κλασική λογοτεχνία για νέους (1- άρχοντας των μυγών)

(επιμέλεια Μαρίζα Ντεκάστρο, γράφουν επίσης οι: Ελ. Σβορώνου, Αρ. Σαίνης, Κατερίνα Καρατάσου).

Από τα βιβλία που εμπίπτουν στο λογοτεχνικό κανόνα, υπάρχουν αρκετά κλασικά έργα που εθεωρούντο πριν χρόνια αναγνώσματα κατάλληλα για το νεανικό κοινό. Είναι βιβλία που έχουν ήρωες νεαρής ηλικίας στο δρόμο προς την ενηλικίωση και τα οποία αναφέρονται σε προβληματισμούς σχετικούς με τη φιλοσοφία, την ηθική, τις ανθρώπινες σχέσεις, την εκπαίδευση, την κοινωνία,τα κοινωνικά φαινόμενα.

Στο πρώτο από τα αφιερώματα που θα ακολουθήσουν, οι  συνεργάτες και κριτικοί του ΑΝΑΓΝΩΣΤΗ, Κατερίνα Καρατάσου, Μαρίζα Ντεκάστρο, Αριστοτέλης Σαϊνης, Ελένη Σβορώνου επέλεξαν να παρουσιάσουν τέσσερα μυθιστορήματα, να κάνουν εκτιμήσεις για την αντοχή τους στο χρόνο και την αξία τους ως αναγνώσματα για νεαρούς αναγνώστες.

 Το αφιέρωμα περιλαμβάνει δύο εκτενείς μελέτες, της Κατερίνας Καρατάσου για το Φύλακας στη σίκαλη/ Στη σίκαλη, στα στάχια, ο πιάστης του Τζ. Σάλιντζερ  και του Αριστοτέλη Σαϊνη για το Μεγάλος Μωλν του Αλέν Φουρνιέ, μια παρουσίαση της Ελένης Σβορώνου για το πώς διάβασαν διακεκριμένοι κριτικοί λογοτεχνίας την  Ερόικα του Κοσμά Πολίτη και μια κριτική αποτίμηση του  Άρχοντας των μυγών του Ουίλιαμ Γκόλντινγκ της Μαρίζας Ντεκάστρο, ενώ ο Γιώργος Παναγιωτάκης γράφει για τη μεταφορά τους στον κινηματογράφο.                                                                                                                                     Ο Αναγνώστης

ΑΦΙΕΡΩΜΑ  (1)

 … οι άνθρωποι δημιουργούν το κακό όπως οι μέλισσες το μέλι…

της Μαρίζας Ντεκάστρο. 

Έχω ακόμα την αγγλική έκδοση τσέπης Faber του Άρχοντα των μυγών την οποία διάβασα στην τελευταία τάξη του γυμνασίου, στο μάθημα των Αγγλικών. Ήταν ένα από τα βιβλία λογοτεχνίας που προτείνονταν για κάποιο από τα διπλώματα της αγγλικής γλώσσας, πρακτική που ακολουθείται μέχρι σήμερα. Εκείνη την εποχή, τέλος της δεκαετίας του ’60- αρχές του ’70, ανακαλύπταμε τα μυθιστορήματα της γενιάς του ’30, τον Καραγάτση, τον Βενέζη, τον Τερζάκη, τον Μυριβήλη, τον Θεοτοκά στη σειρά της ΕΣΤΙΑΣ και τους ποιητές στον ΙΚΑΡΟ.

Κι έρχεται ο Άρχοντας τόσο διαφορετικός από τους ξένους κλασικούς (Στάιμπεκ, Κρόνιν, Μπακ, Ώστεν, κ.α.) και τους Έλληνες συγγραφείς που διαβάζαμε ως έφηβοι. Θυμάμαι μέχρι σήμερα πως όταν διάβασα το μυθιστόρημα του Γκόλντινγκ είχα σοκαριστεί τρομερά καθώς έγραφε για αρχέγονα ένστικτα, την βία που ενυπάρχει στην προσπάθεια για την κατάκτηση της εξουσίας, έθετε σε αμφισβήτηση τον πολιτισμό και τον ορθολογισμό και ανέτρεπε, εξερευνώντας την ανθρώπινη ψυχή, την παραδοσιακή εικόνα για την παιδική αθωότητα.

Η εφηβεία είναι η εποχή των αναζητήσεων και της συζήτησης φιλοσοφικών διλλημάτων. Γι’ αυτό υποθέτω ότι μας έδωσαν να διαβάσουμε το βιβλίο.Πράγματι, στον Άρχοντα… τίθενται όλα αυτά πολύ φανερά τόσο μέσα από τη πλοκή του έργου όσο και από τη δράση των ηρώων.

