Του Γιάννη Ν. Μπασκόζου.
Στις 12 Νοεμβρίου 2014 η Κάτια Λεμπέση έδωσε μάλλον την τελευταία της συνέντευξη. Ανέβηκε στο Τρίτο Πρόγραμμα και μιλήσαμε στο πλαίσιο της εκπομπής “Ο επίμονος Αναγνώστης”. Ήταν ήδη επιβαρυμένη από την ασθένεια. Αδύνατη με αλλοιωμένη φωνή. Δεν ήξερα αν θα άντεχε μια, σχεδόν, δίωρη συζήτηση. Μέσα στο στούντιο σα να λύθηκε. Είπε πολλά: για το πώς την πατήσανε οι εκδότες, για την πολιτική του Κέδρου, τις φιλίες και τις προδοσίες, τους κριτικούς, το μέλλον του βιβλίου. Μεταφέρω απομαγνητοφωνημένα τα κυριότερα σημεία της συζήτησης μας.
Πώς μπήκατε στην εκδοτική περιπέτεια;
Όταν πέθανε η προηγούμενη εκδότρια του Κέδρου Νανά Καλλιανέση δεν υπήρχαν κληρονόμοι, έπρεπε, ο εκδοτικός οίκος να αλλάξει χέρια. Ήμασταν τυχεροί. Την απόφαση την πήρε η οικογένεια της αλλά κυρίως την εισηγήθηκαν οι συνεργάτες της, ο Λάμπης ο Ράππας και η Νινέτα Μακρυνικόλα.
Ο Ράππας ήταν μια μεγάλη προσωπικότητα στο χώρο του βιβλίου, πολύ μορφωμένος με καταγωγή από την Αίγυπτο , έζησε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του ως πολιτικός πρόσφυγας στη Ρουμανία. Εκεί εργαζόταν στο κρατικό τυπογραφείο. Ήταν προσωπικός φίλος από τα χρόνια της Αιγύπτου του Στρατή Τσίρκα. Ο τελευταίος ήταν αυτός που σύστησε τον Ράππα στην Νανά Καλλιανέση, όταν επαναπατρίστηκε. Ο Ράππας είχε ήδη ένα δικό του εκδοτικό οίκο όπου έβγαζε βιβλία προβληματισμού («Προβλήματα του καιρού μας», τα αποκαλούσε). Εξέδιδε Μπαρτ, Φουκώ, Ντελέζ κ.ά ενώ έκανε και ο ίδιος πολύ καλές μεταφράσεις. Επιμελείτο ο ίδιος τις μεταφράσεις μαζί με έναν πολύ καλό μεταφραστή και φίλο που είχε, τον Γιάννη Κρητικό. Με αυτόν συζητούσαν πολλές φορές μία – μία λέξη για το πώς θα μεταφραστεί.
Εγώ τον Ράππα ήξερα περισσότερο παρά την Νανά. Εμείς είχαμε μια μονάδα φωτοστοιχειοθεσίας και συνεργαζόμασταν με τον Κέδρο. Όταν τέθηκε θέμα διαδοχής μάς προτίμησαν ενώ υπήρχαν κι άλλοι εκδότες που είχαν εκδηλώσει πρόθεση να τον αναλάβουν. Τους φοβήθηκαν μήπως αλλοιωθεί η προσωπικότητα του εκδοτικού οίκου. Πιστέψανε ότι εμείς θα κινηθούμε στα ίδια βήματά τους και δεν θα κάναμε αλλαγές που πιθανόν θα έκαναν άλλοι μεγάλοι εκδότες που είχαν εκδηλώσει πρόθεση να τον αναλάβουν.
Η προσωπική σας γνωριμία με τον Κέδρο πώς άρχισε;
Η προσωπική μου γνωριμία με τον Κέδρο ήταν με τα ποιήματα του Ρίτσου και με τα «18Κείμενα». Το τελευταίο ήταν ένα βιβλίο σταθμός στην ιστορία του Κέδρου. Ένα βιβλίο με συλλογή κειμένων αντιστασιακών από τον Σεφέρη μέχρι τον Χειμωνά και τον Μαρωνίτη. Τότε δεν φανταζόμουν ότι κάποτε θα τον είχα στα χέρια μου.
