του Φίλιππου Φιλίππου
Σε καλαίσθητη έκδοση με χοντρό εξώφυλλο έκαστος, κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις Ψυχογιός δύο τόμοι με τα Άπαντα του Αντώνη Σαμαράκη (1919-2003), ενός συγγραφέα, ο οποίος για τα βιβλία του τιμήθηκε εν ζωή με πολλά βραβεία: Κρατικό βραβείο διηγήματος (1962), Βραβείο μυθιστορήματος των «12» (1966), Μεγάλο βραβείο αστυνομικής λογοτεχνίας (1970, Γαλλία), Βραβείο λογοτεχνίας Ευρωπάλια (1982, Βρυξέλλες, Κρατικό βραβείο τεχνών και λογοτεχνίας (1995, Γαλλία). Μεταφράστηκε σε 33 γλώσσες σε όλον τον κόσμο, ενώ το μυθιστόρημά του Το λάθος έγινε ταινία
Ο πρώτος τόμος περιέχει τη συλλογή διηγημάτων Ζητείται ελπίς, το μυθιστόρημα Σήμα κινδύνου, τη συλλογή Αρνούμαι και το μυθιστόρημα Το λάθος, ενώ ο δεύτερος τη συλλογή Το διαβατήριο, τη συλλογή Η κόντρα, την αυτοβιογραφία του 1919–, το μυθιστόρημα Εν ονόματι και τα Ποιήματά του. Στο βιβλίο υπάρχουν πολλές φωτογραφίες του συγγραφέα (μόνος του, με τη σύζυγό του Ελένη και με άλλους), στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες. Την αυτοβιογραφία του προλογίζει η Ελένη Σαμαράκη, η οποία σημειώνει πως «Ο Αντώνης δεν είχε ποτέ σκεφτεί να γράψει σχετικά με τη ζωή του. Αντίθετα, πάντα απέφευγε τα αυτοβιογραφικά στοιχεία , υποδόρια μόνον περνούσαν στα γραφτά του μικρές περιγραφές από βιώματα και εμπειρίες της ζωής του».
Θεωρώντας Το λάθος, ένα μυθιστόρημα με αστυνομική πλοκή, ως σημαντικό –αυτό τον έκανε που τον έκανε γνωστό σε όλον τον κόσμο–, θα αναφερθώ σε αυτό, έστω κι αν λίγο πολύ είναι γνωστά και ξαναειπωμένα τα στοιχεία που περιέχει. Δηλαδή, είναι κάπως αστυνομικό (ο Γκράχαμ Γκριν έχει δηλώσει πως είναι «αληθινό αριστούργημα»), αλλά και ψυχολογικό θρίλερ (η Άγκαθα Κρίστι το χαρακτήρισε θαυμάσιο με «τεράστιο ψυχολογικό ενδιαφέρον»). Μερικοί κριτικοί έχουν σημειώσει πως ο Σαμαράκης σε αυτό το βιβλίο θυμίζει Κάφκα, Καμί και Όργουελ.
Η υπόθεση του μυθιστορήματος εκτυλίσσεται σε μια απροσδιόριστη χώρα σε μιαν αδιευκρίνιστη εποχή, δηλαδή ο αναγνώστης δεν το συνδέει με κανένα τρόπο με την Ελλάδα. Οι ήρωες δεν έχουν ονόματα, οπότε μπορούμε να ισχυριστούμε πως τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του το καθιστούν ως ένα οικουμενικό και ταυτόχρονα διαχρονικό ανάγνωσμα. Κεντρικό του θέμα είναι ο ολοκληρωτισμός, ο τρόπος άσκησης της εξουσίας από τους κρατούντες, και το πως αντιμετωπίζει τους πολίτες ένα αυταρχικό καθεστώς. Σε αυτό διαβάζουμε το πως συμπεριφέρονται οι μυστικοί πράκτορες μιας στυγνής κυβέρνησης και ποια είναι η λογική τους, και ακόμα πως αντιδρά ο απλός άνθρωπος απέναντι στους σκληρούς ανθρώπους ενός κράτους.
