του Σάκη Παπαδημητρίου
Mαύρες στιγμές, σκοτεινές σκέψεις. Κατάμαυρο και το εξώφυλλο του δίσκου του Klaus König Black Moments, Enja Records 94282, 2002, με υπότιτλο based on poems by Edgar Allan Poe. Άλλη μια ευρωπαϊκή παραγωγή με ολοφάνερο τον συνδυασμό της μοντέρνας τζαζ με την σύγχρονη μουσική. Όχι μόνο στους χρωματισμούς της ορχήστρας, στον ήχο και τις θέσεις των οργάνων και των σολίστ, αλλά κυρίως στις τεχνικές σύνθεσης και ενορχήστρωσης. Φυσικά αυτά τα πράγματα δεν γίνονται μόνα τους. Δεν αρκεί η ιδέα και η βούληση. Ούτε βέβαια έχει γίνει μόδα – πώς άλλωστε, θα μπορούσε να γίνει μόδα ένας τέτοιος γρίφος. Το βιογραφικό ή εργοβιογραφικό, όπως έχει επικρατήσει, μας αποκαλύπτει κάποιες πτυχές του γερμανού συνθέτη και τρομπονίστα.
Γεννήθηκε το 1959 και από οκτώ χρονών άρχισε να μαθαίνει πιάνο και τρομπόνι. Από το 1975 έως το 1985 σπούδασε σύνθεση, τρομπόνι καθώς και σύγχρονο μουσικό θέατρο. Εργάστηκε μάλιστα στην παράσταση όπερας του Mauricio Kagel στην Κολωνία, το 1981. Από αυτό το σημείο δεν είναι και τόσο περίεργο το επόμενο βήμα, δηλαδή η τζαζ της πρωτοπορίας. Το 1987 σχηματίζει το σεπτέτο Pinguin Liquid και δύο χρόνια αργότερα την Klaus König Orchestra. Σ’ αυτές τις πρώτες προσπάθειες εντοπίζεται η αφετηρία της δισκογραφίας του στην εταιρεία Enja του Μονάχου.
Ξεκίνημα με διπλό άλμπουμ: ο ένας δίσκος με το έργο Times Of Devastation για ορχήστρα και ο άλλος Poco A Poco για σεπτέτο. Μερικά ονόματα συνεργατών: Kenny Wheeler τρομπέτα, Ray Anderson τρομπόνι, Simon Nabatov πιάνο. Το 1990 ακολουθεί το έργο At The End Of The Universe, αφιέρωμα στον συγγραφέα επιστημονικής φαντασίας Douglas Adams και συμμετοχή στο φεστιβάλ τζαζ του Βερολίνου. Ο Patrick Hinely έγραψε ότι η μουσική του Klaus König παρουσιάζει αναλογίες με τους πίνακες του René Magritte και διαμορφώνει μια ενιαία πραγματικότητα, αποτελούμενη από λογικώς ανέφικτα συστατικά στοιχεία. Κι όμως λειτουργεί.
Ένας τρίτος δίσκος, το 1992, με τον τίτλο The Song Of Songs, τζαζ ορατόριο με 14μελή ορχήστρα, τις φωνές της Jay Clayton και του Phil Minton καθώς και την χορωδία Jubilation Gospel από τον Καναδά και σολίστ τον James Newton φλάουτο κ.ά. Αυτό το έργο βασίζεται στο ‘’Άσμα του Σολομώντος’’ ή ‘’Άσμα Ασμάτων’’. Παρεμπιπτόντως, ξαναδιαβάζοντας την μεταγραφή του Γιώργου Σεφέρη από τις εκδόσεις Ίκαρος, ένιωσα εντονότερη την απογοήτευση συγκρίνοντας το αρχικό κείμενο με τα νέα ελληνικά του ποιητή.
