Λογοτεχνία του φανταστικού: προς μία μυθολογία του 21ου αιώνα (της Ελένης Σβορώνου)

905

the-chronicles-of-narnia-the-lion-the-witch-and-the-wardrobe

της Ελένης Σβορώνου

Καθώς οι πολύτομες σειρές μυθιστορημάτων φαντασίας συνεχίζουν να γνωρίζουν μια μεγάλη άνθηση στη νεανική και παιδική λογοτεχνία –τάση που ξεκίνησε με τον Χάρυ Πότερ και την εκ νέου ανακάλυψη του Τόλκιν—με ολοένα και περισσότερους τίτλους να γίνονται best seller και να μεταφέρονται στη μικρή ή τη μεγάλη οθόνη – αξίζει ίσως να ρίξει κανείς μια πιο προσεκτική ματιά σε αυτές τις σύγχρονες μυθολογίες της τεχνοκρατικής εποχής μας.

Γιατί για μυθολογικούς κύκλους πρόκειται, με ήρωες-παίγνιο στα χέρια ανώτερων δυνάμεων που προσπαθούν να τα βγάλουν πέρα, να πράξουν σύμφωνα με το Νόμο, την Τάξη και την Ηθική του κόσμου τους, αλλά έρχονται αντιμέτωποι όχι μόνο με το Κακό, αλλά και με τον ίδιο τους τον εαυτό που αποδεικνύεται ο μεγάλος Άγνωστος.

Τα καλύτερα δείγματα του είδους διατηρούν όλα τα συστατικά του κλασικού μύθου: τραγικοί ήρωες που συντρίβονται από ανώτερες δυνάμεις, αγνοούν την πραγματική τους ταυτότητα και ταυτόχρονα συγκρούονται με τον Νόμο της κοινωνίας στην οποία ζούνε. Η μοίρα των ηρώων είναι άμεσα συνυφασμένη με τη μοίρα του κόσμου τους. Η πτώση ή ο θρίαμβός τους διαταράσσει ή αποκαθιστά μια νέα τάξη πραγμάτων. Οι σπάνιες δυνάμεις και τα χαρίσματα που διαθέτουν μπορεί να τους βοηθήσουν αλλά και να τους βλάψουν αν δεν χρησιμοποιηθούν με μέτρο, σύνεση και σοφία. Οδηγίες χρήσης όμως δεν υπάρχουν. Υπάρχει μαθητεία, διαδικασία μύησης και διδαχής –πολύ σημαντικό στάδιο στην πορεία του ήρωα—αλλά το πραγματικό μάθημα είναι το πάθημα. Το Χάρισμα του ήρωα δεν τον απαλλάσσει από τις αδυναμίες του. Ο Εκλεκτός είναι και τρωτός, ανθρώπινος. Θα έρθει η στιγμή που θα ζητήσει έλεος και απαλλαγή από τη δύσκολη αποστολή του.

Η δωδεκάχρνη Σόφι Φόστερ, της σειράς Οι φύλακες των Χαμένων Πόλεων της Σάνον Μέσεντζερ, που έχει πουλήσει πάνω από 3,7 εκατομμύρια αντίτυπα παγκοσμίως, είναι φτιαγμένη από αυτή τη στόφα του τραγικού ήρωα. Την έχουν μεγαλώσει άνθρωποι αλλά δεν ανήκει στον κόσμο των ανθρώπων. Στον κόσμο που πλάθει η Μέσεντζερ, μάλιστα, οι άνθρωποι είναι σαφώς κατώτερο είδος από τον κόσμο των Ξωτικών στον οποίο πραγματικά ανήκει η Σόφι. Με αυτό το δεδομένο, οι άνθρωποι αντιστοιχούν στα ζώα ή τα υβριδικά πλάσματα που μεγάλωσαν τον Ιάσονα, τον Ρωμύλο και τον Ρέμο, τον Μόγλη και πολλούς άλλους μυθικούς και λογοτεχνικούς ήρωες.