Κατά τη διάρκεια ενός πολέμου που δεν ονοματίζεται, δυο ομάδες αγοριών 6-12 ετών, οι μαθητές ενός αγγλικού σχολείου και τα μέλη μιας παιδικής χορωδίας, πέφτουν με το αεροπλάνο τους σ’ ένα έρημο απομονωμένο νησί. Μεγάλοι δεν υπάρχουν μαζί τους.

Τις πρώτες μέρες της εγκατάστασης τα παιδιά προσπαθούν να οργανώσουν μια κοινωνία όπως την ξέρουν. Άλλωστε είναι Άγγλοι, δεν είναι άγριοι όπως τονίζει ο Πίγκυ, ο σοφός της παρέας.

Τα αγόρια, σαν νέοι Ροβινσόνες, συνεργάζονται για να ρυθμίσουν τη ζωή τους: τροφή, καταλύματα, υγιεινή, μοίρασμα αρμοδιοτήτων, διατύπωση των πρώτων κανόνων που θα διευκολύνουν την παραμονή τους στο νησί. Με την προτροπή του Ραλφ, που εκλέχτηκε αρχηγός, ανάβουν και προσπαθούν να συντηρήσουν μια φωτιά ώστε τα διερχόμενα πλοία να δουν τον καπνό της και να έρθουν να τους παραλάβουν.

Αντίπαλος αυτής της λογικής οργάνωσης είναι ο Τζακ, ο αρχηγός της χορωδίας, ο οποίος παρασύρει πολλά παιδιά σ’ ένα παιχνίδι κυνηγιού, το οποίο είναι πολύ πιο ενδιαφέρον για αυτούς τους δυνάμει άντρες από τη βαρετή, πλην απαραίτητη, συντήρηση της φωτιάς.

Σταδιακά, σελίδα μετά τη σελίδα, ο συγγραφέας εισάγει την κεντρική ιδέα που διατρέχει το έργο παρουσιάζοντας μέσα από τη δράση των ηρώων τη διαφορά μεταξύ βαρβαρότητας, ουμανισμού και πολιτισμού. Και στη συνέχεια, την ανθρώπινη φύση που εμφανίζει στους χαρακτήρες των παιδιών το κρυμμένο της πρόσωπο: την άναρχη, στην αρχή, κι έπειτα οργανωμένη επικράτηση του κακού σ’ αντίθεση με τον ορθολογισμό και την τάξη.

Η κοινωνία των αγοριών διασπάται, οι κανόνες και η ηθική καταρρέουν, παιδιά βασανίζονται άγρια και χάνουν τη ζωή τους θύματα ενός  παιχνιδιού που δεν είναι πλέον παιδικό αλλά το οποίο καταλήγει σ’ ένα διαστρεβλωμένο αγώνα για την επικράτηση του πιο δυνατού. Έτσι γίνεται φανερό ότι, ακόμα και σε μια μικρογραφία κοινωνίας σαν αυτή των αγοριών στο νησί, εμπεριέχεται το κακό. Αλλά για να γίνει κάποιος υπεύθυνο μέλος της πρέπει να χαλιναγωγηθούν οι δυνάμεις του κακού που έχει μέσα του. Φευ!

Ο Άρχοντας των μυγών δεν είναι μια τυπική Ροβινσονιάδα όπου το ζητούμενο είναι η τιθάσευση της φύσης για την επιβίωση και η οργάνωση της ζωής μέχρι να έρθει η σωτηρία. Κι αυτό επειδή οι συμπεριφορές των αγοριών του Γκόλντινγκ απέχουν έτη φωτός από όσα οραματίζεται και σχεδιάζει η κοινωνία για τους νέους. Άλλωστε ο συγγραφέας που είχε εργαστεί για μεγάλη περίοδο της ζωής του στην εκπαίδευση, είχε παρατηρήσει, ως έμπειρος δάσκαλος, τις αγορίστικες συμπεριφορές και τάσεις και είχε μάλλον καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ακόμα και τα πολιτισμένα και εκπαιδευμένα με χριστιανικές αρχές παιδιά της εποχής του δεν ήταν ούτε αθώα ούτε αγνά. Ούτε κι ο ίδιος άλλωστε αφού, καθώς φαίνεται, είχε παραδεχτεί πως συμμετείχε σε πράξεις εκφοβισμού κάποιων συμμαθητών του .

Τα πρόσωπα

Ο Γκόλντινγκ δίνει τον λόγο σ’ έναν εξωτερικό παρατηρητή ο οποίος ακολουθεί τα αγόρια παντού περιγράφοντας  χαρακτήρες και πράξεις. Έτσι ο αναγνώστης μπορεί, αντικειμενικά κατά κάποιον τρόπο, να παρατηρήσει με τη σειρά του και να σκεφτεί πάνω στις ενέργειες των ηρώων.