Στη συνέχεια Time Fragments, 1994, ‘’σπουδές στον χρόνο και την κίνηση’’. Ο Klaus König, επαναλαμβάνει την πρακτική του να θεωρεί ότι η σύνθεση και ο αυτοσχεδιασμός αλληλοσυμπληρώνονται και δεν αποτελούν δύο στρατόπεδα με συρματοπλέγματα σε εμπόλεμη κατάσταση. Reviews το 1995, πάνω στην σαρδόνια τέχνη του Frank Zappa. Ο συνθέτης επιλέγει αποσπάσματα από εκατοντάδες κριτικές (reviews) που δημοσιεύτηκαν για τους δίσκους και τη μουσική του και δημιουργεί ένα λιμπρέτο παρωδία.
Κι έτσι φτάνουμε στο δίσκο Black Moments και ακούμε επτά ποιήματα του Edgar Allan Poe από την φωνή του Phil Minton και του φωνητικού συνόλου Schola Cantorum Virtualis, δύο ποιήματα ως αφετηρία οργανικών έργων και οκτώ ορχηστρικά ιντερλούδια με αντίστοιχους σολίστ. Edgar Allan Poe (1809-1849), ένας παθιασμένος ‘’Κυνηγός’’, όπως ο Charlie Parker, που τρέχει προς την αυτοκαταστροφή του με κατάληξη τον παράλογο θάνατο – πούλησε την ψήφο του σε ένα εκλογικό κέντρο και εκεί, αφού ήπιε και μέθυσε, έπεσε αναίσθητος και δεν συνήλθε ποτέ. Πολύ γνωστός και αγαπητός στην Ελλάδα από τις πάμπολλες μεταφράσεις ποιημάτων και πεζών του. Στην εξαιρετική έκδοση τριακοσίων αριθμημένων αντίτυπων ‘’Το κοράκι’’, μετάφραση Γιάννη Ιωαννίδη, με την επιμέλεια και τα σχέδια του Λεωνίδα Χρηστάκη από τις εκδόσεις ‘’Χάος και κουλτούρα’’, διαβάζουμε ότι ‘’Το κοράκι’’ έχει δημοσιευτεί σε ελληνικά περιοδικά ή σε βιβλία μεταφρασμένο από εκατόν είκοσι τουλάχιστον διαφορετικούς μεταφραστές. Λέξεις, φράσεις-κλειδιά του Poe έχουν γίνει σύμβολα σε όλες τις γλώσσες. Το περίφημο ‘’Ποτέ πια’’ από ‘’Το κοράκι’’. Επίσης το ‘’Ελντοράντο’’ από το ομώνυμο ποίημα, η χώρα της ευτυχίας που δε μπορεί να τη βρεί κανείς, μόνο την αναζητεί, την φαντάζεται και καθώς τελειώνει η ζωή του, πλησιάζοντας τον Άδη εκεί θα βρεί τελικά ‘’του Ελντοράντο το σημάδι’’.
Έχει τονισθεί από τους σχολιαστές του Poe η μουσικότητα της ποίησής του. Ο Νίκος Σημηριώτης, ο οποίος μετέφρασε με ομοιοκαταληξίες τα περισσότερα και τα πιο σημαντικά ποιήματα του Poe, σημειώνει ότι «ο ήχος των στίχων του αποτελεί ένα από τα κυριώτερα στοιχεία – αν όχι, καμιά φορά, το κυριώτερο – της ποίησής του». Αναφέρεται στον Andrew Lang, ο οποίος προσθέτει: «στη φαντασία του Poe υπήρχε ένα είδος προκαθορισμένης αρμονίας ανάμεσα στις μουσικές λέξεις και στις μελαγχολικές σκέψεις». Νοσηρό κλίμα αλλά και έκσταση, οράματα και εφιάλτες, πάθος και φόβος, ομορφιά και θάνατος, η ρομαντική φλόγα του έρωτα και η νεκροφιλία, απόλυτη μοναξιά, μακάβριες οπτασίες, νέες γυναίκες που διαλύονται από τις αρρώστιες, ηδονή της απελπισίας και της αυτοτιμωρίας.