Όταν η Σόφι βρεθεί εκεί όπου πραγματικά ανήκει, στον ανώτερο κόσμο των Ξωτικών, θα πρέπει να περάσει μια πολύ δύσκολη μαθητεία στο σχολείο Φοξφάιερ όπου φοιτούν χαρισματικά παιδιά και να πείσει το Συμβούλιο, την Εξουσία, ότι αξίζει μια θέση σε αυτό το κολλέγιο των εκλεκτών. Κι ενώ όλα τα παιδιά ανακαλύπτουν την ξεχωριστή ικανότητά τους γύρω στα 15 τους, η Σόφι την ξέρει ήδη. Είναι, από μικρό παιδί, Τηλεπαθητική. Διαβάζει τις σκέψεις των άλλων και μπορεί να στέλνει τις σκέψεις της στο νου ανθρώπων και ζώων. Κανείς δεν ξέρει πώς βρέθηκε ανάμεσα στους ανθρώπους και πώς απέκτησε το χάρισμά της σε τόσο μικρή ηλικία. Ούτε καν αυτοί που την έψαχναν για χρόνια και την έφεραν πίσω στην πραγματική της πατρίδα των Ξωτικών.

Όλοι, και κυρίως η ίδια, θα πρέπει να ανακαλύψουν ποια είναι, ποιος και πώς διαμόρφωσε το νου της –αν πράγματι υπήρξε ηθελημένη επέμβαση στο DNA της—ποιοι είναι οι αληθινοί γονείς, ποιος και γιατί την έστειλε να τη μεγαλώσουν άνθρωποι.

Η τύχη της ηρωίδας εμπλέκεται βέβαια με την τύχη της κοινωνίας των Ξωτικών που απειλείται από μια ομάδα ανταρτών, τον Μαύρο Κύκνο. Η οποία κι αυτή με τη σειρά της είναι διασπασμένη ανάμεσα σε αυτούς που θέλουν το κακό του ανθρώπινου γένους και σε αυτούς που το υπερασπίζονται. Η Σόφι στέκει ανάμεσα στους δυο κόσμους. Επέλεξε να σβήσει η μνήμη της ανθρώπινης οικογένειάς της για να μην πονέσει με την εξαφάνισή της στον αόρατο, γι αυτούς, κόσμο των Ξωτικών. Δεν τη θυμάται κανείς από εκείνους που αγάπησε. Εκείνη όμως και θυμάται και αγαπά και θέλει να προστατεύσει τους ανθρώπους.

Οι πόλεις των ανθρώπων είναι απαγορευμένες στα Ξωτικά. Το γένος των ανθρώπων μοιάζει εξορισμένο από τον «Παράδεισο». Δε διαθέτει ευφυία, διαρκώς κάνει ανοησίες, με την καταστροφή του περιβάλλοντος να είναι η πρώτη και μεγαλύτερη ανάμεσά τους. Οι νάνοι, που έχουν συμμαχήσει με τα Ξωτικά, κατοικούν τον πυρήνα της Γης ενώ χαμένες, για τους ανθρώπους, πόλεις όπως η Ατλαντίδα είναι προσβάσιμες με τρόπους μυστικούς από τα Ξωτικά. Πλήθος μυθικά πλάσματα ζούνε κοντά στα Ξωτικά, βγαλμένα κι αυτά, από τις σελίδες της κλασικής λογοτεχνίας του είδους: αερικά, γκόμπλιν, γνώμοι, ορκ, κ.α. ενώ δε λείπουν και οι αρχαίες γλώσσες όπως οι ρούνοι, τα μυστικά σύμβολα των Κελτών, που ξέρουν οι μυημένοι..

Σε αυτήν την κοσμολογία υπάρχει βέβαια πολλή μαγεία και ένα πολύ καλά επεξεργασμένο σύστημα λειτουργίας αυτής της μαγείας (και το αντίστοιχο λεξιλόγιο). Βραχιόλια, οδοδείκτες, και κρύσταλλοι φωτομεταφοράς, αστροσκόπια, γοργόσβηστα, που σβήνουν αμέσως τη φωτιά, κι ένα σωρό φίλτρα και σκευάσματα με αυτό της Νεότητας να εξασφαλίζει αιώνες ζωής στα Ξωτικά.