Πώς ήταν η πρώτη σας μέρα στον Κέδρο;
Σχεδόν δεν θυμάμαι. Πήγαμε στα γραφεία, συστηθήκαμε στους υπαλλήλους. Γνωριζόμασταν, καθώς είχαμε σχεδόν δέκα χρόνια συνεργασίας μαζί τους. Ο Ράππας είχε τη συνήθεια κάθε Παρασκευή να μαζεύει στο γραφείο του τους τυπογράφους, τους βιβλιοδέτες, τους συνεργάτες που πέρναγαν για να πληρωθούν και συζητούσαν πίνοντας τσίπουρα. Πέρναγα κι εγώ ως συνεργάτης από εκεί όπου συναντούσα και συγγραφείς. Για να πω την αλήθεια τσίπουρο υπήρχε στο γραφείο του κάθε μεσημέρι. Όποιος περνούσε τον κερνούσε. Δεν πίνω τσίπουρο κι έτσι δεν μπόρεσα να συνεχίσω την παράδοση. Ο Λάμπης ήταν πολύ καλός αναλυτής και η κουβέντα πάντα ερχόταν στην πολιτική. Εκεί γνώρισα πολλούς συγγραφείς, μεταξύ των οποίων έναν ξεχωριστό άνθρωπο, τον Αλέξανδρο Κοτζιά. Ο Αλέξανδρος ήταν για μένα πολύ μεγάλη απώλεια γιατί ήταν καλός φίλος αλλά και πολύτιμος σύμβουλος του εκδοτικού.
Ο Λάμπης μου έμαθε πολλά πράγματα πάνω στην τέχνη της στοιχειοθεσίας και του βιβλίου και σε αυτόν έχουν μαθητεύσει πολλοί του Κέδρου, όπως η Μαρία Σπανάκη, η εξαίρετη διορθώτρια. Όταν παραλάβαμε τον εκδοτικό διατηρήσαμε την πλειονότητα του προσωπικού. Φέραμε μαζί μας κάποιους από το Φωτοκύτταρο.
Η Νανά Καλλιανέση είχε συμβούλους τον Ράππα, αλλά και συγγραφείς όπως τον Ρίτσο, τον Τσίρκα, τον Βάρναλη. Εγώ είχα για συμβούλους τον Ράππα, την Νινέτα Μακρυνικόλα, ανθρώπους χαμηλών τόνων με ευαισθησία και γνώσεις. Βεβαίως τον Γιάννη Κοντό- ατύχησε η σχέση μας στον τέλος. Είναι κάτι που πονάει.
Οι συγγραφείς έρχονταν στον Κέδρο ο ένας μετά τον άλλον. Στη δεκαετία του ΄60 ο Κέδρος κατάφερε να μαζέψει γύρω του πολλούς διανοούμενους της αριστεράς, σχεδόν όλη την αριστερή διανόηση.
Υπήρξαν χαρές και πίκρες σε αυτή την πορεία;
Ο Κέδρος μου έχει δώσει πάρα πολλές χαρές, είναι κομμάτι της ζωής μου, είναι τρομερό να είσαι εκδότρια του σοβαρότερου εκδοτικού οίκου της χώρας, είναι μια κοινωνική καταξίωση, σου δίνει την ευκαιρία να γνωρίσεις από κοντά και να αποκτήσεις σχέσεις με πάρα πολύ ενδιαφέροντες ανθρώπους, την αφρόκρεμα των συγγραφέων. Μου έχει δώσει όμως και πολλές πικρίες. Τα τελευταία χρόνια υπήρξαν «προδοσίες»- αυτό που εγώ αποκαλώ προδοσία- από ανθρώπους που υπήρξαν φίλοι. Δεν συμπεριφέρθηκαν όπως πιστεύω θα έπρεπε να συμπεριφερθούν ως φίλοι.
Το λέω αυτό ίσως γιατί εμείς βλέπαμε τα πράγματα πιο συναισθηματικά όχι τόσο εμπορικά. Δεν κυνηγούσαμε τα χρήματα. Δεν βγάλαμε χρήματα από τον Κέδρο, χάσαμε χρήματα αντιθέτως. Δεν ήμασταν τόσο καλοί επιχειρηματίες. Δεν μας ενδιέφερε ίσως, δεν ήταν αυτός ο προσανατολισμός μας.