Η ιδιαίτερη ατμόσφαιρα του Edgar Allan Poe προσφέρεται για λογοτεχνικές παραλλαγές, κινηματογραφικές ταινίες, φωνητικές και μουσικές απόψεις. Ο Κοσμάς Πολίτης, ο οποίος μετέφρασε τις ‘’Αλλόκοτες ιστορίες’’, γράφει ότι ο Poe «ζει σ’ ένα κόσμο όπου υπάρχει μόνο ο εαυτός του τριγυρισμένος από φαντάσματα…από ήχους που κανένας άλλος δεν τους ακούει». Και αναφέρεται σε μια φράση του ποιητή: «Μου φαινότανε συχνά πως άκουγα καθαρά τον ήχο του σκοταδιού, καθώς δρασκελούσα τον ορίζοντα».
Στο διήγημα ‘’Η πτώση του Οίκου των Άσερ’’, το οποίο θεωρείται από πολλούς ως το αριστούργημά του, διαβάζουμε δύο σημεία όπου γίνεται χρήση της έννοιας του αυτοσχεδιασμού – πρώτη δημοσίευση το 1839 και τα αποσπάσματα από την μετάφραση του Γιώργου Γούλα, από την έκδοση ‘’Η πτώση του Οίκου των Άσερ και…παραλλαγές’’, Απόπειρα 2001.
Για μερικές ημέρες, ούτε εγώ ούτε ο Άσερ είπαμε λέξη γι’ αυτή. Στο διάστημα αυτό κατέβαλα επίμονες προσπάθειες για να καταπραΰνω κάπως την κατάθλιψη του φίλου μου. Άλλοτε διαβάζαμε, άλλοτε ζωγραφίζαμε παρέα, και άλλοτε άκουγα με προσοχή, σαν σε όνειρο, τους απόκοσμους αυτοσχεδιασμούς του με την κιθάρα του, που λες και μιλούσε.
………………………………………………………………………………………………………………………
Ανέφερα ήδη το παθολογικό πρόβλημα του ακουστικού του νεύρου, εξαιτίας του οποίου δεν μπορούσε να υποφέρει καθόλου την μουσική, εκτός από κάποιους συγκεκριμένους ήχους εγχόρδων. Εξαιτίας αυτού, λοιπόν, περιόριζε το παίξιμό του στην κιθάρα σε ορισμένες περιοχές, και αυτή ήταν ίσως, κατά μεγάλο βαθμό, η γενεσιουργός αιτία του φανταστικού χαρακτήρα που είχαν οι εκτελέσεις του. Όμως αυτό δεν μπορούσε να εξηγήσει και την παράφορη επιδεξιότητά του στους αυτοσχεδιασμούς. Θα πρέπει να ήταν, και ήταν, στις νότες, όπως και στα λόγια (γιατί δεν ήταν ασυνήθιστο να συνοδεύει τον εαυτό του με έμμετρους λεκτικούς αυτοσχεδιασμούς) των αχαλίνωτων φαντασιουργημάτων του, προϊόν εκείνης της έντονης διανοητικής ψυχραιμίας και αυτοσυγκέντρωσης που παρατηρούνται όπως προανέφερα μονάχα σε ιδιαίτερες στιγμές ύψιστης τεχνητής έξαψης.
Πρώτη ακρόαση και πρώτη γενική παρατήρηση: μην σας παρασύρει αρνητικά το κατάμαυρο εξώφυλλο. Είπαμε ‘’Μαύρες στιγμές’’ και ποίηση του Edgar Allan Poe, αλλά η μουσική του δίσκου δεν είναι τόσο σκοτεινή, ούτε ανιαρή, ούτε καταθλιπτική, ούτε ψυχοπλακωτική. Δεν αφήνει τον ακροατή να μελαγχολήσει. Τα κομμάτια και τα φωνητικά εναλλάσσονται. Συχνά μέσα σε λίγα λεπτά της ώρας το ιντερλούδιο και το σόλο στο σαξόφωνο οδηγούν σε ένα διαφορετικό θέμα ή τραγούδι και ακολούθως αλλάζουν και πάλι τα χρώματα. Επίσης σ’ ένα μεγάλο μέρος του δίσκου ο ρυθμός είναι αισθητός έως έντονος – ίσως αυτό έχει να κάνει και με την ρυθμική της ποίησης του Poe.
