“Γραμματισμός και Δημοκρατία στην εποχή της τεχνολογίας και της πληροφορίας: δεδομένα, προκλήσεις, στρατηγικές”. Το μεγάλο αυτό ζήτημα τέθηκε προς συζήτηση σε εκδήλωση που έγινε την Τρίτη 4 Ιουνίου σστο Ινστιτούτο Goethe. Την εκδήλωση διοργάνωσαν το ευρωπαϊκό δίκτυο EURead, το διεπιστημονικό σωματείο Διαβάζοντας Μεγαλώνω και το Goethe-Institut Athen.
Η Ελένη Σβορώνου συνοψίζει μερικά συμπεράσματα.
Τελευταία η συζήτηση για τη φιλαναγνωσία και την αναγνωστική συμπεριφορά παιδιών και νέων έχει ζωηρέψει, με αφορμή και τα αποτελέσματα της σχετικής έρευνα τους ΟΣΔΕΛ. Σε αυτή την εκδήλωση όμως οι εισηγητές μας πήγαν αρκετά βήματα παραπέρα. Σκεφτήκαμε σοβαρά αν και γιατί χρειάζεται τελικά να καλλιεργούμε τη σχέση με το βιβλίο σε μια εποχή που η οθόνη μονοπωλεί τον ελεύθερο χρόνο των παιδιών, ιδίως μετά την προεφηβεία. Είναι άραγε ένας άνισος αγώνας; Έχει νόημα να δοθεί;
1. Όλοι οι εισηγητές φάνηκε να ομονοούν ότι ο Γραμματισμός και η Δημοκρατία είναι αλληλένδετα. Το ένα προϋποθέτει το άλλο. Γραμματισμός σημαίνει διαβάζω, κατανοώ αυτό που διαβάζω και το επεξεργάζομαι κριτικά. Σε μια εποχή που η σύγχυση ανάμεσα στην άποψη και το γεγονός είναι γενικευμένη σε παιδιά, νέους αλλά και ενήλικες (αναφορά στα αποτελέσματα PISA), ο Γραμματισμός αναδύεται ως ασπίδα κατά των ψευδών ειδήσεων, της «μετά-αλήθειας» αλλά και ως απαραίτητο σκαλί κοινωνικής ανέλιξης και προόδου. Η απουσία Γραμματισμού, η παπαγαλία, η παθητική κατανάλωση ειδήσεων, η έλλειψη ικανότητας συγκέντρωσης κ.ο.κ. ευνοεί τελικά την ανισότητα και τον λαϊκισμό.
2. Ο Γραμματισμός είναι «αφύσικος». Δε μαθαίνεται αυτόματα όπως η ομιλία. Ο εγκέφαλος πρέπει να εκπαιδευτεί. Κι αυτό θέλει κόπο. Εγγενώς ο εγκέφαλος ρέπει προς την αποφυγή του κόπου. «Thinking is difficult. That’s why most people judge», αναφέρθηκε η γνωστή ρήση. O Γραμματισμός είναι ένα “intellectual achievement”. Η εκπαίδευση λοιπόν δεν μπορεί παρά να παίζει καίριο ρόλο στον Γραμματισμό. Πέραν των γνωστών μέτρων (σχολικές βιβλιοθήκες, ανάγνωση ενός ολόκληρου λογοτεχνικού βιβλίου, πολλαπλό βιβλίο στην εκπαίδευση κλπ), χρειάζεται και πολιτική βούληση και εκπαίδευση των εκπαιδευτικών.
3. Υπάρχουν τρία επίπεδα Γραμματισμού:
(α) Skimming-scanning (διαγώνια ανάγνωση που δεν εμβαθύνει)
(β) Immersion (καταβύθιση, σε συνεπαίρνει η πλοκή, « τι θα γίνει παρακάτω»)
(γ) Higher level reading (η κριτική ανάγνωση -“Read to think”)
H Δημοκρατία προϋποθέτει πολίτες που έχουν κατακτήσει το τρίτο επίπεδο αναγνωστικής ικανότητας.