Ο Πίγκυ, παχουλός, ασθματικός και διοπτροφόρος είναι η φωνή της λογικής. Είναι εκείνος που βάζει τα θεμέλια για τη δημιουργία μιας κοινωνίας στο νησί παρόμοιας μ’ εκείνην στην οποία ζούσαν προηγουμένως και ο οποίος προτείνει το κοχύλι ως σύμβολο εξουσίας που δίνεται σ’ αυτόν που παίρνει το λόγο στη συνέλευση.

Ο δωδεκάχρονος Ραλφ έχει παρουσιαστικό που επιβάλλεται, αποφασιστικότητα, οργανωτικές ικανότητες. Εκλέγεται αρχηγός, αυτά όμως που προτείνει δεν είναι τόσο συναρπαστικά ώστε να τραβήξουν τελικά τα παιδιά προς το μέρος του.

Ο Τζακ διαθέτει τα ίδια προσόντα με τον Ραλφ, η δράση του όμως τον φέρνει στον αντίποδα: δεν οργανώνει παρά μόνον το χάος, μετατρέπει τους δικούς του σε άγριους πολεμιστές, όλοι βάφονται και χορεύουν για να ξορκίσουν το τέρας και δεν διστάζουν να αφαιρέσουν τη ζωή πολλών συντρόφων τους.

Οι δυο αρχηγοί αντιπροσωπεύουν κατά μία έννοια τα άκρα των κοινωνικών συμπεριφορών όπως τις γνωρίζουμε από την Ιστορία στο δίπολο πολιτισμός-δημοκρατία-ισότητα-υπευθυνότητα/ τρομοκρατία- κατάλυση των νόμων- βαρβαρότητα. Εξ ου και το κοχύλι, το σύμβολο του νόμου, της τάξης και της δημοκρατίας, που σπάει κάποια στιγμή σε χίλια κομμάτια.

Ο Σάιμον, μοναχικός, διορατικός, και παράξενος στα μάτια των υπόλοιπων αγοριών, είναι ο μόνος που προσπαθεί να καταλάβει τι είναι το ‘τέρας’- ένας νεκρός αλεξιπτωτιστής και με το αλεξίπτωτό του να φουσκώνει παράξενα από τον άνεμο. Αλλά προτού τους το πει δολοφονείται από τους κυνηγούς του Τζακ. ‘ Είναι φόνος και τον κάναμε εμείς’ λέει ο Πίγκυ. Ένας φόνος θυσία ή δώρο στο ανύπαρκτο πλάσμα της φαντασίας τους, τον  Άρχοντα των μυγών: της γουρουνοκεφαλής που κάρφωσαν σ’ ένα παλούκι και τη χάρισαν στο τέρας για να το εξευμενίσουν.

Ο Ρότζερ, ο υπαρχηγός του Τζακ, βίαιος και κτηνώδης, δεν διστάζει να βασανίσει και να σκοτώσει τον Πίγκυ.  Τα δίδυμα Σαμ και Έρικ άγονται και φέρονται από τον Τζακ και προσπαθούν να τον κολακέψουν.  Τέλος, το τέρας είναι το αρχέγονο μοτίβο που αντιπροσωπεύει το φόβο για το άγνωστο που καταδυναστεύει την ανθρώπινη ύπαρξη, ανεξάρτητα από ηλικίες. Και πάλι η λογική δεν καταφέρνει να επιβληθεί παρόλο που υποστηρίζει ότι τέρατα υπάρχουν μόνο στα όνειρα και όχι στην πραγματικότητα. ‘Εκτός κι αν το τέρας είμαστε εμείς οι ίδιοι’, όπως λέει κάποιο από τα αγόρια.

Στο νησί αρχικά συνυπάρχουν, και στη συνέχεια συγκρούονται, δυο παράλληλες ‘κοινωνίες’ που καθεμιά αποτελεί ένα στάδιο στην εξέλιξη του πολιτισμού: η τακτική κοινωνία όπου ζούμε, η οποία όμως διαταράχτηκε από τρομερούς πολέμους που αποκάλυψαν τη βία που ήταν κρυμμένη και η οποία ξεπετάχτηκε μόλις της δόθηκε η ευκαιρία, και η άλλη, η προς τα πίσω, ένα πρώιμο στάδιό της, αυτή με την ισχνή κοινωνική οργάνωση που υπάκουε στον πιο δυνατό.

