο νικητής των εκλογών και καλούν τον αναγνώστη να προβληματιστεί και να τις συζητήσει. Η Αν-Γκαέλ Μπαλπ γράφει με θέμα το ρατσισμό, την κάθαρση από τους ξένους-παράσιτα, η Κλεμαντίν Μποβέ για την ομοιομορφία που προτάσσει ο ολοκληρωτισμός, η Σαντρίν Μπο για τη φυλετική καθαρότητα, η Ανιές Λαρός για τις διώξεις των ατόμων με αναπηρίες και τον εγκλεισμό, η Σεβρίν Βιντάλ αναφέρεται στη λογοκρισία και την απαγόρευση της ελεύθερης επιλογής, η Φανί Ρομπέν στους χαφιέδες, η Ανλίζ Ερτιέ στο φόβο που εμπνέει το καθεστώς. Πως θα αντιμετωπίσει η κοινωνία αυτή την κατάσταση; Η Σεβρίν Βιντάλ μεταφέρει με τα δικά της λόγια στον επίλογο τις απόψεις του ακτιβιστή Στέφαν Εσέλ (1917-2013): συσπείρωση και αυτοοργάνωση των πολιτών.
Ικμπάλ, ένα γενναίο αγόρι, Μαλαλά, ένα γενναίο κορίτσι
Η Jeanette Winter γράφει για παιδιά προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας βιβλία με θέμα τα ανθρώπινα δικαιώματα. Τη γνωρίσαμε από το θαυμάσιο βιβλίο για την Αλία, τη Βιβλιοθηκάριο της Βασόρας (εκδ. Παπαδόπουλος, 2007), που προσπάθησε να σώσει ό,τι μπορούσε από τη βιβλιοθήκη της ιρακινής πόλης την εποχή του πόλεμου. Στο τελευταίο της διπλό εικονογραφημένο βιβλίο, οι ήρωες είναι και πάλι πραγματικοί. Ειναι ο Ικμπάλ και η Μαλαλά Γιουσαφζάι από το Πακιστάν, τα παιδιά που έγιναν παγκόσμια σύμβολα ελευθερίας. Στον Ικμπάλ, η Winter παρουσιάζει με απλά λόγια την παράνομη παιδική εργασία στη νοτιοανατολική Ασία και στη Μαλαλά (Νόμπελ Ειρήνης 2014) το δικαίωμα των κοριτσιών στην εκπαίδευση που αντιμάχονται οι Ταλιμπάν. Οι ιστορίες αυτών των παιδιών μας ήταν ήδη γνωστές από τα επίσης εξαιρετικά καλογραμμένα μυθιστορήματα για μεγαλύτερα παιδιά, Ικμπάλ του Φραντσέσκο ντ’ Αντάμο και Μαλαλά- σε συνεργασία με την Christina Lamb, εκδ. Πατάκη).
Ψυχολογία
Γιατί χοροπηδώ, δεν είναι μυθιστόρημα. Μοιάζει με βιβλίο σημειώσεων, όπου καταγράφονται 58 ερωτήματα που θέτει και απαντά ο 13χρονος Ιάπωνας συγγραφέας προσπαθώντας να εξηγήσει τον αυτισμό. Ο Ναόκι, αν και δεν μπόρεσε να υπερβεί τα προβλήματά που του δημιουργεί η πάθησή του, κατάφερε να γράψει χάρη στην επιμονή του μια εκ βαθέων εξομολόγηση για όσα νιώθει κάποιος με αυτισμό και τα οποία παρεξηγούν οι ‘φυσιολογικοί’ άνθρωποι. Τα λίγα σύντομα δικά του παιδικά λογοτεχνικά κείμενα αποδεικνύουν το μέγεθος της προσπάθειας που κατέβαλε. Το Γιατί χοροπηδώ, εξαιρετικά συγκινητικό και διαφωτιστικό, είναι ένα ασυνήθιστο βιβλίο ψυχολογίας που μπορεί να διαβαστεί από παιδιά και ενηλίκους.
*****
Emma Levey
Η κοτούλα Τούλα
Μετ. Στέλιος Ρουμελιώτης
Εκδ. Παπαδόπουλος, 2015
Μαρία Αγγελίδου-Αντώνης Παπαθεοδούλου
Καράβια που ταξίδεψαν στη φαντασία
Καράβια που δεν φοβήθηκαν
Εικ. Χρήστος Κούρτογλου
Εκδ. Ίκαρος
Fabrizio Silei
Ματίας Ζίντελαρ ο Μότσαρτ του ποδοσφαίρου
Εικ. Maurizio A. Quarello
Μετ. Ελένη Κατσαμά-
Φίλιππος Μανδηλαράς
Εκδ. Κόκκινο
Ελένη Σβορώνου
Το πάτημα του Έλληνα
Εκδ. Κέδρος, 2014
7 συγγραφείς
Πώς φτάσαμε ως εδώ;
Πρόλογος Στέφαν Εσέλ
Εκδ. Κεδρος
Jeanette Winter
Ικμπάλ, ένα γενναίο αγόρι
Μαλαλά, ένα γενναίο κορίτσι
Μετ. Χρύσα Φραγκιαδάκη
Εκδ. Παπάδοπουλος
Naoki Higashida
Γιατί χοροπηδώ
Εικ. Kai & Sunny
Εισ. David Mitchell
Μετ. Μυρσίνη Γκανά
Εκδ. Μεταίχμιο