4. Πώς κατακτάται ο κριτικός Γραμματισμός; Μόνο μέσα από την ανάγνωση βιβλίων, και μάλιστα σε έντυπη μορφή; Υπάρχει κάτι εγγενές στην ανάγνωση σε οθόνη (e-book π.χ.) που καθιστά τον Γραμματισμό ελλιπή; Εδώ οι απόψεις απέκλιναν λίγο. Από τη μία η διαπίστωση ότι η εποχή ευνοεί τελικά μια νέα προφορικότητα, μια πολύ-αισθητηριακή πρόσληψη και μετάδοση πληροφορίας (audio books, podcasts, live συνομιλίες με bot κλπ) που τείνει να καταργήσει την ανάγνωση και τη γραφή. Mοιάζει με οπισθοδρόμηση και υπαναχώρηση από την μεγάλη κατάκτηση του Ανθρώπου που είναι η Ανάγνωση (intellectual achievement). Από την άλλη η διαπίστωση ότι υπάρχουν νέοι που διαβάζουν μέσω οθόνης κυρίως και είναι κριτικοί αναγνώστες. Ξεκίνησαν μήπως από βιβλίο και μετέφεραν τον κριτικό γραμματισμό στην ανάγνωση στην οθόνη; Χρειάζεται περαιτέρω έρευνα. Το βέβαιο είναι ότι μια στρατηγική εκπαίδευσης στον κριτικό Γραμματισμό πρέπει να περιλαμβάνει ποικιλία κειμένων σε έντυπη και μη μορφή.
5. Εφηβεία και Γραμματισμός. Είναι γνωστό ότι στην εφηβεία τα παιδιά αρχίζουν να εγκαταλείπουν το διάβασμα. Ωστόσο μπορεί να αξιοποιηθεί η ανάγκη των εφήβων απαντήσουν στα ουσιαστικά ερωτήματα της ζωής και η ανάγκη τους για κοινωνικοποίηση (αίσθηση του ανήκειν) για καλλιέργεια μιας ουσιαστικής σχέσης με το βιβλίο (βλ. εφηβικές Λέσχες Ανάγνωσης). Τι τύπου βιβλία όμως προτείνουμε στους εφήβους; Μήπως η εφηβική λογοτεχνία αποκόπτει τον δρόμο προς την ενήλικη λογοτεχνία; Οι έφηβοι θέλουν να μεγαλώσουν. Μήπως τους κρατάμε στην παιδική και εφηβική ηλικία με τις αναγνωστικές προτάσεις μας;
6. Γραφή vs ανάγνωσης. Παρατηρείται σε νέους και ενήλικες, προτιμούν να γράφουν (βλ. επιτυχία σεμιναρίων δημιουργικής γραφής και για εφήβους) παρά να διαβάζουν. Ο (συστηματικός και κριτικός) αναγνώστης δεν έχει το status του συγγραφέα. Μπορεί να αλλάξει αυτό με στρατηγικές στην τυπική και άτυπη έκπαίδευση;
7. Ο Τύπος έχει θέση στην εκπαίδευση; Γραμματισμός που παραλείπει τον Τύπο, από τα κείμενα μελέτης, είναι ελλιπής. Παρατηρείται στην εκπαίδευση ένας δισταγμός, ίσως και φόβος, χρήσης αρθρογραφίας από τον Τύπο για κριτικό Γραμματισμό. Προκρίνεται ένας πιο γενικός λόγος για Αξίες, κοινά αποδεκτός, και αποφεύγεται η κριτική προσέγγιση πολιτικού λόγου. Πολιτική Αγωγή όμως κατ’ αυτόν τον τρόπο δε γίνεται.
8. Στρατηγικές.
-Το πρόγραμμα του ΟΠΑΝΔΑ για αναζωογόνηση των παιδικών βιβλιοθηκών του Δήμου Αθηναίων, εισαγωγή του θεσμού του «δώρο ένα βιβλίο πριν τα πρώτα σου γενέθλια» και άλλες ωραίες πρωτοβουλίες.
-Το e-book στα σχολεία είναι μάλλον οπισθοδρόμηση παρά πρόοδος.
-Το πολλαπλό βιβλίο στο σχολείο δεν πρέπει να εκπίπτει σε παραλλαγές του ίδιου βιβλίου.
-Εκπαίδευση εκπαιδευτικών στην εφηβική λογοτεχνία, στη δημιουργία εφηβικής Λέσχης Ανάγνωσης. Στόχευση στην αλλαγή status του Αναγνώστη.
-Χρήση ποικιλίας κειμένων.