Η ιστορία αρχίζει μ’ έναν αφηγητή, μέλος μιας ομάδας πρακτόρων, οι οποίοι δουλεύουν για μια Ειδική Υπηρεσία. Από ένα έγγραφο μαθαίνουμε πως τέσσερις ύποπτοι που πιάστηκαν για τη μεταφορά προκηρύξεων κατά του καθεστώτος ομολόγησαν την ενοχή τους. Σε μια καινούργια υπόθεση που ονομάζεται «Υπόθεση Καφέ Σπορ» τα πράγματα περιπλέκονται. Από τους δύο συλληφθέντες ως μέλη αντικαθεστωτικής οργάνωσης, ο ένας αυτοκτονεί και ο άλλος (θυμίζει τον Γιόζεφ Κ., τον ήρωα του Φραντς Κάφκα στη Δίκη), ανακρίνεται από τον σκληρό μηχανισμό της ανάκρισης. Η άρνησή του να καταδώσει τους συντρόφους του δεν πτοεί τον ανακριτή, ο οποίος διατυπώνει μια καφκική φράση: «Δεν μπόρεσε ν’ αποδείξει πως είναι με το καθεστώς, όχι. Άρα είναι εναντίον».
Ωστόσο, υπάρχει ένα ευφυές σχέδιο, χάρη στο οποίο οι άνθρωποι της Ειδικής Υπηρεσίας ελπίζουν να κάμψουν τις αντιστάσεις του συλληφθέντα και να τον κάνουν να ομολογήσει, ώστε να μείνουν ικανοποιημένοι από τη δουλειά τους. Κάτι όμως δεν πάει καλά, στο σχέδιό τους υπάρχει κάποιο λάθος. Πάντα, τα λάθη στα σχέδια των καθεστώτων ανατρέπουν τους υπολογισμούς των εξουσιαστών, μας λέει ο Σαμαράκης. Εντέλει, ο συγγραφέας επιχειρεί να δείξει πως πέρα από τους κρατικούς μηχανισμούς και τα ολοκληρωτικά συστήματα, υπάρχει ο άνθρωπος, ο οποίος αγωνίζεται όσο μπορεί. Ο άνθρωπος που διέπεται από φόβους και ενοχές συχνά κατορθώνει να τους υπερνικήσει .
Όπως γράφει στο 1919–, προτού αρχίσει να γράφει Το λάθος, τον βασάνιζε το πρόβλημα «ολοκληρωτισμός». Εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι, προσθέτει, αγωνίστηκαν να συντρίψουν τον ολοκληρωτισμό στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. «Κύριος στόχος τους ήταν ο φασισμός, η λαίλαπα του ναζισμού…» Με το συγκεκριμένο μυθιστόρημα, σημειώνει, «θέλησα να δώσω ένα μήνυμα αισιοδοξίας, ότι ο ανθρώπινος παράγων, που τα ολοκληρωτικά συστήματα τον περιφρονούν και στόχο τους έχουν να τον εξοντώσουν, είναι πάντα παρών και τελικά βγαίνει νικητής».
Ας αναφέρω τώρα και κάποια στοιχεία από τη ζωή του Αντώνη Σαμαράκη, όπως τα παραθέτει ο ίδιος στην αυτοβιογραφία του. Γεννήθηκε στις 16 Αυγούστου 1919 στην Αθήνα, στην πλατεία Βάθης, στην οδό Μαιζώνος 50 και Χίου, κοντά στο σταθμό Λαρίσης, γιος της Αδριανής και του Ευριπίδη. Αργότερα εκεί γεννήθηκε και ο αδελφός του ο Κώστας. Ο πατέρας του ήταν κατώτερος υπάλληλος στο υπουργείο Οικονομικών, ο μισθός του ήταν «γλίσχρος». Στο σπίτι του δεν υπήρχε ηλεκτρικό, μόνο μια λάμπα πετρελαίου. Γράφει: «Ατμόσφαιρα με απόχρωση θρίλερ, προμήνυμα μιας ζωής που έμελλε να κινηθεί μέσα από πολλά συμβάντα θρίλερ». Μεγάλωσε στους δρόμους της συνοικίας του, διαβάζοντας: εφημερίδες, περιοδικά, βιβλία. Οι συγγραφείς που τον σημάδεψαν ήταν οι Ντοστογιέφσκι, Τσέχοφ, Τολστόι, Γκόγκολ, Μαγιακόφσκι, Πούσκιν, Λέρμοντοφ, αυτοί ήταν πάντα οι μεγάλες του αγάπες, συμπληρώνει.
Αντώνης Σαμαράκης, Άπαντα, Τόμοι 1 και 2, Εκδόσεις Ψυχογιός, 2020, σελ. 656 +748, τιμή 29,90+29,90 ευρώ