Είναι συγκλονιστικός ο τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας υφαίνει την ανεξέλεγκτη κατρακύλα προς τα πίσω. Σημειώνουμε ως θέματα για το πώς αντιλαμβάνονται τα ανώριμα παιδιά το πρόσκαιρο της κατάστασής τους στο νησί, την έλλειψη σχεδιασμού, με αποτέλεσμα να αποψιλωθεί ένα ολόκληρο δάσος και να μην έχουν πλέον ξύλα για να συντηρήσουν τη φωτιά, την ασυνεννοησία και τον ετσιθελισμό του καθένα που τους μετατρέπει πρώτα σε μονάδες κι έπειτα σε υποτελείς του δυνατού Τζακ, τον φόβο για το τέρας που τους ενώνει. Τα μασκαρέματα των κυνηγών και ο χορός τους γύρω από την πυρά τούς δημιουργούν επίσης την εντύπωση ότι ανήκουν σε μια ομάδα που τα προστατεύει.

Τα αγόρια έχουν πλέον περάσει στην άγρια κατάσταση και φαίνεται πως δεν υπάρχει δρόμος επιστροφής μέχρι τη στιγμή που εμφανίζονται οι σωτήρες τους.  Σωτηρία μέσα στην καταστροφή; Ίσως, με τον Ραλφ να κλαίει για τότε που ήταν ενωμένοι και για τους φίλους που έχασε ή από χαρά που γλίτωσε παρά τρίχα από τα βασανιστήρια των συνομήλικων του κι εμάς τους αναγνώστες να συλλογιζόμαστε για την ευκολία να περνάς από μια κατάσταση σε μια άλλη.

Τα αγόρια στο νησί  είναι παιδιά χωρίς παιδικότητα, αποκομμένα από τον κόσμο, σαν υλικό για παρατήρηση μέσα σε ένα δοκιμαστικό σωλήνα. Αυτός είναι ο στόχος του Γκόλντινγκ. Αυτή η παρατήρηση και σπουδή είναι που εγείρουν σκέψεις για την ανθρώπινη φύση. Καθένας από τους ήρωες είναι μια στυλιζαρισμένη φιγούρα που αντιπροσωπεύει μια από πλευρές της ανθρώπινης φύσης: ο Πίγκυ την ωριμότητα, ο Ραλφ την κοινή λογική, ο Τζακ τη δύναμη και την τάση για καταστροφή, ο  Σάιμον το εξιλαστήριο θύμα, ο Ρότζερ την ωμότητα, τα δίδυμα την μάζα που δεν σκέφτεται και ακολουθεί τυφλά.

Ανεξάρτητα λοιπόν από το γεγονός ότι ο Άρχοντας… προτείνεται ως νεανικό ανάγνωσμα, δεν είναι τυπικό μυθιστόρημα του είδους,  σ’ αντίθεση με άλλα που περιγράφουν την πορεία των νεαρών ατόμων προς την ωριμότητα μέσα από τις διαταράξεις του ψυχισμού και τελικά την προσαρμογή ή όχι στην ενήλικη ζωή.

Το έργο του Γκόλντινγκ έχει μεγαλύτερη εμβέλεια και την δύναμη να ανοίξει φιλοσοφικές συζητήσεις.

Ο  Ουίλιαμ Γκόλντινγκ (Κορνουάλλη, 1911-1993), έγραψε τον Άρχοντα των μυγών μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο στον οποίο υπηρέτησε για 5 χρόνια στο βρετανικό ναυτικό ως πλοίαρχος κανονιοφόρου. Το πλοίο του ήταν ένα από τα χιλιάδες συμμαχικά  που πήραν μέρος στις πολεμικές επιχειρήσεις και υποστήριξαν την απόβαση των Συμμάχων στην Νορμανδία.

Αρκετοί κριτικοί διατύπωσαν την άποψη ότι το έργο σχετίζεται με τις τραυματικές εμπειρίες του συγγραφέα κατά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, οι οποίες επηρέασαν τον ψυχισμό του και πέρασαν στο έργο του θέτοντας ζητήματα γύρω από την βαρβαρότητα που οδήγησε στο Ολοκαύτωμα και την  κατάλυση κάθε έννοιας. Στα πρόσωπα του Ρότζερ και του Τζακ θεωρούν ότι σκιαγραφούνται οι προσωπικότητες των ναζί, στον Σάιμον τα θύματα, στους Έρικ και Σαμ η μάζα που παρασύρεται από όμορφες ιδέες για καλύτερη ζωή, στους αδιάφορους η κρυμμένη συναίνεση που επέτρεψε να συμβούν αποτρόπαιες πράξεις.

Ο Άρχοντας των μυγών, μετά από πολλές απορρίψεις, εκδόθηκε τελικά το 1954 και έκτοτε θεωρείται ένα από τα κλασικά βιβλία της αγγλικής λογοτεχνίας.

Το 1983 ο συγγραφέας τιμήθηκε με το Νόμπελ λογοτεχνίας για το σύνολο του έργου του.

ΙΝFO: Ουίλιαμ Γκόλντινγκ

Άρχοντας των μυγών

Μετ. Ρένα Χάτχουτ

Εκδ. Καστανιώτη