Δηλαδή όταν κυνηγάς την ποιότητα δεν μπορείς να έχεις κέρδη;
Ναι, είναι ένας χώρος όπου αν κυνηγάς την ποιότητα δεν είναι εύκολο να έχεις κέρδη. Εμείς κάναμε λάθη, δεν είχαμε πείρα, αν το ξανάκανα, θα έκανα κάποια πράγματα διαφορετικά. Επίσης το είδαμε λίγο συναισθηματικά. Νόμιζα ότι μπορώ να έχω φιλίες με συγγραφείς, αποδείχτηκε ότι δεν ήταν πολύ εύκολο.
Παρόλα αυτά τα μεγάλα ονόματα που βρήκα και συνέχισαν μαζί μου ήταν πάρα πολλά όπως οι Λειβαδίτης, Σωτηρίου, Ζέη, Δούκα, Χειμωνάς, Καμπανέλλης, Τριβιζάς, Αμπατζόγλου, Σαχτούρης, Λούλα Αναγνωστάκη…είναι τόσοι πολλοί, που κάθε φορά που λέω ονόματα πρέπει να είμαι προσεχτική γιατί παραλείπω πολλούς…Μέλπω Αξιώτη, Ιωάννου,Σινόπουλος, Μπακόλας, Πλασκοβίτης, Φραγκιάς, τη δεκαετία του ΄80 οι πάντες έβγαιναν στον Κέδρο. Βασικοί μας συνεργάτες ήταν και οι ποιητές Κώστας Παπαγεωργίου, Γιάννης Βαρβέρης
Έχετε κάποιους συγγραφείς που αναδείξατε εσείς προσωπικά;
Ο μεγαλύτερος ήταν ο Νίκος Θέμελης, όταν μας έστειλε το πρώτο δακτυλόγραφο, το διάβασε ο Κοντός, το πιστέψαμε, έγινε γρήγορα μεγάλη επιτυχία, ήταν τυχερός στη συγγραφική του καριέρα. Είχαμε μια ωραία συνεργασία, έβγαλε όλα τα βιβλία του σε μας, εκτός των δυο τελευταίων που τα έβγαλε σε άλλον εκδοτικό. Δεν του κράτησα κακία. Τον κατανόησα. Άλλοι έφταιγαν. Επίσης ο Ευάγγελος Μαυρουδής, μια νεότερη επιτυχία του εκδοτικού μας.
Ξεχωρίζετε κάποιον από τους νεότερους;
Από τους νέους ξεχωρίζω τον Δημήτρη Σωτάκη.
Η ποίηση ήταν πάντα κάτι ξεχωριστό για το εκδοτικό σας…
Επιμείναμε στην ποίηση, βγάζουμε ακόμα κι εν μέσω κρίσης. Αν και οι νεότεροι πουλάνε όλο και λιγότερο. Ήταν μια εποχή που εξαντλούνταν μια έκδοση 2.000 αντίτυπων. Ο κόσμος μάλλον διαβάζει λιγότερο. Το αναγνωστικό κοινό, το υποψιασμένο είναι περιορισμένο. Πάντα ήταν περιορισμένο. Είδαμε να γίνονται μπεστ σέλερ των 100.000, τρομερά νούμερα. Εκτός ελάχιστων εξαιρέσεων είναι όλα πολύ λάιτ. Ο Κοντός τα αποκαλούσε «βιβλία σουτιέν». Χωρίς καμία αξίωση κάποιας ποιότητας. Φωτεινή εξαίρεση ο Θέμελης, ο Μουρσελάς, η Ζατέλη, η Ζέη..
Σας ήρθε ποτέ η ιδέα να βγάλετε ένα βιβλίο λάιτ;
Προσπαθήσαμε. Είναι ένα θέμα μεγάλων συζητήσεων και αντιπαραθέσεων μέσα στον εκδοτικό οίκο τα περασμένα χρόνια. Εμείς έχουμε σνομπάρει κι έχουμε διώξει από τον Κέδρο πάρα πολλά μπεστ σέλερ. Και λές «δεν θέλατε να έχετε βγάλει τον Ιούδα, τα βιβλία της Μαντά»…τα απορρίψαμε. Κάναμε καλά; εκ των υστέρων κοιτώντας το ταμείο μας, λέμε «μάλλον δεν κάναμε καλά» (γελώντας). Είναι ένα πολύ δύσκολο θέμα πώς να συγκεράσεις την ποιότητα με την επιβίωση. Τα έχεις ανάγκη αυτά τα βιβλία, δεν το πήραμε χαμπάρι νωρίς. Εμείς τα απεμπολήσαμε από την αρχή. Πιστεύω ότι ακόμα κι αν κάποια φορά βγάλουμε ένα λάιτ βιβλίο μπορεί να μην κάνει επιτυχία γιατί δεν είναι στο στίγμα μας.