Κι ενώ όλα αυτά μοιάζουν γραμμένα για να γίνουν εντυπωσιακά κινηματογραφικά εφέ (η συγγραφέας άλλωστε σπούδασε κινηματογράφο και σεναριογραφία), εκείνο που δίνει βάθος στη σάγκα της Σόφι Φόστερ είναι η ανταπόκριση σε μια βασική λειτουργεία του μύθου, όπως τα περιγράφει ο Joseph.Campell στη Δύναμη του μύθου:

«μας δίνει τη δυνατότητα να αναγνωρίσουμε σε όλο το σύμπαν [που δημιουργεί η συγγραφέας] μια μεγεθυμένη αντανάκλαση της εσωτερικότερής μας φύσης, ώστε να είμαστε πράγματι τα αυτιά της, τα μάτια της, η σκέψη της και ο λόγος της…»

Οι Τηλεπαθητικοί, οι Επιβλητές, οι Υπνωτιστές, οι Πυροκινητικοί και οι άλλοι χαρισματικοί των Χαμένων Πόλεων της Μέσεντζερ παίζουν με τη λογική, το συναίσθημα, τη μνήμη, την ελεύθερη βούληση, τα ένστικτα, με όλη την πρώτη ύλη αυτού που μας κάνει ανθρώπους. Περισσότερο από μια περιπέτεια κυνηγιού και τιμωρία του κακού, είναι μια περιπέτεια της ψυχής. Ή τουλάχιστο μπορεί να διαβαστεί και ως τέτοια.

Ο Campell εκτιμούσε τους «σύγχρονους τεχνολογικούς μύθους» που, ανάμεσα στα άλλα, είναι πλανητικοί, συνδέουν το είδος μας με το πλανητικό χωριό μας, και το Σύμπαν, και θέτουν το ερώτημα αν η μηχανή (ο Αλγόριθμος θα λέγαμε σήμερα) θα συνεχίζει να υπηρετεί τον άνθρωπο ή θα τον συντρίψει. Ο άνθρωπος, βέβαια, οφείλει να αναζητεί άλλους στόχους από εκείνους της μηχανής/αλγόριθμου. Είναι εξασφαλισμένο αυτό; Τέτοιου είδους ερωτήματα τα βρίσκουμε, διαβάζοντας μέσα από τις γραμμές, σε μυθολογίες από της Μέσεντζερ.

Τα βρίσκουμε και πιο καθαρά διατυπωμένα σε δυστοπίες όπως του Θοδωρή Κούκια στο πρόσφατα βραβευμένο από τον Αναγνώστη μυθιστόρημα Τετράγωνα κύματα, ιπτάμενες μέδουσες.

Κοινά μοτίβα σε αυτές τις σειρές είναι τα μυθικά ζώα (ο μονόκερος στις περιπέτειες του Σκαντάρ, της A.F.Steadman, οι δράκοι στις περιπέτειες του Νυχτεράργυρου της Αναλίς Είβερι), τα σχολεία μαγείας ή τα μαγικά σχολεία και η διαδικασία της μαθητείας (σειρά Σχολομαντείο της Ναόμι Νοβικ), τα παιχνίδια με τη διάσταση του χρόνου και του χώρου (οι περιπέτειες του Κλαμπ των Χαμένων της Άννας Κουππάνου, οι Φύλακες του Χρόνου του Άλεξ Σκάροου) και με τις δυνατότητες της τεχνολογίας.

Η τεχνολογία συναντά τον μύθο, η μαγεία γίνεται βασιλική οδός προς το ασυνείδητο και τις εσωτερικές συγκρούσεις, οι ξεχωριστές ικανότητες τις αδικίες και τις διακρίσεις ή και τα ολοκληρωτικά καθεστώτα ενώ στο φόντο διαγράφεται ένας πλανήτης που φλέγεται.

Φαίνεται πως πράγματι έχουμε ανάγκη από καλούς «τεχνολογικούς μύθους» για να εξηγήσουμε τον σύγχρονο άνθρωπο. Είναι ένας σύγχρονος «πανθεϊσμός» άραγε αυτό που ζούμε; Μπορεί να φανταστεί κανείς ένα μεγάλο ναό με όλους τους θεούς και τις θεϊκές δυνάμεις που αναδύονται από τη σύγχρονη λογοτεχνία του φανταστικού. Μια Θεία Κοινωνία από μαγικά φίλτρα και τοιχογραφίες μα αγίους που διέρρηξαν τον χωροχρόνο και νίκησαν τον θάνατο. Το κατηχητικό διδάσκει στις μικρές ηλικίες το ευτράπελο Μαγικό θηριοτροφείο της Π.Κέρντικ (όπου και πάλι εμφανίζονται ξωτικά, φανταστικά ζώα, πύλες εισόδου στο Άγνωστο και μια ανώδυνη μάχη του καλού με το κακό), καθώς και την εμπνευσμένη και ξεκαρδιστική νέα σειρά της δημιουργού της Πένι Πέπερ, της Ο.Ράιλανς, Ξενοδοχείο για μάγισσες.