Πρώτο κομμάτι, κινηματογραφικό ξεκίνημα, νυχτερινοί έρημοι δρόμοι, μυστηριώδη τοπία, το τραγούδι μιας παρέας από μακριά. Σε λίγο ο ρυθμός ξυπνά και βρίσκει το μονοπάτι, τα πνευστά καλπάζουν, ανάβουν φωτιές τα ξύσματα των κρουστών και η φωνή μάς κατευθύνει στη ‘’Χώρα των ονείρων’’.
Η ΧΩΡΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ
Μες από δρόμον έρμο κ’ ισκιωμένο,
Μ’ αγγέλους του Άδη μόνο στοιχειωμένο,
Που Είδωλο εκεί, σε μαύρου θρόνου ερέβη,
Μ’ όνομα ΝΥΧΤΑ, ολόρθο βασιλεύει,
Κάτω στα μέρη αυτά έχω φτάσει τώρα
Από μι’ αχνή στερνή της Θούλης χώρα –
Από μιαν άγρια γη θλιμμένη που άυλη, μαγεμένη,
Περ’ από ΧΩΡΟ και από ΧΡΟΝΟ μένει.
(απόσπασμα από την μετάφραση του Νίκου Σημηριώτη, εκδόσεις Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος)
Αυτός που ξεχωρίζει στο δίσκο είναι ο Phil Minton. Σπάνια περίπτωση. Δεν υπάρχουν παρά ελάχιστα άλλα ονόματα μουσικών-τραγουδιστών που να στέκονται δίπλα του. Ο Phil Minton γεννήθηκε στην Αγγλία το 1940 και τα έχει ζήσει όλα από κοντά: χορωδίες, ορχήστρες, μπάντες, ροκ, ποπ, τζαζ, σύγχρονη πρωτοπορία, ελεύθερο αυτοσχεδιασμό, θεατρικές παραστάσεις, performance. Παίζει και τρομπέτα και συνεργάζεται από το 1962 με τον Mike Westbrook. Έχει τραγουδήσει Beatles και Duke Ellington στους δίσκους του Westbrook. Έχει εμφανιστεί σε ακραία θεατρικά δρώμενα αυτοσχεδιάζοντας με το σώμα και την φωνή σε σημείο παροξυσμού. Μοναδικός performer της ευρωπαϊκής σκηνής. Για την περίπτωση του Klaus König ο ιδανικός ερμηνευτής – βέβαια θα ήταν καλύτερα αν τον βλέπαμε ταυτοχρόνως.
Romance, με ανάλογο ήπιο κλίμα. Η 18μελής ορχήστρα χαλαρώνει. Οι μαύρες συγχορδίες χαμηλώνουν τα φτερά τους γιατί Romance σημαίνει ποίηση για τον Poe. Έχει γραφτεί ότι ο Poe πίστευε ότι ήταν γεννημένος ποιητής και φυσικά δεν άργησε να εκμεταλλευτεί το λογοπαίγνιο:
Poe – Poet.
Hatred Οf Α Minute, και ο συνθέτης παίζει με το ποίημα και του δίνει διάρκεια ένα λεπτό και τρία δευτερόλεπτα. Δυναμική η ορχήστρα θυμίζει δεκαετία του ’70 και ήχο τζαζ – και όχι μόνο σ’ αυτό το κομμάτι. Κυκλοφορούν πολλά ριφ στην ενορχήστρωση και αρκετά σόλο – διάφορα σαξόφωνα, μπάσο κλαρινέτο, φλάουτο, τρομπέτα και τρομπόνι. Ιδού και οι στίχοι του ποιήματος που πράγματι ταιριάζουν στο ύφος της δεκαετίας του ’70. Μετάφραση Νίκου Σημηριώτη.