Σήμερα τι γίνεται;
Η σημερινή κατάσταση μας έχει πληγώσει, νομίζω ότι κάναμε κάποιο λάθος. Εμείς και οι υπόλοιποι εκδότες. Μεγαλοπιαστήκαμε, όπως μεγαλοπιάστηκε όλη η χώρα. Ήταν μια εποχή που βγάζαμε πάρα πολλά βιβλία. Την κούρσα οδηγούσε ένας μεγάλος εκδότης, έβγαζε ένα βιβλίο την ημέρα. «Που πάς ρε Καραμήτρο;». Την πατήσαμε, έκανε κάποιος ένα βήμα και εμείς ακολουθούσαμε σε μια βλακώδη άμιλλα. Αυτό επηρέασε και τους νεότερους συγγραφείς που γράφουν σε χρόνο dt. Η Μάρω Δούκα έλεγε «άφησε το βιβλίο στο μούσκιο», και μετά το ξαναβλέπεις. Εκ των υστέρων βλέπεις ότι αν κάποια βιβλία τα είχαν προσέξει οι συγγραφείς τους θα ήταν πολύ καλύτερα.
Έλεγα να είμαστε πιο μαζεμένοι αλλά δεν εισακούστηκα. Όλος ο εκδοτικός χώρος πάτησε αυτή την πεπονόφλουδα. Τώρα μαζευόμαστε όλοι, καλό θα μας κάνει και σε μας και στο βιβλίο. Επίσης μέσα στον ορυμαγδό χάνονταν τα καλά βιβλία. Στον πάγκο τα βιβλία κάθονταν ένα δυο βδομάδες, έπρεπε να είμαστε πιο επιλεκτικοί εμείς οι εκδότες.
Μπορεί ένας εκδότης να πει σε ένα συγγραφέα «μη βγάλεις αυτό το βιβλίο»
Εδώ πιάνεις ένας πολύ ευαίσθητο θέμα. Έτσι θα ήθελα να λειτουργώ. Ούτε την κριτική δεν την δέχονται οι συγγραφείς. Στις μεγάλες χώρες οι editors τους αλλάζουν τα φώτα. Εδώ νομίζουμε ότι μόλις το γράψουμε είναι έτοιμο να εκδοθεί. Ίσως δεν έχουμε και κατάλληλους ανθρώπους να εμπνεύσουν εμπιστοσύνη στον συγγραφέα. Το κάνουμε, όσο μπορούμε, έως ένα σημείο. Έχω εκδώσει βιβλία αγαπημένων συγγραφέων που θα ήθελα να είχαν προσεχτεί πιο πολύ.
Οι κριτικοί;
Ο κόσμος λέει πολλά ψέματα. Πολλοί έρχονταν και μου έλεγαν για προβληματικά βιβλία. Μετά έβγαιναν δημόσια και το εκθείαζαν. Δεν τολμάει κανείς να πει την αλήθεια, να κάνει σοβαρή κριτική με επιχειρήματα. Προτιμάμε τον εύκολο δρόμο. Δεν θέλουμε αξιολόγηση, ακόμα και σε αυτόν τον κόσμο.
Οι κριτικοί έχουν μεγάλο πρόβλημα. Είμαστε λίγοι, μια μικρή πιάτσα. Το βράδυ θα βγεις και θα συναντήσεις τον κρινόμενο. Τα παίρνουν όλοι προσωπικά. Όλοι δεμένοι συγγραφείς, εκδότες, κριτικοί…
Από την άλλη έχουν μειωθεί οι σελίδες λόγου, οι κριτικές, οι παρουσιάσεις, οι εκπομπές λόγου. Η διαφήμιση είναι ακριβή, θέμα τριβής μερικές φορές ανάμεσα σε συγγραφέα και εκδότη. Αν βάλεις διαφήμιση πρέπει να την αποσβέσεις, πράγμα δύσκολο πια. Παλιότερα κάναμε διαφημίσεις γιατί ξοδεύαμε από αυτά που δεν είχαμε.
Το μέλλον του βιβλίου;
Το μέλλον του βιβλίου και του εκδότη θα υπάρξει αν επιλεγεί ο δρόμος της μεγαλύτερης επιλεκτικότητας.