Ωστόσο το πάνθεον αυτό αντέχει μόνο στο βαθμό που ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις μιας καλής μυθολογίας. Γιατί υπάρχουν και βιβλία περιπέτειας και μαγείας που περιορίζονται σε σκηνές δράσης και μάχης με πολλά «σπλατς» και «μπαμ».

Ουσιαστικά μαγική (να μαγεύει τον αναγνώστη) όμως πρέπει να είναι και η γλώσσα, το ύφος της αφήγησης. Κι αυτό το είδος της γραφής ίσως το βρίσκει κανείς στους πρώτους διδάξαντες. Γράφει ο Κ.Σ. Λιούις στον Ανεψιό του Μάγου, από το Χρονικό της Νάρνια (είναι η στιγμή που ο μικρός ήρωας μεταφέρεται στο μαγικό δάσος):

«Τέτοιο σιωπηλό δάσος δεν ξανάγινε ποτέ. Ούτε πουλιά είχε, ούτε ζώα, ούτε ζουζούνια, ούτε άνεμο. Ένιωθες ως και τα δέντρα να μεγαλώνουν. […] Άκουγες τα δέντρα να ρουφάνε νερό με τις ρίζες τους. Αυτό το δάσος ήταν ολοζώντανο.

[…]

Αν τον ρωτούσες: ‘Από πού ήρθες;’ το πιθανότερο είναι πως θα ‘λεγε: ‘Εγώ; Εγώ πάντα εδώ ήμουνα.’»

Ούτε φωτομεταφορές ούτε μηχανές του χρόνου. Οι λέξεις εδώ αναλαμβάνουν τη μεταφορά και δημιουργούν ένα φιλοσοφικό βάθος που ίσως δε βρίσκουμε τόσο συχνά στις πιο πρόσφατες μυθολογίες μας.

Σε κάθε περίπτωση, νέοι θεοί παίρνουν ήδη τη θέση τους στον Όλυμπο της νεανικής και παιδικής λογοτεχνίας.

Προτάσεις:

Για νέους

Σάνον Μέσεντζερ, μτφ. Φ.Μοσχή, Οι φύλακες των χαμένων πόλεων, Μεταίχμιο, 2022.

Σάνον Μέσντζερ, μτφ. Ε.Παίδούση, Οι φύλακες των χαμένων πόλεων. Εξορία. Μεταίχμιο, 2022.

Θοδωρής Κούκκιας, Τετράγωνα κύματα, ιπτάμενες μέδουσες, Πατάκης, 2022.

Άννα Κουππάνου, Τη μέρα που σπάσαμε τον κόσμο (Σειρά: Το κλαμπ των χαμένων, Βιβλίο 1) Πατάκης, 2021.

Άννα Κουππάνου,Το σκοτάδι των σκοταδιών κι ακόμα παραπέρα (Σειρά: Το κλαμπ των χαμένων, Βιβλίο 2), Πατάκης, 2022.

Κ.Σ.Λιούις, μτφ. Τζ.Μαστοράκη, Το χρονικό της Νάρνια. Ο ανεψιός του Μάγου. Κέδρος, 1982.

Ναόμι Νόβικ, μτφ.Β.Αυγουστίνου, Σχολομαντείο, Θανάσιμη εκπαίδευση. Μάθημα πρώτο. Μεταίχμιο, 2021.

Ναόμι Νόβικ, μτφ.Β.Αυγουστίνου, Σχολομαντείο, Ο τελευταίος απόφοιτος. Μάθημα δεύτερο. Μεταίχμιο, 2022.

Α.F. Steadman, μτφ. Μ.Ζαχαριάδου, Ο Σκαντάρ και ο κλέφτης του μονόκερου. Ίκαρος, 2022.