Δεν νοιάζομαι που η μοίρα μου στη γη
Λίγο – ή καθόλου – από τη Γη έχει κλείσει,
Που χρόνια αγάπης έχουν ξεχαστεί
Μέσα σε μιας μικρής στιγμής τα μίση:
Δεν έχω θλίψη που κ’ οι απελπισμένοι
Στην πλάση, νιώθουν κάτι απ’ τη χαρά της,
Μα που δείχνεις συμπόνοια αγαπημένη,
Για μένα, που είμαι μόνο ένας διαβάτης.
Τζαζ-ροκ ρυθμικό και μπαλάντες αλλά πάντοτε με επεξεργασμένο ήχο και διαφοροποιήσεις στα επιμέρους – άλλωστε εκτός από τα πολλά πνευστά η ορχήστρα συμπληρώνεται με δύο κιθαρίστες, τρείς μουσικούς ντραμς και κρουστά, έναν μπασίστα και μία κυρία που παίζει άρπα. Ένα από τα καλύτερα σημεία του δίσκου: Α Dream Within Α Dream. Aυτή τη φορά είναι πιο προσιτή στο σύγχρονο αναγνώστη, η μετάφραση του Νίκου Προεστόπουλου από τις εκδόσεις Σελίδες.
ΟΝΕΙΡΟ Σ’ ΕΝΑ ΟΝΕΙΡΟ
ΔΕΞΟΥ αυτό το φιλί στο μέτωπό σου.
Τώρα που ξεχωρίζουμε θα σου τ’ ομολογήσω:
Δεν είχες άδικο να λες πως όλη μου η ζωή
εστάθηκ’ ένα όνειρο.
Κι αν η ελπίδα επέταξε
μια νύχτα, είτε μια μέρα,
είτε σε μια οπτασία,
ή μέσα στο άπειρο,
είναι γι’ αυτό λιγότερο φευγάτη;
Ό,τι θεωρούμε ή φαινόμαστε, δεν είναι
παρά ένα όνειρο μέσα σε κάποιο όνειρο.
Στέκω μπροστά στη βουή του ακρογιαλιού
που το χτυπάει το κύμα,
και κλείνω μεσ’ τη φούχτα μου
δέκα σπειριά μαλαματένιαν άμμο
δέκα σπειριά, όμως κι εκείνα ακόμα
πώς γλιστράνε μεσ’ από τα δάχτυλά μου
και χάνονται στην άβυσσο,
ενώ παίρνει με το κλάμα, ποταμός το κλάμα.
Θεέ μου! Δεν μπορώ, λοιπόν, να τα κρατήσω
λιγάκι πιο σφιχτά;
Δεν μπορώ, θεέ μου να σώσω ούτ’ ένα
από το κύμα τ’ αδυσώπητο;
Ό,τι θεωρούμε ή φαινόμαστε, δεν είναι λοιπόν,
Ένα όνειρο μέσα σε κάποιο όνειρο;
Κλείνοντας, μερικά στοιχεία για την έκδοση. Είναι σαν μικρό βιβλίο, με χοντρό χαρτόνι, άριστη εκτύπωση και λιτή σελιδοποίηση. Περιλαμβάνει όλα τα ποιήματα καθώς και φωτογραφίες τοπίων ή λεπτομέρειες προσώπων και σωμάτων που αντιστοιχούν, κατά κάποιο τρόπο, στον τίτλο και το περιεχόμενο κάθε ποιήματος. Η ηχογράφηση έγινε το Δεκέμβριο του 2001 στη Γερμανία και η έκδοση είναι συμπαραγωγή της εταιρείας Enja Records και της Γερμανικής Ραδιοφωνίας της Κολωνίας.